Оны меңгергендер өзге тілді іркіліссіз үйренеді
Қазақстан Республикасының Президенті – Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеруі үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үш тілділік мемлекеттік деңгейден ынталандырылуы керек. Орыс тіліне және кириллицаға біз қазақ тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай қамқорлықпен қарауымыз керек. Орыс тілін білу біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Дәл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз. Біз ағылшын тілін меңгеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктер ашады», деп көрсетілуі еліміздің тілдік кеңістігінде бірнеше тілдік орта қалыптастыру керектігін айқындайды.
Қазақстанда көп тілді меңгеру – бүгінгі күннің көкейтесті мәселесіне айналып отыр. Ендеше, осынау күрмеуі қиын сұрақтың түйінінің оң шешілуіне байланысты қолға алынуға тиісті міндеттерге тоқталмақпыз.
Әлемнің алпауыт мемлекеттеріндегі іргелі жоғары оқу орындарымен байланыстың негізгі діңгегі, әрине тіл болып отырғаны баршамызға аян. Өйткені, тіл тек қарым-қатынас құралы ғана емес, сондай-ақ, еларалық мәдениет, тарих, білім-ғылымнан хабар берер үлкен достық көпіріне айналып отыр. Қазақстандық білім жүйесін әлемдік деңгейге көтеріп, халықаралық стандартқа сай қимыл жасай отырып, төрткүл дүние төрінен табылайық десек, әлем тілдірін меңгерген мамандарға деген талапқа да жаңаша көзқарас қалыптастырар кез келді.
Еліміздің тәуелсіздікке қол жеткізуіне байланысты Қазақстан шет мемлекеттермен қарым-қатынасын жан-жақты нығайта түсуде. Елшіліктер мен дипломатиялық қарым-қатынас барысында шет тілі үлкен рөл атқаратындығы сөзсіз. Сондықтан қазір жоғары оқу орындарында, сондай-ақ мектептерде шет тілдерін меңгеруге ерекше ден қойыла бастады. Тіл қарым-қатынас құралы десек, шет мемлекеттермен байланыс орнатуда оның алатын орны да ерекше.
Шет тілі мамандарын дайындау ісінде де атқарылар шаруалар аз емес. Бұл тұрғыда тар бағдарлама аясында қалып қоймай, кез келген шет тілін үйренуді мемлекеттік тілмен бірге және табан астында тәржімалай алатын деңгейге жеткізу қажет. Яғни, еркін қарым-қатынас жасауға машықтанған абзал. Бұл тұрғыда қазақтың біртуар азаматы Халел Досмұхамедов: «Ана тілін жақсы біліп тұрып, бөтенше жақсы сөйлесең, бұл – сүйініш. Ана тілін білмей тұрып, орысша жақсы сөйлесең, бұл – күйініш», деп айтқаны ойға оралады. Сондықтан шет тілі мамандарын дайындау барысында осы ұстанымға ерекше мән берілуі тиіс. Өйткені, мемлекеттік тіл арқылы шет тіліне даңғыл жол ашуымыз керек. Осы бағытпен жүрсек қана, Қазақстанда шетел тілдерін меңгерумен қатар, қазақ тілі кеңістігінің салтанат құруына қол жеткізетініміз анық.
Осы күнге дейін шет ел тілі десек, тек Еуропа тілдерін, нақтылай айтсақ, ағылшын, неміс және француз тілдерін ғана тілге тиек ететінбіз де, соларды ғана оқытатынбыз. Бүгінде шет ел тілі мамандарын даярлауда біржақтылық болғанын өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Оның үстіне кезінде орыс тілін үйренуді жаппай науқанға айналдырсақ, енді оны ағылшын тілімен ауыстырып отырмыз. Тек бір шет тілін ғана тереңдетіп үйрету – біржақтылыққа соқтыруы ықтимал. Сол себепті, ағылшын тілінің әлемдік абыройына ешбір күмән келтірмей, біз басқа да шет тілдерін игеруді мықтап қолға алғанымыз жөн. Біржақтылық үрдісін ушықтырып алмай, дер кезінде бәрін де тең дәрежеде ойластыру мемлекетіміздің де жан-жақты өркендеуіне ықпал етеді. Ендеше, тек, еуропа емес, сондай-ақ шығыс тілдеріне де ден қоятын кез келді. Рас, бұл салада азын-аулақ жұмыс атқарыла бастағанын жоққа шығара алмаймыз.
