Сәтбаев су арнасының жағдайы мүшкіл

Парламенттің бір топ депутаты жылдар бойы қордаланып қалған мәселені шешуге белсене кіріскендерін айтып хабарласты. Айтуларынша, каналдың қаржылық дербестігінен айырылуы оның техникалық жағдайына, кадрлық және әлеуметтік саясатына қатты әсер етіп отыр. Қазіргідей экономикалық күрделі кезеңде су арнасының жұмысын қалыпты ету үшін ондағы мамандардың тиісті материалдық және әлеуметтік жағдайын жасауға ұмтылу шарт. Алайда «Қазсушар» меке­месі Қ.Сәтбаев атындағы су ар­на­сы арқылы келген табыстың бар­лы­ғын өзге өңірлерге бағыттап, арна бойына қызмет көрсетіп тұрған кәсіп­орынды (Қ.Сәтбаев атындағы су арнасы мекемесі Павлодар мен Қара­ғанды облыстары аумағында орна­лас­қан) түксіз қалдыруда. Дербес заң­ды мәртебесі болмағандықтан, су арнасы мамандарды даярлау мен қай­та даярлау жұмысын жүргізу, өз қызметкерлерінің жалақы деңгейін реттеу және олардың әлеуметтік мәсе­лелерін шешу мүмкіндігінен айы­ры­лып отыр. Құқықтық және қар­жы­лық дербестіктің болмауы онда­ғы жаб­дық­тарды реконструкциялау мен жаң­ғырту бойынша тиісті іс-шара­ларды атқаруға да үлкен кедергі көрінеді.

«Өткен жылдың 5 қазанында Мем­­­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сайлауалды науқан аясында Қа­рағандыда сөйлеген сөзінде Қ.Сәт­баев атындағы каналдың қана­ғат­та­нарлықсыз техникалық жай-күйін атап көрсетіп, Үкіметке осы мәсе­лені зерделеуді тапсырған еді. Одан соң биыл еліміздің әлеуметтік-эконо­микалық дамуы мәселелері бойынша кеңейтілген кеңесте Президент су ресурстарын басқару жүйесін қайта қарап, «Қазсушарды» қаржылық жағынан тұрақты ұйым етіп қайта форматтауды тапсырды. Бұл мәселені каналды алғашқы салушылар да, ма­мандар да қайта-қайта көтеріп жа­тыр. Осы ретте біз, Мәжілістегі «Amanat» фракциясының мүшелері Үкі­мет басшысы Әлихан Смайыловқа депу­таттық сауал жолдадық. Онда екі бірдей мәселені қарастыруды сұра­дық. Біріншіден, «Қазсушар» кәсіп­орынының құрамындағы рента­бельді филиалдарды дербес қы­лып, жағдайы қиындауларын бөлек­теп «оңалту шарасын» жүргізу қажет. Бә­рін бірдей батпаққа тық­пай, жөн­ге келмейтіндерімен айналыс­қан жөн. Бірақ барлық мекеме бір жүйе­ге бағынуға тиіс, мысалы, су коми­тетіне немесе су ресурста­рын бас­қара­тын жаңа холдингке. Екіншіден, «Қазсу­шардың» құрамында заңды­лық және қаржылық еркіндік берсе, өзін-өзі ақтай алатын филиалдар қазірдің өзінде бар. Ол – Сәтбаев атындағы стратегиялық маңызы бар канал. Ка­нал­дың бірегей инфра­құ­рылы­мы мен қаржылық тәуелсіздігін сақтау үшін оған дербес заңды тұл­ға мәртебесін беру қажет. Бұл өз кезегінде кейінгі жылдары осы кәсіп­орында қордаланған көптеген мәселе­нің шешілуіне мүмкіндік береді және су арнасы Астана қаласы мен Орталық Қазақстан аумағын су ресурстарымен сенімді түрде қамтамасыз етеді», дейді Мәжіліс депутаты Нұржан Әшімбетов.

