– Дәуренбек, жуықта Әміре атындағы байқаудың бас жүлдесін жеңіп алдың. Құтты болсын!..
– Ғасыр бұрын қазағымыздың орындаушылық өнерін Париж төрінде бүкіл әлемге әйгілеген Әміре атамыздың атындағы бұл конкурс шын мәнінде мен үшін өнердің жаңа сатысына көтерілудің баспалдағы болды. 2020 жылы бұл сайыс қашықтан (онлайн) өткенде жүлдегер атанғаным да бар. Бірақ бұл жолы бас жүлдеге қол созуға бекініп бардым. Сөйтіп, бір мақсатым орындалғандай болды. Жалпы, конкурсқа барғанда репертуарым толығып қалады. Әр әншінің әбден иін қандырып, тігісін жатқызып айтатын әндері болады ғой. Байқауда халық әні «Ісмет», Ақан серінің «Құлагер», Уәйіс Шоңдыбаевтың «Перуайым», Рамазан Елубаевтың «Жас қазақ» әндерін орындап, қазылар алқасының жоғары бағасын алдым. Қатысқан 44 әншінің арасында өзім өнерлерін ерекше бағалайтын ағаларым да болды. Бізді әуелі Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясында тыңдалымнан өткізген-тұғын. Ол жерде аса бір толғаныс, тебіреністі күй кештім, өзге аймақтардағы таланттармен бір қатарда ән салу өнер жолында енді таныла бастаған мен үшін бұл бір өсу, ашылу кезеңі сынды.
– Өнер жолына түсуіңе не әсер етті?
– Иә, қанымызда әншілік өнер бар. Әжемнің айтуы бойынша ұлы атам Рахан домбыра шертіп, ән салыпты. Ауылдың алты ауызына келгенде атам мен әжем көптің алдын бермейтіні бар. Алғаш 7 жасымда ұстазым Қуандық Сыздықұлының дайындауымен көптің алдында Жаяу Мұсаның «Ақ сисасын» орындадым. Негізі кезінде менің әжемнің інісі, композитор Мейрам Ермекбаев деген атақты жерлесіміз болған. Сол кісінің шарапаты да тиген болар деп ойлаймын. Кейін домбыра үйреніп, 9-сыныптан соң облыс орталығындағы музыкалық колледжге қадам бастым. Мұнда Ербол Айтбаев, Амангелді Қожанов, Медғат Манапов сынды танымал әншілердің алдынан дәріс алып, арада төрт жыл өткенде Алматыдағы Құрманғазы атындағы консерваторияға жол тарттым. Еркін Шүкіманның сыныбына қабылданып, шыңдалдым. Міне, Павлодардағы Иса Байзақов атындағы филармонияда еңбек етіп жүргеніме 2 жылдан асты. Қазір мен үшін өнерім тасқындап тұрған кезең басталғандай.
– Қазіргі кезде репертуарыңда біраз дүние бар сияқты...
– Репертуарым соншалықты бай деп айту қиын. Мен енді ғана үлкен өнер бәйгесіне қосыла бастаған жанмын. Жасым 26-ға келді. Кезінде консерваторияда білім алғанда әр жыл сайын кемі 25 әнді меңгеріп, курс соңында емтихан тапсыратынбыз. Қазіргі өмірімде ондай талап болмаса да, әр кез мен үшін тың әндерге құмартып тұрамын. Қазір Абайдың «Есіңде бар ма жас күнің...», «Өзгеге көңілім тоярсың», «Сегізаяқ», «Көзімнің қарасы» әндерін мәдени іс-шараларда жиі шырқап жүрмін. Кез келген әнді орындаудың өз қиындығы бар. Мен үшін әзірше алынбай тұрған төбе – «Шама» әні. Жарылғапберді арқылы бізге жеткен қазақтың ұшан-теңіз музыкалық фольклорының ішіндегі шоқтығы биік туынды. «Шаманы» орындау үшін дайындық керек. Кейде әнді еркімнен тыс күбірлеп айтып, өзімді дайындап жүргендеймін. Жалпы, қазақ даласындағы ән орындау мектебінің өзі 5 түрге: Арқа, Батыс, Сыр, Жетісу және Алтай-Тарбағатай болып бөлінетіні белгілі. Мен көбіне Манарбек Ержановтың ән салу мәнерін қолданамын. Жүсіпбек Елебеков, Қали Байжановтың орындаушылық мектебі мүлде бөлек. Ал «Шаманы» жеріне жеткізіп орындаған Қали Байжанов. Сондықтан бұл мәнерге бой ұрып, меңгеруге талпынып жатырмын. «Шамамен» деңгейлес әндер көп. Мысал үшін Біржан салдың «Айтбайы». Құрылымы жағынан Арқа даласы әндерінің диапозоны кеңдеу болып келеді.