Шет тілін үйрету үшін алдымен оқулықтардың, оқу-әдістемелік құралдардың, сөздіктер мен тілашарлардың, оқу құралдарының орны бөлек. Мемлекеттік тілдің ерекшеліктерін ескере жазылған төл оқулықтар дүниеге келе бастады. Алайда, бұл әлі жеткіліксіз. Мемлекет тарапынан қолдау жағы керемет деп айтуға әлі ерте. Тәуелсіздігімізді алған жылдардан бастап бүгінде оқушыларымыз төл оқулықтарымызбен білім алуда. Мектептерге арналып шет тіліне қатысты оқулықтар жүйелі түрде жазыла бастады. Ал жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар жазу мәселесінде біршама қиындықтар кездеседі.
Елбасымыз өзінің 2012 жылғы 5 қыркүйектегі Назарбаев Университетінде студенттерге оқыған дәрісінде қай кезде болсын оқулық әр елдің білім беру жүйесіндегі бәсекеге қабілеттіліктің нышаны болып табылатындығына ерекше мән беріп: «Ұлттық білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігі оқулықтарды әзірлеуге байланысты» деп орынды атап көрсеткен болатын. Мемлекет басшысының қағидасын қаперіне алған Білім және ғылым министрлігі оқу әдебиеттерін басып шығаруда біраз тәжірибе жинап қалғанын айтқанымыз абзал. Оқу әдебиеттерінің сараптамасын, сынақтан өтуін және мониторингін ұйымдастыру мақсатында «Оқулық» республикалық ғылыми-тәжірибелік орталығының біршама оң өзгерістерге қол жеткізгенін де жасыра алмаймыз. Әлемнің белгілі баспагерлерінің тәжірибелерін електен өткізе отырып, отандық оқулықтарға сараптама жүргізуде де ілгерілегендігін байқаймыз. Алайда, оқулық мәселесінде барлығы шешіліп қойды десек, қатты қателесеміз. Өйткені, оқу әдебиеттерін дайындау, оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендерді әзірлеуде белгілі бір жүйе қалыптасты, оқулық әзірлеушілер деңгейі жоғары талаптарға сай келеді деп айтуға әлі ерте. Қазіргі таңда, қалталыларға кітап басып шығару мәселесі еш қиындық тудырмайтын болғандықтан, әркім өз ойына келген баспа өнімдерін шығаруға дағдыланып алды. Әсіресе, шет тілін үйренушілерге арналған сөздіктерден, тілашарлар мен тілдескіштерден аяқ алып жүре алмайсыз.
