Қайтқанның қайыры бар

Қаңтар оқиғасынан кейін Пре­зидент Қ.Тоқаев еліміздегі ұлт­тық байлықтың тең жартысы 162 адамға тиесілі екенін айтқан болатын. Содан кейінгі отырыстарда шетелге заңсыз шығарылған қаржы мен активтерді қайтаруға тапсырма берді. Осы ба­ғытта ауқымды жұмыс атқарылды. Былтыр 26 қарашада Президент заңсыз шығарылған активтерді мемлекетке қайтару жөніндегі шаралар туралы Жарлыққа қол қойды.

Биыл «Заңсыз иемденілген актив­терді мемлекетке қайтару туралы» Заң жобасы Парламентте қызу тал­қыға түсіп, қабылданған еді. Осы­дан кейін құжат Мемлекет бас­шысының қол қоюына жіберілді. 

Қабылданған құжатта шетелге заңсыз шыға­рылған қаржы мен активтерді қай­тару тетіктері ірі сыбайлас жем­қорлық субъектілеріне және әкім­шілік-билік ресурстары (байланыс­тары, ықпалы) бар адамдармен сы­­байлас олигополиялық топтарға қол­данылатыны көр­се­тіл­ген. Бұдан бө­лек, 13 млн АЕК-тен асатын (44 млрд 850 млн теңге немесе шамамен 100 млн доллар) активтері бар тұл­ға­лардың да қаржы айналымы жіті қадағаланбақ.

Шетел асқан қаражатты тексеруді Бас про­­ку­ратураға қарасты арнаулы у­ә­­кілетті орган жүзеге асырады. Ме­кеме мониторинг пен талдау жүргізіп, заңсыз шығарылған ак­тив­терді анықтап, оған қатысы бар тұлғаларды іздестіреді. Алда-жалда шетел асқан қаражат заңсыз шығарылған деген күдік туса, онда активтерді қайтару жөніндегі комиссияға ұсыныс жолданады. Арнайы комиссия Парламент депутаттарынан, қоғам қайраткерлерінен, Үкімет мүшелерінен, мемлекеттік органдардың бірінші басшыларынан, өзге де тұлғалардан құралмақ. Комиссияны Премьер-министр жасақ­тайды.

Әлемдік қаржы сарапшыларының жасаған бағалауына сүйенетін болсақ, дамушы елдер пара алу, қаражатты заңсыз иемдену сияқты жолдармен жыл сайын шамамен 30 миллиард долларға дейін жоғалтады екен. Сол себепті қазіргі таңда заңсыз шығарылған активтерге тосқауыл қою бүкіл әлемде бас ауыртар мәселеге айналып отыр.

Активтерді елден шығаруға қар­сы күрес – мемлекеттің басты мін­деті. Өйткені қаржының шетелге заңсыз шығарылуы экономикаға теріс әсер етіп, қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне айтарлықтай қауіп төндіреді, елдің прогрессивті дамуы­на зиян келтіреді. Қылмыстық жолмен тапқан табыстың қомақты бөлігі әлемдік қаржы орталықтарынан әр­түр­лі жолмен «қауіпсіз», «жайлы» орын тауып жатады.

Осылайша, қаражат заңсыз түрде жылжымалы және жылжы­май­тын мүлік нысандарына, баға­лы қағаздарға, басқа да қаржы құ­рал­дарына салынады. Шетелдік банк­тер­дегі шоттарға орналастырылады, оффшорларға бағытталады. Ұр­ланған, заңсыз алынған активтерді қайтару үдерісі – мемлекетаралық тиімді ынтымақтастықты талап ететін, мемлекеттік құрылымдардағы жүйелі еңбекті қажет ететін өте күрделі жұмыс.

