«Мен ғашық болғаннан кейін қылмыскер болдым»
1943 жылы Нью-Йорк қаласында туған америкалық ақын Луиз Глюк таңдаулы шығармалары үшін 2020 жылғы Нобель әдебиет сыйлығын еншіледі. Шығармашылығын дамыту үшін ол бірнеше академиялық институттардан дәріс алып, тәжірибеден өткен. Оның туындылары автобиографикалық, мифологиялық стильмен ерекшеленеді. «Ауылдағы өмір», «Арарат», «Анадан алғаш туғанда» атты жыр кітаптарының авторы нобельдік дәрісінде көп оқыған ақын екенін аңғартты. Тіпті ол әжесінің үйінде тұрғанда ойша өлең жарысын ұйымдастырып, санасында сан алуан сөздің салмағын сараптағанын жасырмайды.
«Маған поэзияның кіршіксіз қалпы, айтар ойы, даралық үлгісі ұнайды. Тіпті осы жанрды дін қызметкері мен әдеби шығарма талдаушының жылы қабылдағаны да жанымды жай таптырды.
Әжемнің үйіндегі өлең жарысының жүлде тағайындау рәсімі поэзияның өзіне тиесілі жұмбағы мен шығармашылық қарым-қатынастың кеңеюі сияқты болып көрінді. Ақын Уиллиям Блейк маған өзінің «Кішкентай қара баласы» арқылы тіл қатты; ол әлгі дауыстың құпия бастауы сияқтанды. Ол көзге көрінбейді, тіпті шығармасындағы қара бала кейпінде де «тіл қатпайды». Ол тек түсініксіз бейнедегі тәкаппар ақ нәсілді бала болып елестеді. Мен оның айтқандарының түгелдей шын екенін, тіпті оның рухынан маған жеткен тазалықтың ұшқыны барын да сезіне алдым». Қаршадай кезінде санасына түскен саңылаудың үлкен мінберге шыққанда астарлы сөз болып жеткеніне оның өзі де таңданатын сияқты. Тіпті ол үшін осы бір әдеби сыйлық керек те болмаған шығар. Бірақ ол Блейктің, Томас Элиоттың, өзіне жақын Дикинсонның жырларын темірқазығы қылғаны мұнда тұр. Әдебиеттің бір аты – адалдық. Біз сөз етіп отырған Глюкті де осы адалдық зау биікке алып шыққаны сөзсіз. Ол тағы бүй дейді: «Дикинсон «Мен ешкім емеспін, сіз де ешкім емес шығарсыз? Біздің сыңарымыз бар сонда, тіс жармаңыз», дейді, ал Томас Элиот «Сол маңға барайық бірге, аспанға қол созғанда түн де. Үстелге мызғыған науқастай...», дейді. Мұнда Элиот әлдебір ұрысқа жас жасақтарды шақырып жатқан жоқ. Ол өз оқырманынан әлденені сұрап тұр. Ал керісінше айтсақ, Шекспирдің «Мен сені жаздың шуақты күніне теңесем бе екен?» дегенін мысал ретінде келтіруге болады. Мұнда Шекспир мені жаздың күнімен салыстырып отырған жоқ. Ол маған таңғаларлық шеберлікті тыңдауға рұқсат етіп отыр, бірақ шынайы өлең менің қатысуымды қажет етпейді».
Шекспирді Луиз Глюк текке айтып отырған жоқ, поэзияның атасы оған, тіпті әлем ақындарына махаббат жырын, сонеттерді қалай жазуды үйретіп кеткенін жасырмаған жөн. Өлеңнің мұраты – өлмеуі. Ендеше, әр ақын үшін осы ұстаным санадағы айнаға жазылып тұрғандай. «Мен ғашық болғаннан кейін қылмыскер болдым, бұрын даяшы едім» деп лирика жазған Глюк те Шекспирдің шәкірті болмақ.
Ешқашан өзгермеген көзқарас
Висенте Алейксандр 1898 жылы Севильяда дүниеге келген испан ақыны. Ол 1977 жылғы әдебиет саласындағы Нобель сыйлығын «адамның ғарыштағы және қазіргі қоғамдағы жағдайын жарықтандыратын, сонымен бірге соғыстар арасындағы испан поэзиясының дәстүрлерінің үлкен жаңаруын бейнелейтін шығармашылық поэтикалық жазбасы үшін» иеленді.
«Жалғыздық сағаттары, шығармашылық сағаттары, медитация сәттері бізді ойлануға жетелейді. Жалғыздық пен медитация бұл менің ешқашан жоғалтпаған көзқарасым екендігін түсінуге мәжбүр етті: бұл күллі адамзатпен бірігу идеясы. Содан бері мен әрдайым оны поэзия деген сөздің дәл мағынасындағы қарым-қатынас деп түсіндім». Осы жолдарды оқып отырып біз ақындар үшін Нобель сыйлығының маңыздылығын сипаттайтын жөнді сөз табудың өзі қиын шаруа екеніне көз жеткіземіз. Ол осы ойларын жінтіктей келе адамзат қоғамы алдында өзекті болып келе жатқан сұрақтарға жауап іздеуге тырысады. «Қысқасы, ақын дегеніміз – өз ортасынан асып түсетін адам, өйткені ол басқа әлем. Ақын жаны даналыққа толы. Бірақ ол мұнымен мақтанбауға тиіс». Оның мінбердегі дәрісінде ақындық туралы жеке көзқарасын алға тартады, тіпті ол өлеңнің күш, рух, оның ішінде нәсілдік рух, ерекше дәстүрлі рух бар екенін жасырмайды.
