Сайым болыстың өлімі
Торғайдың топжарғаны атанған ақын Нұрхан Ахметбековтің «Амангелді» дастанында:
«Көнбеген зұлымдықтың
шарасына,
Жанғандар жауыздықтың
жаласына.
Тұтасып тұс-тұс жақтан
келіп жатты,
Батырдың асқар
таудай панасына.
Обаған, Үй бойы мен
Әйет, Тобыл,
Атбасар, Көкшетау мен
және Сібір.
Байқоңыр,
Алтықұдық, Қарсақбайдан,
Қосылып келіп жатты
топ-топ шоғыр.
Тоғызақ, Аққарға
мен Мағанайдан,
Қазанбас, Аман,
Ара Қарағайдан,
Бас болып Жантуардың
ер Есеті,
Екі лек қосын келді Қостанайдан», деген жолдар бар.
Арқалықтағы Далалық өлке тарихы музейінің қызметкері, ақын Батырлан Сағынтаевтың айтуынша, Нұрқан дастанында аталған Жантуардың Есеті – Амангелді әскеріне келіп қосылған Қарабалық қосынының басшысы. Есеттің жазба естелігі Зияда Ижановтың «Аласапыран» кітабына да енген. Оны да Батырланнан алдық. Естелікте Қарабалықты билеп тұрған Сайым болыстың өлімі туралы былайша баяндалады: «Болыспен келіспей жүргенде қазақтан соғыс қара жұмысына кісі алынсын деген «25 июнь» жарлығы шыға келді. Сайым болыс жарлықты орындауға кірісті. Қазақта белгілі метірке жоқ. Сондықтан болыс ауылнайларды алып отырып, 19-38 жас аралығындағылардың тізімін жасады. Байлардан ат-тон, не 100-200 сом пара алып, балалардың тура жасын не кемітіп, не өсіріп, не жеңілдік алатын жұмыста деп көрсетіп, жалған сылтаулармен қалдырып, олардың орнына жасы тура келмесе де кедей балаларын жібермек болды. ...Сондықтан ауыл жігіттері топ-топ болып жиылып, болыстың өзін өлтіру шарасын көздеді. Сайым елдің сұсынан шошынды. Басын қорғау үшін өз ауылындағы Қалмен Баянов, Досымханов сияқты жеті адамды уез орталығы – Қостанайға айдатып жіберді. Соларды айдатып жіберген 10 шілде күні болыс өз үйінен 20 шақырым жердегі Шарбақшы көліндегі құдасы Берден Таңсықовтың үйіне қонады. Біз жеткенше Тасболатов бастаған 200 жігіт Сайымды өлтіріп, қораға іліп қойған екен. Қорлықпен өлтіріпті».
Болысты өлтіргендердің ішінде ағайынды Камал, Мұхаметқали Жиентаевтар да болған. Мұхаметқали Жиентайұлының кенже ұлы Сансызбай Жиентаев қазір Қостанайдағы Ахмет Байтұрсынұлы атындағы университетте жұмыс істейді, экономика ғылымдарының докторы. Ғалымның айтуынша, әбден ашуға мініп алған жігіттер алдымен Сайым болысты ат құйрығына байлап сүйреткен, арқан үзіліп кеткен соң бауыздап өлтіріпті. Бүлікшілер болыстың қолындағы тізімді алып, жойып жіберіп, үш ауыл старшинасының кеңсесін өртейді. Осы қақтығыстан кейін бір ауылнай хабар-ошарсыз жоғалып кетеді.
«Патша үкіметі Қарабалық болысындағы көтерілісшілерге қарсы Троицк қаласынан – 50, Николаев бекінісінен 10 адамнан құрылған жазалаушы жасақ жібереді. Мұздай қару құрсанған жазалаушы жасақ шықты дегенді естіген Камал Жиентаев болыстың тізіміне ілінген 107 жігітті Құнаншапқанға жинап, түн жамылып отырып Торғайға қарай қашады. Құнаншапқан кейін Қарабалық ауданына қарасты Есенкөл кеңшарының екінші бөлімшесі болды. Қалың ағаштың арасына орналасқан табиғаты әсем жер. Қашқан жігіттердің арасында жүріске төзімді жылқыны айна қатесіз танитын, жер жағдайын жақсы білетін мықты барымташылар да болған. Олар жасақты ешбір шығынсыз аман-есен Амангелдінің әскеріне әкеп қосады», дейді профессор.
1916 жылы Мұхаметқали – жиырмада, ағасы Камал отыз жаста. Екеуі де қара жұмысқа алынатындардың тізімінде болған. Сансызбай Мұхаметқалиұлының қолында әкесінің жазбасы сақталып қалған екен. Онда: «Амангелді Иманов бізді «Міне, солтүстіктегілер де келді, бұл жақсы жаңалық» деп жылы шыраймен қарсы алды. «...Тамақтандырып, бір тәулік демалдырыңдар» деп бұйрық берді. Жаңа келгендерді бастап келген Камал Жиентаевты басқа болыстардан келген сардарлармен бірге киіз үйге жиналысқа алып кетті. Одан кейін біздің жасақ Жыланшық өзенінің жағасына жіберіліп, онда жүйелі әскери дайындық басталды. Қасымызда Бестөбе болысынан 5 жасаққа бөлініп 500-ден астам атты әскер тұрды. Біздің жасақта 107 адам болды. Айнала 15 шақырымға дейін қарауыл жасақтары орналастырылды, олар жүйелі түрде ауысып отырды. Амангелді тәртіпке қатты болатын. Көп ұзамай тәртіп орнап, жасақ бас сардардың бұйрығын бұлжытпай орындайтын ұйымшыл, бірақ нашар қаруланған жасаққа айналды. Амангелді Иманов ұзын бойлы, кең иықты адам еді. Оның даусы әлі күнге дейін санамда жаңғырып тұр. Ол тым ақырын, бірақ өте сенімді, адамды өз күшіне, істеп жатқан ісінің дұрыстығына сендіріп сөйлейтін. Мұны біздің жасақ бірден сезінді...», деп жазылған.
