Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Тарихи романға ұста
Былайғы жұртқа «Алтайдың ақиықтары», «Ата заман сөйлейді» атты кесек туындыларымен аты таныс жазушы Мағаз Разданұлы арғы беттегі ағайындардың арасынан шыққан шоқтығы биік қаламгер. Оның прозадағы паспорты – «Алтайдың ақиықтары» атты тарихи романы 1998 жылы Үрімжіде жарық көрді. Үлкен әңгіменің майын тамызып жазған Мағаз Разданұлы осы романында Алтай бетін жайлаған қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, ұлт болып қалыптасу жолындағы тайталастары мен күресін, сол кездегі аумалы-төкпелі қоғамның келбетін жазады. Аталған роман туралы академик Рымғали Нұрғали былай түсінік береді: «Алтайдың ақиықтарында» автор 1860-1930 жылдар аралығында болған Алтайдағы аққаптал шежірелерді шерте отырып, ақтайлақтың бауырын арқан кесіп ауа көшкен елдің ежелгі тарихына қалам тірейді. «Қызыл аяқтар қырғыны» деп аталған Күнгіл Жалсынның тобықтарына қызыл маталар оранып алып, қазақтарды қынадай қырған қанды оқиғасынан басталады. Елдің екі тізгін, бір шылбырын қолына алған Шаған кеген Ман Чіңнің Музың Тұңжы ханынан Алтайдың бір жерінен ғибадатхана салуға рұқсат қағаз алады. Ғибадатхана шығынын бөлісуге атырабындағы Алаштың азулыларын шақырады, оның ірге тасын керейдің ата-бабалары көң төккен көне жұрттарына қалайды». Тарихи роман осылай тарихтың арғы-бергі ақтаңдақтарын, сырларын оқырманға шынайы болған оқиға ретінде жеткізеді. Қай ғасырда да, қай заманда да қазақтың есесі кетпеген кезең болмаған. Алтай бетіндегі ауыр тағдырлар әне соны айғақтайды.
Мағаз Разданұлы романмен қатар қысқа әңгімелер жазудың да қас шебері. Оның «Ата заман сөйлейді» атты кітабы да сәтті туындылармен толыққан. Қаламгердің «Кебенек кигеннің тойы» атты әңгімесі кішкентай адамның солшыл саясатқа, теріс пиғылды қоғамға деген запыранынан туған шығарма. Тергеуде отырған кейіпкер Байдар туған жылын айтқысы келмей: «Жылым жылқы, апам қайың бүрлеген қызыл тасқында туғансың деген» деп қырсығады. Тіпті бұл әңгімедегі ащы сарказм да оқыған адамның сай-сүйегін сырқыратады.
– «Сізді неше жылға соттаған еді?»
– Мен соттаған дегенді білмеймін, әйтеуір, қар үш жауғанда қайтасың, деген болатын».
Байдар да, қоғам да тонын теріс киген қырсықтардың өзі болып шығады. Автор жаламен сотталған Байдар қарттың туған ауылына оралған сәтін де сәтті береді. Ол осы әңгімесі арқылы қазақтың «Кебін киген келмейді, кебенек киген келеді» деген даналық сөзінің мәнін, оның шындығын алға тартады. Яғни аққа Құдайдың жақ болатынын айтқысы келген.
«Қарт асықпастан одан:
– Үйлеріңе кім келді? Мынау көп адам не? Не істеп жатырсыңдар? – деп тәптіштеп сұрай бастады. Еркелей күлген Болаттың екі бетінен екі кішкене шұңқыр пайда болды да, басын қисайта тұрып:
– Кебенек кигеннің тойын жасап жатырмыз, – деп тақ-тақ ете түсті. Қабағат разы болған қарт ғасырдың алақаны жаңа өмірдің кекілін баппен ғана сипап өтті». «Кебенек кигеннің тойы» осылай аяқталады. Кебенек киген қаншама азамат үміт дүниесінде өмір сүрді екен?!
