Теңізімізден айырылып қалмасақ игі

Әрине, тұйық су айдыны саналатын Каспий теңізінің тартылуы­на әсер ететін нақты фактор бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, бұған табиғи үрдістің әсері бар. Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі мамандарының мәліметіне сүйенсек, өткен ғасырдың 30-жылдарынан бері Каспий деңгейінің төмендеуі байқалған. Мәселен, 1977 жылға дейін теңіз деңгейі 3 метрге төмендеп, -26-дан -29 метрге дейін жеткен. Кейін 1995 жылы Каспийдің суы 3 метрге жоғарылап, -26,62 метрді құраған. Осы аралықта су деңгейінің көтерілуі жылына шамамен 14 см, ал кей жылдары -36 см болғаны анықталып
отыр.

Қоршаған ортаның құбылысын зерттеп жүрген сарапшылардың пікіріне қарағанда, құс қанаты талатын биіктен көкпеңбек болып жататын теңізде 2005 жылдан бері циклдік төмендеу кезеңі қайтадан басталған. Бұған екпіні күшті желдің әсерінен болатын мезгілсіз ауытқу да әсер етеді. Мәселен, теңіздің сол­түстік бөлігіндегі «Жан­бай» гид­ро­бекеті тұсында дәл осындай мау­сымдық көрініс анық байқалған. Мұн­дай табиғи құ­былыс көктем мен күзгі маусымда жиі қайталанады. Мұның басты себебі – солтүстік-шығыс және оңтүстік-шығыстан соғатын дүлей жел.

Министрлік мамандарының пікіріне құлақ түрсек, теңіз дең­гейі екпіні атан түйені құла­татын желдің жылдамдығы секундына 10-15 метрге, ұзақтығы 10-12 сағат­тан 1-2 күнге дейін жал­ғас­қан кезде ғана көтеріледі. Алайда мұндай жел ұдайы соқ­пайды. Дегенмен, жел екпіні секундына 15-25 метрге жеткенде теңіз деңгейінің биіктігі 1,5-2 метр немесе одан да жоғары болады екен.

Екінші себеп – климаттың антропогендік өзгеруі. Сарапшы­лардың көпжылдық зерттеуіне қарағанда, 2006-2020 жылдар аралығында Каспий теңізінің акваториясына жауын-ша­шын­ның мөлшері аз түскені бай­қа­лып отыр. Табиғаттың бұл құ­бы­лысына керісінше, теңіздегі бу­лану үдерісінің қарқыны басым екені анықталған.

Үшінші себеп – климаттың жылынуы. Каспий суының тартылуы мен көбірек жайылу үде­рісінің қайталанатыны ұзақ мер­зімді табиғи циклдік сипатқа ай­­налған. Демек, ғаламдық жы­лы­нудың әсері Каспий теңізін өзгеріске ұшыратып отыр.

Төртінші себеп – техногендік сипат. Парламент Мәжілісінің де­путаты Сәлімжан Нақпаевтың мә­ліметіне ден қойсақ, 2010 жылы құрлықта 8 584, Каспий теңізінің суы жайылатын жағалауында 1 262 мұнай ұңғымасына зерттеу жүр­гізіліпті. Зерттеу қорытын­дысы негізінде 82 мұнай ұңғы­ма­сын жоюға ұсыныс берілген. Ал Атырау облысының әкімдігі 2013 жылы 1 400 мұнай ағу қаупі бар ұңғыманың барын, оның 128-ін Каспий теңізінің суы басып жатқанын анықтапты.

Маңғыстаулық эколог Кирилл Осиннің пікіріне қарағанда, теңіз жағалауы соңғы бірнеше жылда 22 мың шаршы метр шақырымға алыстаған. Бұл – теңіздің эко­жүйесі үшін төнген қатер. Өйткені мұндай құбылыс Каспий теңізінің қазақстандық бөлігіндегі жағалау белдеуінің өзгеруіне әсер етеді.

Ғылыми деректерге жүгінер бол­сақ, Каспий теңізінің деңгейі XXI ғасырдың соңына таман 9-18 метрге дейін төмендеуі мүм­кін. Мұн­дай болжам расқа ай­налар болса, теңіздің жағалауы бүгінгіден де алыс­­тай түседі. Тіпті Қара-Боғаз-Гөл шығанағының құрғап, шөлейтке айналу қаупі туындауы ғажап емес. Каспий деңгейі 9 метрге төмендесе, су айдынының ауданы 23%-ға, ал 18 метрге дейін тартылар болса, 34%-ға азаяды. Бұл – бір.