Өйткені, тек пайда табуды мақсат еткендер шет тілдерін меңгертудің ғылыми негіздеріне, оқу-әдістемелік тұжырымдамаларына пысқырып та қарамайды. Әйтеуір, жалт-жұлт еткізіп, іші-сыртын әшекейлеп базардағы заттай тауарын құндауды ғана құнттайды. Сондықтан да, шетел тілдеріне байланысты оқу басылымдарына оқырман тарапынан реніш жиі орын алып жатады. Жоғарыда айтқанымыздай, шет тілін оқыту мәселесі ғылыми тұрғыда тұжырымдалған, әлемдегі ғалымдардың шет тілін меңгертудегі озық әдістемелерін отандық білім талабына сәйкестендіріп жазу – кез келгеннің қолынан келе бермесі анық. Тұтынушыға оқу-әдістемелік кешенін пайда табуды мақсат еткен пайдақорлар дайындады ма, әлде нағыз өз ісіне берілген маман дайындады ма, ол жағын олар таразылап жатпайды. Шыққан тауарға өздерінің сыни көзқарасын білдіреді. Сайып келгенде, нағыз педагог-ғалымдар қатысып әзірленген оқу әдебиеттерін таңдауды ескергендері жөн болар еді. Әрине, оған жөн сілтейтін сауатты жан керек! Ал, оқулық жазу еріккеннің ермегі емес. Ол үшін үлкен ғылыми-теориялық біліммен қатар, машықтанған маман болу қажет. Шетел пәндерін оқытуда қажетті оқу-әдістемелік кешендер болады. Оқулық авторының оқыту тұжырымдамасынан, мемлекеттік білім беру стандартынан, оқу бағдарламаларынан терең білімі болу керек. Оқулыққа қосымша мұғалімге арналған әдістемелік нұсқау, оқу кітабы, арнайы сөздіктер мен ойындар жинағының бір жүйелілігін сақтау ғалымның өзіндік ой-өрісінің кеңдігі, пайым-парасатының тереңдігіне де байланысты. Міне, осы біз атап көрсеткенге сай келетіндер ғана оқулық дайындауға араласатын болса, оқулық жасау ісі, оның ішінде шет тілдерін оқыту бойынша да, зор жетістіктерге қол жеткізуге болады.
Бүгінгі таңда елімізде шет тілін ерте жастан бастап оқу ісі мықтап қолға алынуда. Өткен жылдан бастап еліміздегі мектептердегі 1-ші сынып оқушыларына ағылшын тілін оқыту жаппай қолға алынды. Алайда, қоғам пікірі екіге жарылып отыр. Алғашқылары – қолдайтындар, кейінгілері – ерте жастан шет тілін қазақ, орыс тілдерімен қоса оқыту оқушының жас ерекшеліктеріне және олардың психикалық дамуына кері әсер етеді деп есептейтіндер. Парламент депутаты Алдан Смайыл Білім және ғылым министрлігінің бұл қадамын қолдамайтынын, әлемнің ешбір мемлекетінде бірінші сыныптан бастап үш тілді қатар оқытатын елді таба алмағанын тілге тиек етіп, ең құрығанда алдыңғы қатарлы әлемнің мемлекеттерінде қалыптасқан дәстүрге сәйкес, үшінші сыныптан бастап шет тілін оқуды ұсынғанының өзі ел қалаулысының тілегінде ел аманаты жатқандай көрінеді. Біздің ойымызша, елімізде шетел тілін ерте жастан оқыту мәселесінде шынында да әлі де пысықтайтын, сараптамадан өткізетін, көпшілікпен ақылдасатын мәселелері аз емес. Өйткені, шет тілін ерте жастан оқыту мәселесі ғылыми түрде зерттеліп барып, негізгі қағидаттарды әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, өз алдына концептуалды шешім қабылдауды талап ететін күрделі мәселе. Мұны біз, ғалымдар, қарапайым халыққа түсінікті жолмен айқындап беруге міндеттіміз.
Ал, шетел тілін ерте оқытудың әдіс-тәсілдері бойынша төмендегідей өз көзқарасымызды айтып өткіміз келеді. Біріншіден, шет тілін оқыту әдісі қатысушы оқушылардың болмысына сәйкестігі, олардың қызығушылығын тудыратын жағын ойлау, екіншіден, балаларды әртүрлі тақырыптар мен жағдайларға байланысты өз ойларын ұшқыр жеткізуге машықтандыру. Үшіншіден, шет тілін үйрету барысында балаларға өзіміздің төл мәдениетімізді, салт-дәстүрімізді, тарихымыз бен тілімізді дәріптеуді ұмытпауымыз, еліміздің ерекшелігін айтудан жалықпауымыз керек. Бұл – нағыз патриотизмнің нақты көрінісі болмақ. Сонда ғана, Елбасымыз айтып отырған елімізде мәңгілік мемлекеттік тілдің салтанат құру барысында, орыс тілді және ағылшын тілді орта қалыптасуына төте жол ашылар еді.