Қара сөздің қайнарын қанып ішкен...
Қандас ағайынның тұшынып оқитын жазушысының бірі Оразхан Ахмет. Ол да Әуезов салған дара жолда тынбай еңбектеніп келе жатқан қаламгер. Оның қаламынан туған «Өзгерген өңір», «Құмдағы іздер», «Көк белес» романдары, «Аманат» трилогиясы, «Көктемгі ойлар», «Сөнбейтін шырақ», «Ең соңғы көз жас», «Жасыл бақша», «Тұлпардың соңғы тұяғы» секілді әңгіме-хикаяттары жазушының ізденісінің қандай деңгейде екенін айғақтайды. Оразхан Ахметтің мейлі қай шығармасы болсын ұлтының тағдырын, үмітін, ар-намысын жоқтауға жол іздейді. Бірде Оразхан Ахметтен бір әдеби журналдың тілшісі:«Сіздің шығармаларыңызда қарапайым, кішкентай адамдар туралы ой толғататыныңызды білеміз. Пафос пен айғай-аттан аз. Бірақ мені бір таңғалдырған дүние бар. Сіздің шығармаларыңызда ханзу (қытай) кейіпкерлер жоқтың қасы екен. Мұның себебі не?» деп сұрағанда, ол: «Біздің мекенге бұрынырақта ханзу ұлтының көбі бізді басқаруға, еркін жүрген халықты ноқталауға барды. Олардың менің халқыма жасаған жақсылығынан гөрі қиянаты көбірек болды. Оларды шығармаларыма кейіпкер етіп, тек жақсы мінездерін жазар болсам – халқымнан ұят, ал жаман қылықтарын тізбелеп, оны жеріне жеткізе түйіндер болсам – жұртшылық мұнымды да құп көрмеуі мүмкін…» деп жауап беріпті дегенді естіген едік. Жазушының бұл ашық пікірін сол журнал өзгертусіз басыпты. Қаламгердің бізге батылдығы мен шындыққа ғана жұмыс істеуі үлгі болмақ.
Оразхан Ахметтің «Тұлпардың соңғы тұяғы» атты хикаяты оның маңдайалды шығармаларының бірі. Кейіпкерлер ауыл адамдары, олардың арасындағы бақастық, бақталастық, бір-бірімен күрес сол қоғамның бет-бейнесін еріксіз көз алдыңа әкеледі. «Біздің көз алдымызда қоңыр тай да, Дәулетбай да тез есейді. Тіпті әне-міне дегендей болған жоқ, қоңыр тай керіскедей құнан боп шықты. Жылқымен бірге жасасқан қазақ бекер айтсын ба, шынында да ол елді жалт қаратар жүйрік болды. Үлкенді-кішілі той мен топта бәйгенің алдын бермейді. Қашан болсын, топтан шығандап шығып, жалғыз қара боп келеді де тұрады. Ондайда біз оны сонау көз ұшынан, Дәулетбайдың белгі ретінде әдейілеп тартып алған қызыл шытынан танып, алақайлаймыз кеп. Неткен мерей, неткен қуаныш, шіркін!» Қазақ пен жылқының етене өмір сүруін айтқысы келгенімен, адам мен хайуанның арасындағы ақыл, ес, сезім, құштарлық ұғымдарын да алма-кезек шендестіреді.