Жалғыз адамның дауысы шынайы
«Жазушы дегеніміз – қарапайым адам, мүмкін ол сезімтал да шығар, бірақ сезімталдығы жоғары адамдар көбінесе әлсіз болады. Жазушы халықтың сөзін сөйлеуші немесе әділеттіліктің бейнесі ретінде қабылданбайды, бұл жағынан оның үні әлсіздеу шығып жатқаны шындық, бірақ жалғыз адамның дауысы шынайы болады. Менің бұл жерде айтқым келгені – әдебиет тек жеке адамның үні ретінде қабылданады. Осыған дейін де солай болып келген. Әдебиет ұлттық ән ұран, нәсілдің туы, партияның немесе жіктердің, әлдебір топтың үні деп саналғаннан кейін әртүрлі үгіт-насихат құралы ретінде қызмет атқарды. Алайда мұндай әдебиет әдебиетке тән ерекшелігінен адасып қалды, енді ол әдебиет емес, билік пен пайда табудың рөлін ойнады».
Швед академиясында осылай дәріс оқыған Гао Синьцзян 1940 жылы 4 қаңтарда туған. Қытайлық эмигрант романист, драматург, сыншы. Ол 2000 жылы әдебиет саласы бойынша Нобель сыйлығын «Мінсіз шығармашылығы үшін, әмбебап стиль, терең пайымдау және лингвистикалық тапқырлығы» үшін иеленді. 1998 жылы оған Франция азаматтығы берілді.
Оның алаңы – қазіргі әдебиеттің рөлі. Шынында, кей қоғамда әдебиеттің рөлі бұрынғы жолынан тайқып кеткені рас. Гаоның осыған дейін жарық көрген романдарындағы дүние таным мен өзгеше көзқарас оның жазушы ғана емес, дара ойлай алатын әдебиеттанушы екенін дәлелдейді. Сол үшін де ол әдебиетті адамның өз құндылығын растауы, бұл құбылыс жазу барысында дәлелденді, сонымен бірге, әдебиет жазушының өзін өзі тану қажеттілігінен туындайтынын айтады.
Майданнан келген соңғы сурет
Герта Мюллер 1953 жылы 17 тамызда туған. Румынияда дүниеге келген неміс роман жазушысы, ақын, эссеист және 2009 жылғы әдебиет бойынша Нобель сыйлығының иегері. Румыниядағы Тимиш округіне қарасты Ничидорф оның атамекені саналады. Ана тілі – неміс тілі. 1990 жылдардың басынан бастап ол халықаралық деңгейде танылды. Оның шығармалары жиырмадан астам тілге аударылды.
Мюллердің нобельдік дәрісін оқу Екінші дүниежүзілік соғысты еске түсіреді. Шығармаларының көбі сұм соғыстан азап шеккендер мен олардың кейінгі тағдыры туралы сыр қозғайтын жазушы үшін әрине қатыгез соғыс туралы дәріс оқу жеңілірек болған шығар.
«Менің әжем суырмаға ұлы Матцтың екі суретін қойған: олар үйлену тойы мен өлім құшқан сәтіндегі суреттері еді. Үйлену тойындағы суретте қалыңдығы ақша жүзді, байсалды болып көрінген. Ол басына қар ұшқындарына ұқсайтын балауыздан жасалған гүл шоқтарын іліпті. Оның қасында нацистік форма киген Матц солдаттан гөрі күзетші кейпінде тұр. Ол майдан шебінен оралмады, ауылға майдандағы соңғы суреті келді. Кедей солдатты мина жарып жіберіпті. Оның өлімі туралы сурет қолмен салынған: ақ шүберекпен оранған адам әлдебір үйінділердің арасында жатыр. Ақ мата баланың қол орамалы сияқты кішкентай болып көрінеді, оның ортасында ақ желектермен қоса өзгеше өрнектер де бар».
Герта Мюллер үшін жазу – үнсіз әрекет болмақ. Ол қаламның күшіне сеніп диктатура кезінде көп нәрсені ашық айта алды әрі соны шығармаға айналдырды. Кейде ол ойлағандарын сыртқа шығарғаннан гөрі көп қабылдау керек екенін сезінеді. Мейлі жазушы үшін, шығарма үшін де болған оқиғаны сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес, тек соның сұлбасын жазуға ғана әрекет жасалды. Бұл жазушылар мойындауға тиіс шындық. Нобель мінберінде жыл сайын оқылған дәрістерде сан түрлі тақырып қозғалып жатады. Бізді үміттендіретіні – әдебиеттің болашағы мен шындығы ғана.
