Ақаңның әліпбиіне дейінгі жазумен хатқа түсірілген жинақ кезінде Алаш қайраткері Әлихан Бөкейханның қолдауымен 1000 данамен жарық көрген екен. Естуімізше, елімізде бұл кітаптың 4 данасы ғана сақтаулы тұр. Хакімнің кітабын Ертіс ауданы орталығында тұратын ардагер ұстаз Нұрболат Әутәліпов сақтап келіпті. Жасы 70-тен асқан ел ағасы жәдігер атасынан қалған дүние болар деп шамалайды.
– Біздің ұлы атамыз Әлімсүре заманында шаруа бағып, мал өсірген адам болған екен. Ал атам Әутәліп 1901 жылы дүниеге келген. Атамыз барлық баласын оқытып, сауаттарын ашуға талпыныпты. Өзі әуелі төте жазуды үйренеді. Одан соң қажеттілікке орай латын қарпін, кейін кириллицамен жазып-сызуды меңгерген. Осылайша, ол кісі үш әліпбиді оқып, жаза білген екен. Абай Құнанбайұлының кітабы біздің шаңырағымызға қалай түскенін, қалай сақталғанынан бейхабармын. Мектепте 30 жыл ұстаздық етіп, оның 15 жылын директор болып өткерсем де, үйде баға жетпес қазына сақталып келгенін білмеппін. Кітап аяқ астынан табылды. Әкем қайтқан соң өмір бойы сақтап келген кітаптары мен қолжазбаларын, құжаттарын ақтарып отырсам, осы кітап шыға келгені. Алғашқыда араб қарпінде болған соң ескі Құран кітабы екен деп ойлағам. Қолыма алып, парақтап отырғанда Абайдың суреті көзіме оттай басылсын! Сөйтіп, оның тегін кітап емес екенін түсіндім. Осыдан 7-8 жыл бұрын жергілікті имамға көрсетіп едім, ол ұлы ақынның ертеде шыққан кітабы деді. Кейін музейге тапсырамын ғой деп бекініп жүргенде хакімнің туған еліндегі Абайдың қорық-музейінен облыс орталығына мамандар келгенін естідім. Алайда олармен жолығысудың сәті түспеді. Осылайша, бұл құнды дүние бүгінде Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейіне бұйырып отыр. Ұлы ақынымыздың кітабы үйде сақталғанша, халықтың көзайымына айналсын, деп шешім қабылдадым, – дейді Нұрболат ақсақал.
Кітапты қабылдап алған Бұқар жырау атындағы әдебиет және өнер музейінің басшысы Ербол Қайыров ондағы әр өлеңнің астына жылдары жазылып қойылғаны сол заманда қалыптасқан үрдіс екенін атап өтті. Хакімнің 1909 жылы шыққан кітабының мұқабасы негізі жұқа қағаздан жасалыпты. Бірақ Ертіс ауданынан табылған кітапты ертеректе жақсы күйде сақтап қалу мақсатында сыртына қатты қағаздан жасалған мұқабаны тіккені байқалады, дейді ол.
Павлодар педагогикалық университетінің доценті, филология ғылымдарының кандидаты Әділбек Әміреновтен құнды жәдігерді оқып беруді сұрадық.
– Бұл – Абай Құнанабайұлының 1909 жылы Санкт-Петербургте Ілияс Бораганский баспаханасынан басылып шыққан тұңғыш өлеңдері мен аудармалары. Жинақта Кәкітай жазған Абай өмірбаяны басылған. Бұл – ақын жайындағы алғашқы ғұмырнамалық мағлұмат. Музей қызметкерлері нағыз қазынаның үстінен түскен екен, – деп тебіренді ғалым.
Әділбек аға оқып бергендей, мұқабада: «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбай ұғылының өлеңі. Бастырған Кәкітай, Туғраул Құнанбай ұғланлары. С.Петербург. «Восточная электро – печатня И.Бораганского», 1909 г.» деп жазылған.