Дәстүрлі әнге қиянат жасамауды бала шағымнан өзіме серт еткенмін. Кез келген конкурсқа, мәдени іс-шараға барар алдында өзіме талап қойып, дайындалмаймын. Жаңа ән болса, бір-екі рет қана орындап көремін, сонымен шектелемін. Сахнада көмейімнен төгіліп жүре береді. Қазіргі арманым – үлкен сахналарда ән айту, соның ішінде Астанадағы үлкен сарайларда өнер көрсету.
– Бүгінгі тыңдарман аудиториясына қатысты не айтасың?
– Тыңдарманның талғам мәселесіне келгенде біржақты пікір айту қиын. Теледидардан, газет-журнал беттері арқылы дәстүрлі ән орындаушылық өнері аз насихатталып жүрген жоқ. Өзім тұрақты түрде көретін бағдарламалар мен оқитын айдарлар бар. Бір қызық айтайын, Керекуде соңғы 2-3 жылда тойларда дәстүрлі әнге сұраныс айтарлықтай өсті. Тойдың басын дәстүрлі әнмен ашу үрдісі пайда болды. Соған қарағанда ұлттық дүниемізге сусаған ұрпақ өсіп келеді. Менің замандастарымның, араласатын дос-жарандарымның арасында дәстүрлі әнді автокөлігінде ойнатып жүретіндер өте көп.
– Кешегі өткен Ақан сері, Жаяу Мұсалар өз заманында университет бітірмей-ақ әншілігімен қазақ даласына танылды. Бүгінгі дәстүрлі әншілер сол ұлылардың жолын лайықты жалғастырып келе жатыр деп ойлайсың ба?
– Өнер адамына шеберлікті қай тұрғыдан асқақтатса да тұсау жоқ. Әттеген-айы, көбін тұрмыстың тауқыметі қажытып жүргенін байқаймын...
Қазір қазақ ән өнерінің айдынында кешегі өткен сал-серілерге татитын аға-апаларымыз жетерлік. Олардың көбі сананы тұрмыс билегендердің күйін кешіп жүрген сынды. Оларға қолдау керек. Кезінде халық әншілердің кем-кетігін өздері түзеп, бағыт беріп отырған деседі. Халықтың талғамына еңбек ету де ата-бабаларымыздың айнымас серті болса керек. Ал бүгінде бізге мұндай жауапкершілік артатын, талғамы биік тыңдаушы сирек.
Кереку өңірінде соңғы уақытта дәстүрлі ән орындаушылардың байқаулары мен фестивальдары үзіліп қалғанын айтқым келеді. Естай Беркімбайұлы атындағы конкурс соңғы уақытта өтпей жүр. Осылайша, біз өзіміздің әйгілі жерлестеріміздің есімін насихаттауда ұятқа қалып жүргендейміз. Ертіс-Баян өңірінде дүниеге келген Жаяу Мұсаның, Жарылғапбердінің, Иса Байзақовтың, Иманжүсіптің атындағы республикалық ән байқаулары неге жоқ? Ән-жыр кештері сирек өтеді. Осыны алдағы уақытта көңілдің биігінде ұстайтын өңір басшылары мен өнер жанашырлары табылар деген үміттемін.
– Әңгімеңе рахмет.
Әңгімелескен
Мұрат ҚАПАНҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