Негізі су арнасының толық пайда­лануға берілгеніне 60 жылдай уақыт өтіпті. Сонау 1962 жылдың ақпан айында Ертіс өзенінің сағасында, Белая деп аталатын өзен аумағына су арнасының құрылысын бастайтын құрылысшылардың алғашқы десанты түсірілді. Бұл тәжірибелі мамандар бұған дейін Қазақстандағы ірі өнеркәсіптік нысандарды құрып, соның ішінде әйгілі Бұқтырма ГЭС-ін де тұрғызған. «Ертіс-Қарағанды» аталған арнаны қазудың алғашқы кезегі 8 жылға созылғаны мәлім. Онда 10 мыңдай адам бел жазбай еңбектеніп, құрылысшылар суды жоғарыға көтеру бойынша әрі ұзындығы жөнінен жер бетінде баламасы жоқ жаңа су артериясын қолдан құрды. Бұл идеяны алғаш қозғаған академик Қаныш Сәтбаевтың өзі болғаны себепті кейін тәуелсіздік алған соң су арнасына ғұламаның есімі берілді.

Кезінде су арнасының құрылысы үшін КСРО сыйлығын иеленген, бү­гінде Павлодар облысының және Екі­бастұз қаласының құрметті азаматы Леонид Баталовты су шаруа­шылығында білмейтін адам кем­де-кем. Леонид Иванович – канал құры­лысындағы жер қыртысына алғашқы экскаватор шөмішін салған адам. Алғашқы мамандығы – экскаватор жүргізушісі. Қаламгер Қалмұқан Исабаев сипаттап жазған «Арман арнасындағы» барлық жер қазу жұ­мыс­тарында еңбектеніп, өмір бойы осы су торабында адал қызмет еткен жан. Арна құрылысы аяқталғанда ол механикаландырылған колонна бастығы орынбасарының деңгейіне жетті. Одан соң тапжылмастан 35 жыл бойы су арнасы кәсіпорынының павлодарлық филиалын басқарды. Тоқсаныншы жылдардағы тоқырауды да, 2000-жылдардың басындағы банкроттық процесті де бастан өт­ке­ріп, маңызы зор су торабының қаз-қал­­пында сақталып, осы күнге жетуі­не өлшеусіз үлес қосты. Саланың жі­лі­­гін шағып, майын ішкен маман бүгі­н­де Қ.Сәтбаев атындағы су арнасы мекемесі басшысының кеңесшісі қыз­метін атқарады. Мәселеге орай Лео­нид Ивановичті әңгімеге тарттық.

– Су арнасының құрылысы 1970 жылы аяқталып, ол жылына 1960 млн текше метр су беретін қуаттылықпен жұмысқа кіріскені есімізде. 1967 жыл­­дың 28 қазанында алғаш рет Екі­­бастұз қаласына су берілді. КСРО энергетика министрлігінің бұй­­рығымен «Ертіс-Қарағанды» кәсіп­­орны да құрылды. Ал 1975 жы­­лы арна өндірістік жағдайдағы толық­­қанды қызмет көрсету саласына енгізілді. Бұл арна Павлодар облысының Май ауданындағы Белая өзенінен басталып, Қарағандыға дейін жалғасады. Жалпы ұзындығы 458 шақырым болса, соның 380-дей шақырымы Павлодар облысының аумағында орналасқан. Су торабының бірегейлігі сол, 22 сусорғы стансалары суды төменнен жоғарыға қарай айдап, жалпы биіктігі 418 метрге дейін көтереді. Мұндай су артериясы жер бетінде жоқ. Сусорғы-қуат жабдықтары жылына шамамен 2200 млн КВт/сағат электр энергиясын тұтынатындықтан арнаның екінші кезегі – «Қарағанды – Жезқазған» бағыты жүргізілмеді. Яғни сол тұста­ғы мамандар мұны тиімді емес деп есеп­теді. Соның әсерінен арна бүгінде өз әлеуетінің тек 40 пайызын ғана пайдаланады, – деп түсіндірді арнаның техникалық ерекшеліктері жайында қарт құрылысшы.

