Ал сала мамандары өткен жылдары орын алған олқылықтарға жол бермеу үшін қажетті іс-шаралар жүзеге асырылып, шешім қабылданып жатқандығын айтады.
Еліміз жақында Еуразиялық экономикалық комиссиядан үшінші елдерден шикі қантты бажсыз әкелуге рұқсат алды. Бұл зауыттарды шикізатпен толықтырып, 2026 жылдың соңына дейін қант саласын қолдауға мүмкіндік бермек. Өткен аптада Ауыл шаруашылығы министрлігі елге шикі құрақ қантын әкелуге арналған квотаның мөлшері мен ұзақтығы туралы бұйрық жобасын жариялады. Жоба 12 мамырға дейін қоғамдық талқылауда қаралатын болады. Еуразиялық экономикалық комиссия елімізге шикізатты бажсыз әкелуге 30 наурыздан бастап рұқсат берген. Сонымен биылғы жыл соңына дейін 350 мың тонна шикізатты баж салығы түріндегі ешқандай төлемсіз жеткізу көзделіп отыр. Өткен жылы қабылданған «Қант өнеркәсібін дамытудың 2022-2026 жылдарға арналған кешенді жоспарына» сәйкес, отандық қант өндірушілерге қант қызылшасын көбірек егіп, жинап алу, өз шикізатымыздан қантты артығымен өндіріп, шеттен келетін қантты жергілікті қантпен алмастыру бойынша жұмыс жүргізу қажет.
Қазір отандық шикізаттан жасалған қант небәрі 7 пайызды құрайды (2021 жылғы мәліметтер бойынша – 35,7 мың тонна). Қалған 93 пайызы (497 мың тонна) дайын қантты импорттау және импорттық шикі құрақ қант өндіру есебінен жабылған. Ресей өз қантымен өзін қамтамасыз етіп қана қоймай, оны елімізге белсенді түрде саудалай бастады, бұл импорттың жалпы көлемінің 88,3%-ын құрап, былтыр өнімге сұраныстың артуы мен бағаның өсуіне әкелгені бар. Осы жылдың наурыз айынан бастап Ресей қантты экспорттауда шекарасын алты айға жабатынын мәлімдеді.
Еліміздің шеттен келетін қантқа тәуелділігін нарық қатысушылары 2000 жылдардың ортасында айта бастады. Олар сырттан әкелінетін дайын қант пен шикі қанттың үлесі артып, ақ қызылша алқабы азайып бара жатқанын сол кездері де құлаққағыс еткен еді. Өткенге көз жүрітсек, 2007 жылы еліміз 148,2 мың тонна қант импорттап, дәл осы уақытта қант қызылшасының гектары қысқара бастаған. Елу жылдан аса тарихы бар Жетісу өңіріндегі Ақсу қант зауытының мамандары сол кездің өзінде қант өнеркәсібі деградациясының басты себептерін ішінара айтып жүрді. Зауыттарға жергілікті қызылшадан гөрі бразилиялық және кубалық қамыстан қант өндіру тиімді болып, қамыстың өндірістік циклі 30%, дайын өнімнің шығымы 98,5-99,2%, ал қызылшадан тек 12%-ды ғана құраған. Мамандар түйнектерге қарағанда, шикі қамыспен проблемалар аз дейді. Өңдеу алдында ақ қызылша шіріп кетпес үшін белгілі бір жолмен сақталуы керек, бұл да қосымша шығын. Қант қызылшасына сұраныс азайғандықтан, диқандар осы тамыр дақылын азырақ өсіре бастады.
Сапалы тұқымдардың мәселелері тәтті түйнектер өндірісіне әсер етті. Тұқымның басым бөлігі (95%-ға дейін) шетелден тасымалданғандықтан осыған қарап өнімнің құндылығын бағамдауға болады. Кейбір шаруа қожалықтары жақсы тұқым алуға шамасы жетпегендіктен, өздеріне керектісін егіп отырған. 2020 жылдың басында республикадағы 7 қант зауытының тек үшеуі ғана жұмыс істегендіктен, ел ақыры бразилиялық қамыс пен украин қызылша қантының импортынан бас тартып, Ресей мен Беларусь қантына ойысты.
Белгіленген жоспарға сәйкес жұмыстарды жүзеге асыру аясында әуелі шикізат базасын дамыту, одан кейін ішкі нарықты сыртқы әсерден қорғау өте өзекті болып тұр. Үкімет қант қызылшасының егіс көлемін жыл сайын орта есеппен 6,5 га, 2026 жылға қарай 38 мың гектарға дейін ұлғайтуды қарастыруда. Сонымен қатар 10 мың гектардан астам жаңа суармалы жерді айналымға енгізуді, қант қызылшасын өсіру, жинау және тасымалдау жөніндегі агротехникалық қызметтерді одан әрі жетілдіруді қолға алуда. Жоспар жүйелі түрде орындалып, өз нәтижесін берсе, қант зауыттарының иелері де елімізде сенімді шикізат базасын қалыптастырып, ал өндірісті жаңғыртуға мемлекет те қолдау көрсетері анық. Сонымен қатар 2025 жылы кеңейтілген шикізат базасы Павлодар облысында салынбақшы. Бұдан бұрын да, яғни 2019 жылы аталған өндіріс жөнінде сөз қозғалып, 2022 жылы зауыт жұмысы басталу керек болған.
Сонымен 2026 жылға қарай шикізат базасын дамытуға тұқымдар, тыңайтқыштар, өсімдіктерді қорғау құралдары мен ауыл шаруашылығы техникасын сатып алу және көктемгі дала жұмыстарына 297 млрд теңге, жеке инвестициялауға 129 млрд теңге бюджеттік субсидия қажет деп есептелініп отыр. Жұмыс істеп тұрған зауыттарды жаңғыртуға әрі жаңа зауыт салуға 200 млрд теңге, бюджеттік субсидиялар көлемі 40 млрд теңгені құрайды. Бұл қаржы «Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2021-2025 жылдарға арналған ұлттық жобасы» арқылы («Бәйтерек» холдингі мен «Даму» қорының қаражатын тарту арқылы) жүргізіліп, суды тиімді пайдалану және суару желілерін дамытуды қаржыландыру «Жасыл Қазақстан» ұлттық жобасы бойынша жүзеге асырылады.
Салықтық преференцияларды беру мақсатында Салық кодексіне тиісті өзгерістер енгізіп, субсидиялауды ұлғайту арқылы тұқым сатып алуға және қант қызылшасын өсіруге, шыққан шығындардың бір бөлігін шикізат өндірушілеріне өтеу бойынша реттеу іс-шаралары қабылданып, алдағы бес жылда отандық шикізаттан қант өндіру көлемін 250 мың тоннаға, ал қант қызылшасының жалпы өнімін 1 800 мың тоннаға жеткізу негізделген. 2026 жылға қарай 2021 жылмен салыстырғанда импорттың үлесі 58-ден 17%-ға төмендеп, отандық шикізатты өңдеу есебінен қамтамасыз ету 7-ден 43%-ға дейін артатын болады.