Автордың шығарманы жазу барысында оқиғаны өрбіту, оған оқырман нанатындай етіп эпизодтар қосуы оның шеберлігін көрсетеді. Жетім қалған құлынды есекке емізіп өсірген ауыл адамының әрекетін айналасындағылар дұрыс көрмейді, тіпті оның бұл қылығын ерсі деп қабылдап, жатырқай қарайды. Мына қызықты қараңызшы, ойда-жоқта есекке телініп, оның сүтін емген жылқы тура есекке тарып өседі. Есек көрсе оқыранып, соларға қарай жүгіреді. Автор бәйгенің бұл сәтін: «…бар қылығы есек пен жылқы ортасындағы дүбәра. Көре қалса, күлге аунайды, тоқпақтап жатсаң, судан өтпейді. Қарап тұрып өзің ұяласың. Содан оны қораның түбіне тыққыштаумен болдық. Мақсатымыз – елге көрсетпеу, ұяттан қашу», деп суреттейді. Кейін қартайып өлгенде ауыл адамдары оның етін арамсынып, етін шұңқырға көмдіріп тастайды. Айтары көп, астары бар бұл шығармаға автор өзінің қоғамға, ортасына деген көзқарасын суреттегені шындық. Жазушы мейлі адам болсын, хайуан болсын бәрі өз тегіне ажыраса, жат болады, жериді деген ұлы идеяны, мәңгілік ұғымды алға тартады.
Ілгеріде қазақ үшін жақсы көретін жылқысының өлуі ауыр қазамен тең болған. Ақанның құлагерінің басын құшақтап жылауы сол қасиеттің шағын мысалы. Ал Тәкен Әлімқұловтың «Ақбоз ат» атты романындағы кейіпкердің оққа ұшқан жүйрік аттың басын құшақтап «Дүниеден ұлы жүйрік кетті», деп еңкілдегенін көз алдыңызға елестетіңізші, бәрі де жылқыға деген құрметтің туындысы. Сол үшін біздің «Тұлпардың соңғы тұяғы» қазақ пен жылқының қасіретін айтқан шығарма деуге толық негіз бар. Егер осы шығарманы оқысаңыз, сіздің көз алдыңызға ен далада қатар өмір сүріп, қиындық пен қыспақты қатар көрген қазақ пен жылқы келері анық. Әрине, сіз онда тағдыр деген сөзге тоқтайсыз. Иә, бәрі тағдырдың ісі. Астарлап айту, философиялық тұрғыдан ой айту – Оразхан шығармашылығының өзіне тән дара қасиеті. Ұлт әдебиеті үшін оның қаламы небір тың дүниелер бере алды, енді соны таразылап, оқып, түйсінген абзал.
Әуезовтің шәкірті ретінде Оразхан Ахмет қазақ әдебиетіне ірі романдар берді. Оның кең тынысты, эпикалық үлгіде жазуы да Мұхтар Әуезовтің шығармашылықтағы еркін құлаш сермеуінің бір көрінісі. Ол Мұхтар Әуезов шығармашылығы туралы бір сөзінде: «Абай – әдебиетіміздің мақтанышы. «Абай жолы» – романы қазақ рухани мәдениетінің асылы. Осы бір Еуразия ортасында өмір сүрген жауынгер халықтың бекзаттық мінезін, парасат-пайымын, өзіндік мәдениетін әлемге танытқан шығарма. Бүгінгі күні әуелі қазақ әдеби тілінің энциклопедиясы болып отыр. Ал шығармадағы Кеңестік көзқарас орысшыл жарамсақтар жағынан еріксіз таңылғандығы айдан анық. Қытай қазақтарында осы роман ХХ ғасырдың 80-жылдарынан бері бес-алты дүркін аса мол тиражбен басылым көрді. Қазір және де кітапханадан таппайсың. Бірақ әр қазақтың үйінен табасың. Әр жыл сайын радиода оқылады, электронды нұсқасы да бар. Әуелі осы кітапты толық оқып шыққан диктордың өзі осы күнде аса жоғары беделге ие», дейді. Мейлі қай елде өмір сүрсін сол елдегі қазақ қаламгерлері үшін Әуезов мәңгі ұстаз.
Оқшау жазған талант
Шыңжаңдағы қаламгерлер арасынан дара шыққан жазушының бірі ретінде Жұмабай Біләлдің есімі жиі аталады. Оның шығармашылықтағы өзіндік ерекшелігі ешкімді қайталамай, дара жолмен жүруі. Қара сөзге жан бітіріп, оқшау теңеу табатын жазушының осыған дейін Шыңжаң баспаларынан «Арулар», «Боз жігіттер», «Жел шығыстан тұрғанда», «Дала торғайлары» сияқты көптеген романы жарық көрді. Оның осы шығармаларын өзге ұлт қаламгерлері де жақсы бағалап, аударып, жариялады.