Арна азаттық жылдарында үш мәр­те банкрот бола жаздаған. Бірнеше жағдайдан әупірімдеп шыққанымен, ақыр соңы 2000 жылы банкрот болып танылып, қайта құрылымдаудан өтеді. Сол тұста мекеме «Қаныш Сәтбаев атындағы су арнасы» республикалық мемлекеттік кәсіпорын болып аталды. Алайда арада 11 жыл өткенде ұйым республикалық мәртебесінен айырылып, «Қазсушар» РМК-ның филиалы болып қана қалды. Су арнасына қызмет көрсетіп тұрған кәсіпорындардың құлдырауы осы уақыттан басталып кеткені кездейсоқтық емес. Себебі «Қазсушар» РМК оны дербестігінен ғана айырып қана қойған жоқ, жыл сайын арна арқылы түсетін мил­лиард­таған теңге табысты жырып әкетіп, республикамыздың өзге өңір­леріне құйды. Ал арна бойын­да жылдар бойы еңбектеніп келген қызметкерлердің үлесіне еш­теңе тимеді. Еңбекақы өспеді, техно­логия­лық жабдықтарға күрделі жөндеулер жеткілікті жүргізілмеді. Бір ғана мысал 1 доллар 120 теңге болған уақыт­та су арнасы кәсіпорнындағы қыз­мет­керлердің жалақысы 80-90 мың теңге еді. Ал қазіргі күні доллардың құны 440 теңгенің үстінде шарықтап тұрғанда мұндағы еңбекақы 120-130 мың теңгеден аспай тұр. Мұның салдарынан су арнасында талай жыл жұмыс істеген тәжірибелі қызметкерлердің барлығы жалақысы тәуір еңбек ұйым­дарына кетіп қалды. Ал арна бойында штат бойынша 2 мыңнан аса адам қызмет етуі керек болса, «Қазсушар» оны 1 600-ге дейін қысқартып, онсыз да жағдайы келіңкіремей тұрған кәсіпорынды қос өкпеден қысып отыр.

«Қаржылық дербестігінен айырыл­ған арнаның бүгінгі ахуалы өте нашар. Жыл сайын шамамен 2 млрд теңгеден аса табысымызды тартып алып, өзге аймақтарға құяды. Бұл барып тұрған әділетсіздік қой. Жергілікті жерде алынған пайда сол саланы дамытуға жұмсалуға тиіс емес пе?! Өкінішке қарай, «Қазсушар» ондай қадамға барар емес. РМК-ға қарайтын өзге еңбек ұйымдарының барлығы шығынды болып есептеледі. Бұл – бірінші мәселе. Екіншіден, республикалық мекеме Түркістан, Жамбыл, Ақтөбе облыстарындағы суару жүйелерін жөндеуге халықаралық қаржы ұйым­дарынан ұзақ жылға 316 млн доллар көлемінде (145,4 млрд теңге) несие алған. Қарыз қамытынан шыға алмай отырмыз. Не қызметкерлердің еңбекақысы өспейді, не әлеуметтік жағдайлары дұрысталмайды. Білікті кадрлардың жетіспеушілігі кейінгі 10 жылда үлкен мәселеге айналды. Бүгінде кадр тапшылығы 25 пайыздан асып отыр. Жөндеу жүргізетін, қызмет көрсететін қызметкерлер саны өте көп қысқарды. Университет бітірген жас­тарды қабылдап, одан соң кәсіпорын қаражатына бір жыл біліктілігін жетіл­діріп оқытамыз. Әлгі жас маман­дар тәжірибе жинақтап алған соң маңай­дағы «Бозшакөл», «Богатырь» секілді өндірістік кәсіпорындарға қашып кетеді. Себебі оларда жала­қы бірнеше есе жоғары. Қаржы жеткі­ліксіздігінен сусорғы стансаларына дұрыс жөндеу де жүргізілмей келе­ді. Ондағы жабдықтарға жарты ға­сырдан аса уақыт өтті. Бір күні стан­саларда жүйелі апат орын алса, су беру тоқтап қалуы ғажап емес. Бас­шылық бірегей нысандағы су торап­тарын сақтап қалу үшін электртех­никалық, гидромеханикалық және гидротехникалық жүйелердің кідіріс­сіз жұмысын қамтамасыз ете алмай отыр», дейді Л.Баталов.