«Заңда активтерді қайтарудың ерікті немесе мәжбүрлі тәртібі көз­делген. Бірінші – ерікті түрде қайтару өздеріне тиесілі мүлікті мем­лекетке өтеусіз беру жолымен жүзеге асырылады. Екінші – сот­тар­­дың шешімдеріне сүйене отырып, қылмыстық үдеріс шеңберінде заңсыз алынған активтері тәркі­ленеді. Үшінші – мүліктік қыл­мыс­тық шығу тегі белгілі болған кезде заңсыз алынған активтерді мәж­бүрлеп қайтартқызады. Төр­тін­ші – соттардың немесе шет мем­лекеттердің өзге де уәкілетті ор­ган­­дарының шешімдері негізінде тәркілеу іске асырылады», дейді Мә­жіліс депутаты Елнұр Бейсенбаев.

Мәжіліс депутаты Ермұрат Бапи қабылданған заңды жан-жақ­ты ойластырылған құжат деуге келмейтінін алға тартады. Оның айтуынша, асығыс қабылданғандықтан құжатта шикіліктер бар. Алайда уақытты созбай, заңды жедел арада қолданысқа енгізу қажет.

«Клептократтар халықтың қазы­насынан ұрлаған-жырлаған қа­ра­жат­ты әртүрлі қитұрқы схемамен әлемнің түкпір-түк­піріне тығып жатқанда, арқаны кеңге салуға бол­майды. Заңды пайдалану барысында оған толықтырулар мен өзгерістер енгізу қажеттігі туа­ды. Әсіресе шетелдік юридикциялар алдындағы қолданыс практикасы мұндай қажеттілікке мұқтаж. Сондықтан көп ұзатпай, Үкіметтің өзі Парламенттің алдына заңға толықтырулар жобасын ұсынады. Ең бастысы – тәуел­сіз еліміздің тарихында әлеу­меттік әділеттілік қағидаттарын қа­лып­тастыруға тағы бір алғышарт болатын алғашқы заң қабылданды. Бұл заң әзірге осы тұрғыда құнды», дейді Е.Бапи.

Тағы бір айта кетерлігі, активтерді қайтаруға бағытталған шаралар осы жеке тұлғалармен тығыз байланыста болған, заңсыз сыбайластық орнатқан өзге тұлғаларға да қол­данылады. Мәселен, жақын туыс­тары, таныстары, көлік жүр­гізушісі, қызметшісі және олар­дың мүлкіне номиналды иелік ететін адамдар. Осылайша, аталған заң ірі сыбайлас жемқорлыққа және республикалық, жергілікті деңгейдегі әкімшілік-билікпен біте қайнасқан олигополиялық топтарға қарсы пәрменді шаралар енгізеді.

Депутат Самат Нұртаза заңның басты екі ерекшелігі бар екенін айтады. Біріншісі, жасалған қылмыстар мен жемқорлық уақытының өту мерзімінің жоқтығы.

«Яғни орысша айтсақ, «срока давности нет». Мысалы, адам 1992 жылы жасаған қылмысы үшін 2042 жылы жауапқа тартылуы мүмкін. Екіншісі, бұл заң кейбір адамдар ойлағандай «легализация» емес. Ұрланған қаражаттың 20-30 пайызын беріп, қалғанын өзінде қалдыруға мүлдем болмайды. Ұрланған мүлік толықтай мемлекет бюджетіне қайтарылады. Басты жеңілдік, егер адам өз еркімен ұрланған мүлікті, қаражатты, активтерді қайтарса, онда қылмыстық қудалаудан боса­ты­лады. Ал егер күдіктінің сөзі мен комиссияның нәтижесі сәйкес келмесе, ол адам толықтай жазаға тартылады», дейді С.Нұртаза.

Жалпы, осы бағытта жұмыс бастал­ғалы ауқымды қаражат елге қайтарылды. Шамамен 670 милли­ард теңге елімізге қайтарылған. Бас прокурордың орынбасары Ұлан Байжановтың айтуынша, заң­сыз алынған активтердің көп бөлігі АҚШ, Швейцария, Англия, Франция, Испания, Біріккен Араб Әмірліктері, Сингапур және Гонконг сияқты елдерде шоғырланған. Сондай-ақ Сейшел аралдары мен Панама сияқты оффшор аймақтар да бар. Әділет министрі Азамат Есқараевтың келтірген деректеріне сүйенсек, тәуелсіздік алғалы бері елден шамамен 160 миллиард доллар шығарылған.