Шет тілін жылдам меңгеруге көл-көсір көмегін тигізетін қазақша-шетелше, шетелше-қазақша тілашар мен тілдескіштер шығаруға да ерекше мән беруіміз керек. Бұл жерде техникалық құралдардың маңызы зор. Қалтаға салып жүретін плейерлерге арналған үнтаспалар, сол сияқты видео-үнтаспалар жағы үлкен көмегін тигізеді.
Шет тілдерін меңгеруде салыстырмалы зерттеуге де ерекше мән берілуі тиіс. Қазір, әсіресе мемлекеттік тіліміз бен шет тілдерін салыстыра, салғастыра зерттеу күн тәртібіндегі көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақ тілімен салыстыру арқылы зерттеу мемлекеттік тіл мен кез келген шет тілінің ортақ мәселелері мен айырмашылықтарын ашып көрсетуге жол ашады. Бұл студенттердің материалды тез игеруіне мүмкіндік туғызатыны хақ. Сондай-ақ, студенттер мемлекеттік тілдің мәртебесін салыстыру арқылы тереңірек ұғына түседі. Ұлы Гетенің: «Wеr eine Fremdschprache nicht weisst, der weisst von seinen nicht», деген қанатты сөзін қазақшалағанда: «Шетел тілін білмеген адам, өз тілінде де ешнәрсе білмейді», деген философиялық ойында терең білімділік жатқанын аңғару қиын емес.
Шет тілін тез үйренудің тағы бір оңтайлы жолы, қалада шетел фильмдерінен сол мемлекеттің мәдениеті мен тарихына арналған деректерден толыққанды мағлұмат беретін орталық ашу мәселесін қолға алу керек. Аталған орталық шет тілдерін терең игеруге, оған қоса өз тілін үйренетін мемлекеттің тарихымен, мәдениетімен етене танысуға мүмкіндік береді. Мұның өзі теориялық білімді практикамен ұштастыратын тұс. Яғни, белгілі бір шет тіліне ден қойған адам сол мемлекеттің тілін үйреніп қана қоймай, оның тұрмысымен, мәдениетімен, тіршілігімен жақын таныс бола алады.
Сондай-ақ, шетел тілдерін оқытуға байланысты ғылыми-педагог ғалымдар дайындау ісіне де зор мән бергеніміз жөн. Еліміздің білім кеңістігін әлемдік үдерістерге кіріктіру мақсатында мамандар дайындауда үш сатылы- бакалавр – магистр – PhD доктор деңгейге көшкеннен бері «Шетел тілі: екі шетел тілі», «Аударма ісі, оның ішінде ілеспе аударма мәселесі» бойынша магистранттар мен докторлар дайындауда іркілістер пайда болуда. Оның бәрі шетелдік басылымдарда мақала шығару мәселесінің жетілдірілмегендігіне байланысты, яғни докторанттар жылдап, «екі көзі төрт болып» Еуропаның баспагерлерінің аузына қарап, мақаласы қашан сараптамадан өтіп, ресми жарық көреді деп бір-екі жыл тосатын жайы бар. Күрделі мәселе өкілетті органдардан оң шешім таппайтын болса, «Шетел тілдері» мамандығынан, әсіресе, біз тілге тиек етіп отырған, қазақ тілі мен өзге шет тілдерін салыстыру бойынша ғылыми-педагог ғалымдар даярлау ісі өз деңгейінде нәтиже бермейтіндігіне көзіміз жетіп отыр. Осы мәселені оң шешу туралы да орталық атқарушы билік өкілдерінің ойланатын тұстары жетерлік.
Ана тілінің қадір-қасиетін түсінбей, құдіретін танымай шет тілін үйренем деу, жұмсартып айтқанда, сорғалап тұрған сорақылықтың бір көрінісі деп бағалаудан басқа шара жоқ. Қорыта келгенде айтарымыз, дүние жүзі қауымдастығында Қазақстанның өзіндік орнықты орны болуына атсалысар әлем тілдерін меңгерген мамандардың игі істері ана тілінің құдіретіне деген құрметінен бастау алу басымдығын әрқашан ұмытпауымыз керек.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,
филология ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының вице-президенті.
АСТАНА.