Анықтағанымыздай, «Қазсушар» РМК 2015-2018 жылдары өз қажет­тіліктері үшін арнаның табысынан 2,8 млрд теңге жырып алған. Бұл аталғандарға қоса, Теміртау қа­ла­сындағы «Апан» экологиялық по­­ли­­гонын, «Жәйрем-Қаражал», «Есқұла», «Үйтас-Айдос» топтық су құбыр­ларын ұстап тұру да арнаның қаржы­лық міндетіне кіреді екен. Қарағандыдағы «Молодежный» жұмысшылар кенті мен Павлодар облысындағы Шідерті кентінің жылу және су желілерін де осы мекеменің табысынан қаржы­ландырады. Әлгі коммуналдық ны­сан­дардың заң бойынша жергілікті атқарушы биліктің балансына неге берілмей тұрғаны да түсініксіз.

Ресми мәліметтерге сүйенсек, жы­лына тұтынушылар арнадан 450-460 млн текше метр су сатып алып отыр. Сөйте тұра, әлсіз аумақтар үшін «донорға» айналған су арнасының қыз­меткерлері неге тәуір жалақы мен әлеуметтік пакеттерді иеленбеуі керек? Бұл сұрақтың қойылып келе жатқанына 12 жылдан аса уақыт өтті. Алайда проблема көтеріледі де, аяғы сиырқұйымшақтанып «жабулы қазан жабулы күйінде» қалып қоя береді. Бұл тарапта Сәтбаев атындағы су арнасы стратегиялық тұрғыдан еліміздің бірқатар өңірі үшін аса маңызды екенін, оның жұмысында кінәрат шықса, зардабын отандық үлкен өнеркәсіптер, қалалардағы миллиондаған тұрғындар тартатынын ескеруіміз қажет. Бүгінде су арнасы Павлодар, Қарағанды, Ұлытау облыстары мен Астана қаласына тір­шілік нәрін жеткізіп тұрған жал­ғыз су көзі екені, бұған қоса Темір­тау металлургиялық комбинаты, Екібастұздағы қос МАЭС-тің бұған байлаулы тұрғаны назарға алын­са игі. Оның үстіне арнадан Ақмо­ла облысының Қорғалжын көлі­не, Павлодар облысының Шідерті ал­қабына жыл сайын су жіберіліп, көлтабандар мен суармалы алқаптар­ды қамтамасыз етіп тұрғанын неге ұмытамыз?

Болашақта Астана бағытында жаңадан салынатын Софиевка су қоймасына дейін Шідерті арнасынан су тармағы жүргізіледі. Бұл жұ­мыстар, атап айтқанда, жобалау, құрылыс және одан арғы қызмет көрсету Қ.Сәтбаев атындағы су арнасына тікелей жүктелгені жөн болар. Ендеше су арнасының кәсіпорнын жеке құрып, оны дамытудың жөн-жобасы қайта жасалса деген тілек бар.

Түйіндеп айтар болсақ, Орталық Қазақстан мен елорданы тіршілік нәрімен қамтамасыз етіп тұрған су артериясы сенімді әрі дербес кә­сіп­орынға айналуы керек. Арна ұжы­мының әрең күнелтіп отыруы жарамайды. Кейінгі 12 жылда кәсіп­орын дамудың инвестициялық бағ­дарламасы аясында жобаларын қайта-қайта ұсынып, онысы мемлекеттік сараптамадан өткен де көрінеді. Алайда жобаларды іске асыруға мемлекеттік ведомстволар құлықты емес. Жағдай осылай жал­ғаса берсе, алдағы бес-он жылда су арнасын ұстап отырған ұйым тарап кетуі әбден мүмкін.

 

Павлодар облысы