Ағайынды Жиентаевтар 1916 жылдың шілдесінен бастап екі жылдан астам уақыт Амангелді жасағында болған. Қарабалық болысының жасақ командирі Камал Жиентаев кейін Әліби Жангелдиннің сенімді серіктерінің біріне айналады. Бұл туралы В.Макотченко, А.Айтмұхамбетов, И.Терновой, Н.Жұмабаев секілді қостанайлық тарихшы-ғалымдардың зерттеу еңбектерінде жан-жақты жазылған. К.Жиентаевтың жасағы Қарабалыққа 1918 жылы қарашада Торғай қаласы ақтардан азат етілгеннен кейін ғана қайтып оралып, бейбіт тіршілікке араласа бастайды.
Кейкінің мылтығымен ойнаған бала
Мұхаметқали Жиентайұлы кейін Екінші дүниежүзілік соғысқа аттанып, Смоленск үшін болған сұрапыл шайқаста оң аяғынан айырылып, елге оралады.
«Біз сол соғыстан кейін тараған ұрпақпыз ғой. Мен ес білгелі үйдің төбесінде бір ескі мылтық жатты. Бала кезімізде сәбет-неміс болып екі топқа бөлініп алып, соғысып ойнайтынбыз. Мен әлгі бердеңке мылтықты ұстаймын. Оғы жоқ, бірақ кәдімгідей сарт-сұрт етіп атуға дайын тұрғандай көрінді. Ауылға жақын жерде ұшқыштар бөлімшесі бар еді. Сол маңайдағы полигонда бос гильзалар шашылып жататын. Енді балалық қой, бірде соларды жинап, мылтыққа оқ жасап, атып көргеніміз бар. Бердеңке тарс ете қалып, көзімнің алды көк түтін болып кетті. Оны естіген әкем, сол күні кешке мылтықты алып қойды», деп еске алады Сансызбай Мұхаметқалиұлы.
Майдангер әке ертеңінде екі егеу алдырып, күні бойы отырып әлгі бердеңкенің тұтатқыш тоқпағын алып тастайды. Айтпақшы, жоғарыда айтылған Аманкелді әскеріне қосылған 107 адамның бірнешеуінің ғана мылтығы болыпты. Соның біреуін Камал Жиентайұлы ұстаған екен.
«Қарудың тарихын әкемнен кейін барып естідім. Амангелді сарбаздары Торғайды алғаннан кейін, әр жасақта қазан көтеріліп, ас беріледі. Оқшаулау жерде тынығып жатқан Қарабалық жасағына, қасында құлан қыпшақ Кейкі бар, бас сардардың өзі келеді. Бір емес, екі бірдей батырдың келуі – қатардағы сарбаздар үшін ұлы мереке. Емен-жарқын әңгіме айтылып, екі батыр сарбаздардың өнерін тамашалап біраз отырады. Көңілді сәттің бірінде Қарабалық жасағының ішіндегі пысықтау біреуі «Кейкі, аға, біздің арамызда сіз туралы айтылатын аңыз көп. Бұдан кейін сізбен кездесе аламыз ба, бір Алла ғана біледі. Айыпқа бұйырмаңыз, осы мүмкіндікті пайдаланып, қолқа салғым келіп тұр. Осындағы сарбаздар мергендігіңізді өз көзімізбен көрсек, арман не?!» дейді. Жас жігітті қолдай кеткен көпшілік те батырды қолқалай бастайды. Кейкі қарсысында отырған Камал бапамның бердеңкесін ала салып, анадайда ұшып бара жатқан құсты көздемей-ақ атып түсірген екен. Әкем кейде «бұл бекер бердеңке емес, бұл Кейкі батыр ұстаған мылтық», деп отырушы еді марқұм. Ол кезде Кейкінің кім екенін білмейміз. Құдды ертегінің батырындай елестетуші едік», дейді ғалым-ұстаз.
Сағынбай аға үйдің кенжесі болғандықтан, әкесі бетінен қағып көрмепті. Қанды қырғыннан әупірімдеп аман шыққан майдангер араға біраз уақыт салып өзі алып қойған мылтықты баласына қайтарып береді.
«Әкем майдангер болған соң, жылда тоғызыншы мамырда біздің үйде міндетті түрде бір қой сойылып, қонақасы берілетін. Бұл күні әкем марқұм не сұрасам да тауып әкеп беретін. Ең алғашқы велосипедімді де осы күні алып берді. Сондай мерекенің бірінде әлгі атуға жарамай қалған бердеңкені тағы сұрап алдым. Содан қолымнан тастамайтын болдым. Ауылдың шетінде қалың шағыр өсетін, күзде сол шағырдың ішіне жасырынып ойнап жүріп, қалай жоғалтып алғанымды білмей қалдым. Бүкіл бала жабылып әрі іздеп, бері іздеп, ақыры таба алмадық. Кейде сол кезде балалықпен жоғалтып алмағанымда, қазір жергілікті музейлердің бірінде құнды жәдігер болып тұрар ма еді деп өкінемін», дейді профессор.
Қостанай облысы