– Ілияс мырза Бораганский – қырым татары, 1852 жылы Бақшасарайда ауқатты отбасында дүниеге келген. Стамбұлда оқып, хұсни хат (араб көркем жазуы) ілімін меңгерген, Петербург университетінің шығыс факультетінде түркі тілдерінен дәріс оқыған, хұсни хаттан сабақ берген, 1893 жылы Петербургте араб әрпімен басылатын тұңғыш мұсылман баспаханасын ашады. 1905 жылы осы баспаханадан Шоқан Уәлихановтың ел ішінен жинап алған «Едіге» жырын кітап етіп бастырса, 1909 жылы Абай өлеңдерінің тұңғыш жинағын шығарады. Ілияс Бораганский жайында белгілі абайтанушы Қайым Мұқамедханов көп жылдар ізденіп жүріп «Семей таңы» газетінің 1971 жылғы 21 мамырдағы санында «Қадірлі есім, аяулы еңбек» (Абай мұрасын тұңғыш кітап етіп шығарушы И.Бораганский жайында) атты мақала жазды. Мақалада баспагер туралы біраз мағлұмат бар. Абайдың Санк-Петербургте өлеңдерінің басылуына Әлихан Бөкейхан мұрындық болғаны туралы деректер келтірілген. Кәкітай Ысқақұлының естеліктері, Абай мұрасының жиналуы жайында, ақын өлеңдерін хаттап, қолжазба күйінде бүгінгі күнге жеткізген Мүрсейіт Бікеұлына қатысты мағлұмат алуға болады, – дейді ол.
Бұдан бөлек, Ә.Әміренов Абай өлеңдерінің тұңғыш басылымының жазу стилі араб қадым жазуымен берілгенін атап өтті. Жуан оқылатын сөздерде араб тілінің эмфатикалық жуан дауыссыз дыбыстар таңбасымен (ص, ض, ط, ظ) таңбаланауы, сөздің анлаут басындағы е,и,ы, і (әлиф+ йай), о, ө, ұ (әлиф+уау) дыбыстарының, «ң» дыбысының (н+к) қос таңбамен жазылуы, «п» дыбысын «б» әрпімен, таңбалануы, қазақ тіліне араб-парсы тілінен енген кірме сөздердің сол тілдердің фонетикалық заңдылығымен жазылуы (харакаттардың болуы) сақталып қалған. Қазіргі қолданыстағы біріккен сөздердің бөлек жазылуы (қалам қас), тыныс белгілерінің қойылмауы, қатаң дауыссыздан кейін көптік жалғауының дар, дер, ілік септіктің -дың, -дің ұяңнан басталатын нұсқасының ғана жалғануы және тағы басқалары – қадым жазуының стилі.
Кітаптың шын мәнінде ақынның алғашқы жинағы екенін нақтылай түсу мақсатында Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық музей-қорығы директорының ғылыми жұмыстар жөніндегі орынбасары Мейрамгүл Қайранбаеваға хабарластық. Ербол Қайыров жіберген фотосуретті көрген маман оны растады.
– Абай Құнанбайұлының 1909 жылы ескі қадым жазуымен басылған бұл көне кітабының таралымы небәрі 1000 дана болған екен. Алғашқы кітап аса бір қиындықпен шыққаны мәлім. Оған Алаш қайраткері Әлихан Бөкейхан қолдау жасаған. Сол қазынаның қазіргі күні Қазақстан бойынша 4 данасы ғана сақтаулы екенін білемін. Оның үшеуі бізде, біреуі Астанадағы Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығында тұр. Біздегі екі кітаптың күйі нашар. Ал Керекуде табылған бесінші кітаптың күйі жақсы көрінеді. Бұл алғашқы кітап – баға жетпес құндылық. Кезінде қадым және төте жазумен жазылған көне кітаптар мен қолжазбаларды кеңес өкіметі алғаш орнаған жылдары большевиктер өртеп жіберген. Ал мына санаулы кітаптың бір ғасырдан астам сақталып, біздің заманымызға жетіп отырғаны ғажап дүние, – деп бағалады М.Қайранбаева.
Атап өтерлігі, Абайдың өз қолымен жазған қолжазбаларынан тек ұлы Мағауияға жазған хаты (1896 жылы жазылған) ғана сақталып қалған. Ал «Қазақтың шығу тарихынан бірер сөз» атты қолжазбаның шын мәнінде ақынға тиесілі екендігі дәлелденбеген.
Мейрамгүл Қайранбаеваның айтуына қарағанда, ақынның одан кейінгі кітаптары 1922 жылы (Ташкент пен Қазанда басылған) және 1933 жылдары басылады. Алғашқысын Ілияс Жансүгіров жинастырған. 1933 жылы шыққан кітабын Мұхтар Әуезов толық жинақ етіп бастырған. 1945 жылы тағы үлкен жинағы шығып, ол 1948 жылы тұп-тура қайта шығарылады.
Ал Ербол Қайыров Халық жазушысы Мәриям Хакімжанованың қолға алуымен хакімнің төте жазумен терілген кітабы 1957 жылы 10 мың данамен басылғанын баяндады. Ол кітаптың партиясы толықтай Қытайдағы қандастарымызға жөнелтілген.
ПАВЛОДАР