Екіншіден, фауна мен флорасына қауіп төнеді. Өйткені бұл теңізде жануарлардың 1 809 түрі бар. Ал балықтың 101 түрі кез­деседі. Теңіз жағалауында 312 түр­л­і құс ұя салады. Оның ішінен жо­­йылу­дың алдында тұрған 63 түрі Қызыл кітапқа енген. Сон­дай-ақ бұл кітаптағы ерекше ті­зімге 27 теңіз балығы, 9 бауырымен жор­ғалаушы, 41 сүтқоректі және 54 сирек кездесетін өсімдік алынған.

Үшіншіден, теңізде 50 ірі және орташа арал бар. Аралдардың жал­пы ауданы – 350 шаршы ша­қырым. Сонымен бірге мұнда 6 ірілі-ұсақты түбек кездеседі. Осының бәрі экологиялық апатқа ұшырауы бек мүмкін.

Төртіншіден, Каспий Қазақ­стан үшін ең ерекше су айдыны санатына жатады. Әлемдегі өзге теңіздерге қарағанда, бұл – Еуразия құрлығына тең орна­ласқан ең ірі тұйық су қой­масы. Теңіздің ұзындығы 1 200 ша­қы­рымға, орташа ені – 320, су бетінің ауданы 371 мың шаршы шақырымға дейін жетеді. Терең­дігі – 1 025 метр.

Бесіншіден, бұл теңіздің Қа­зақ­стан аумағындағы солтүстік бөлігі – бекіре тұқымдас бағалы балықтардың өсіп-өнетін табиғи мекені. Итбалықтар да теңіздің дәл осы аумағын мекен етеді. Мұны теңіздің қазақстандық сек­то­рындағы баға жетпес байлық деуге әбден болады.

Алтыншыдан, Каспий теңі­зінің табаны көмірсутекті шикі­затқа тұнып тұр. Қазір теңіз та­­ба­нында 68 млрд баррельге тең «қара алтын» қоры барына бол­жам жасалған. Ал әлемдегі мұн­дай байлықтың барланған қоры 150 млрд баррель екенін ескерсек, оның жартысына жуы­­ғы Кас­пийдің қойнауында сақ­­талғаны су айдынын Азия мен Еуропа үшін де, жаһан елдері үшін де стратегиялық маңызы бар те­ңізге айналдырғаны даусыз. Оның үс­тіне жағалаудағы бес елдің бә­рі бірдей болмағанымен, алдымен Әзербайжан бастап, кейіннен Қазақ­стан қостап, Кас­пий мұнайы игеріле бастады.

Міне, осындай себептер еліміз үшін Каспий теңізінің қазақ­стан­дық секторын қорғауды кезек күт­тірмейтін мәселеге айналдырып отыр. Бұл үшін не істеу керек? Осы орайда тезірек шешілуге тиіс мәселе – Президенттің тап­сырмасына сәйкес Каспий те­ңізінде мемлекеттік табиғи резерват құруды кешеуілдетпеу. Мем­лекет тарапынан қолдау көр­сетілетін мұндай табиғи ре­зер­ват ғана бес елге ортақ те­ңізді эко­логиялық апатқа ұшы­раудан сақтап қалатыны даусыз. Бәлкім, бұл мәселеге теңіз жа­ғалауындағы төрт мем­лекет – Ресей Федерациясы мен Әзер­байжанды, Түрікменстан мен Иран­ды қоса тарту артық ет­пей­тін шығар. Өйткені бес елге ортақ теңізді сақтап қалу үшін мем­­лекеттердің бес саусақтай жұ­мыла іске кіріскені қажет-ақ.

Бәрін айт та, бірін айт, дәл қазір Каспийдей жақұт теңізді көз­­ден ғайып болудан қорғау қа­жеттігі туындап отыр. Әйтпесе оның экологиялық зардабы Арал теңізінен қауіптірек болары анық. Өйткені теңіздегі орташа тұздылық 12,7 пайызды құрайды. Ал Каспий табаны құрғайтын болса, жел екпінімен ауаға тарай­тын тұздан қоршаған ортаға да, ондағы флора мен фаунаға да, ең бастысы адам денсаулығына төнетін қауіптің зардабын жою қиынға соғады.

Атырау облысы