Қаламгердің «Боз жігіттер» атты романы көп оқылған шығармалар сапында. Бұл романда Жоламан атты кейіпкер өзінің бастан кешкендері арқылы сыртқы әлемге қарата ой толғайды, сыр айтқысы келеді. Айналада болып жатқан құбылыстарды өз көзімен көріп, содан сыр түйеді. Оның өмірі үнемі өзгеріске ұшырап, шындықтың кейпі ашыла береді. Тұтас романның өн-бойында өзіне тән бір әуен бар, кейіпкер соны бастан-аяқ қуалап, ғұмыр кешеді. Жазушының шеберлігі сонда, ол кейіпкердің көрген-білгені арқылы өзінің ішкі ойын айтқысы келеді.
Ал оның «Дала торғайлары» атты романы сан қилы тағдыр кешкен қазақ халқының әр кезеңдегі тағдыры баяндалады. Ақ патшаның ол елдегі қазақтарға жасаған зорлық-зомбылығы мен қыспағы осы романда көзбен көргендей етіп суреттеледі. Жұмық елінің арғы бетке көшіп барғанда көргендері кітаптың негізгі оқиғалары ретінде сипатталады. Мұхтар Әуезов «Қараш-қараш оқиғасында» қазақ басынан өткізген қиындықтардың қалай тәптіштеп, рет-ретімен суреттесе, Жұмабай Біләлұлы да «Дала торғайларында» тарих дәуірдің сол сәттерін айна қатесіз ақ қағазға түсіреді. Жазушының жиған материалдары, өзінің жады осындай көлемді романның өмірге келуіне басты себеп деуге болады. Ол жазған оқиғалар мен халық тіршілігі көркем шығама болып оқырманға жетті, бұл да әдеби үрдіс үшін керекті дүние.
Жазушы Жұмабай Біләлұлы бір сұхбатында: «Мен «Абай жолын алғаш рет 1953 жылы оқыдым. Сол кезде он бес-он алты жастамын. Содан кейін 1959 жылы «Қазақстан пионері» газетінің бірнеше санынан «Көксерек» повесін оқыдым, бұл шығарма жан жүйкемді сілкіледі. Құдіретті қаламгердің ой толғанысы ұзақ жылдар бойы менің жан дүниемді басқа бір жұмбақ әлемге жетелей берді. Алған әсерімді сөзбен айтып жеткізу қиын. Себебі біздің ұлттың өміріндегі ұлы адамның тағдырын, тарихын ұлы шығарма етіп жазу тек Әуезов секілді тұлғаның ғана қолынан келетіні ақиқат. Ал «Көксерек» туралы айтсам, бертінге дейін Мұхаң қасқырдың бөлтірігіне ниеті ауып, сол туралы жазды», деп ойлап жүрдім. Сөйтсем, жазушы бұл шығармасы арқылы «қасқыр сені жейді» дегенді білдірмек екен. Менің бүкіл шығармаларымның өн-бойында өріліп түскен меңзеу, ишаралау сынды символдық деталдарға «Көксеректің» әсері болғаны шындық», деп Мұхтар Омарханұлы туралы шынайы көзқарасын айтады.
Қазақ әдебиетінде тау болар, тіпті соған лайықты тұлғалар аз емес. Дегенмен солардың ішінде оқшауланып, өз мұнарасын биіктетіп тұрған жалғыз жазушы – Мұхтар Әуезов. Ол артынан сансыз шәкірт ертіп, өз мектебін келер ұрпаққа аманаттаған даңқты сөз зергері бола алды. Сол үшін де шетелдегі қазақ қаламгерлерінің көбі оның жолын ұстанып, көптеген прозалық еңбек жазды. Бұл да болса Әуезовтің шарапаты болса керек.
