Қарт Каспийдің қайғысы

Теңіз суының әртүрлі түске боялуына балдырларды кінәлі ете салдық, «Арқа жайлы болса, арқар ауып несі бар?» дегендей, теңіз теңіз болғалы табанынан ажырамай өсетін балдыр былтыр да, биыл да аяқастынан неге түсін құбылтты? Оған жауап іздеген ешкім болған жоқ.

Кейінгі жылдары теңіздің ойсырай тартылып бара жатқанын тұрғындар, желі қолданушылары, журналистер болып дер кезінде айтып бастағанымызбен, оған да елең еткен құлақ болмады. Сол баяғыша «Каспий теңізінің өзінің дағдысы солай» деген рәуіштегі жауап берілді. Дағды дегендері АҚШ ғалымдарының зерттеулеріне сүйенуден туған пікір болса керек. Америка ғалымдары 1996-2015 жылдары Каспийдің деңгейі бір жарым метрге төмендегенін айтады. Олар бұл құбылысты әлемдік жылыну үдерісімен байланыс­тыра отырып, 1979-2015 жылдары Каспий теңізі деңгейінің қалай өзгергенін мысалдармен көрсетіп, 16 жыл ішінде, яғни 1979-1995 жылдар аралығында теңіз деңгейі жыл сайын 12,74 сантиметрге көтерілгені туралы баяндайды.

Алайда 1996-2015 жылдары теңіз деңгейі қайтадан жыл са­йын 6,7 сантиметрге төмен­дегені байқалған. Осы 19 жыл ішінде Каспий 1,3 метрге дейін тартылған. Бүгінде теңіз суы біраз қайтып, жағаны кебер­сіген құр­ғақшылық басқан кезде отан­дық, шетелдік ғалымдар, экологтер тарапынан да алаңдау­шылық туындап отыр.

– Каспийдегі су деңгейінің тө­мендеу белгісі екі метрге жетеді деп күтіліп отыр. Жағдай бәрінен бұ­рын акваториясы соншалықты те­рең емес, Каспийдің жағалау аймақ­тарында орналасқан мемле­кет­терге кері әсерін тигізеді. Сол­түстік бөліктегі (Қазақстан мен Ресей) тереңдік 1,5 метрге жетеді немесе одан да таяз. Бұл жағдай Каспий теңізінің эколо­гиясына да кері әсер етеді. Бұдан бөлек, облысымызда орташа жыл­­дық температураның шамамен гра­дусқа артуы да біршама кедер­гі­сін келтіреді, – дейді «Оңтүс­тік Кав­каз» саясаттанушылар клу­бы­ның жетекшісі Ильгар Велизаде.

Ғалымдар теңіздің тартылуы­на жаһандық жылынудың әсері бар дегенді айтады. 1996-2015 жыл­дар аралығында ауа темпе­ратурасы Каспийде 1°C-ға жоға­ры­лаған. Тек Каспий емес, Бал­қаш, Еділ өзендерімен бірге Әзер­­байжан еліндегі бірқатар өзен-сулар көлемінде де өзгеріс­тер байқалған. Каспийдегі су дең­гейінің төмендеуін табиғи үдеріс деп қарау керек. Акваторияның ұлғаюы да, азаюы да жағымсыз сал­дарға әкелетіні сөзсіз. Ең ал­дымен, барлығы ауыл шаруа­шы­лығы мен балық аулауға, те­ңіз порттарының жұмысына жә­не теңіз жағасындағы туристік ны­сандарға кері әсерін тигізеді. Кас­пийдің деңгейі төмендеген са­йын жерасты сулары да азая­ды. Бұл өз кезегінде жануарлар әлемі өкілдерінің тіршілік ету ор­тасының тарылуына және олар­­дың қоректену ортасының та­рылуына әкеліп соғады. Су дең­гейінің мұндай күрт төмендеуі жүк тасымалдау көлеміне де әсерін тигізеді. Сондықтан қа­зіргі уақыттан бас­тап шаралар қа­былдауды бастау қажет, дейді Баку мемлекеттік университеті Каспий ғылыми ор­та­лығының жетекшісі Шыңғыс Исмаилов.

Германия мен Нидерланды ға­лым­дары ғасыр соңына қарай Каспий теңізіндегі су деңгейі 9-18 метрге, ал су қоймасының ауданы үштен біріне азаюы мүм­кін екенін айтады. Жақсы сөз айтып отырған ешкім жоқ. Каспий теңізі расында апатты аймаққа айналды ма?

Жасыратыны жоқ, біз жал­ғыз теңізді жартымды қорғай алмаған­дығымыз да рас. Теңіз – тіршілік, теңіз – тұтас жеке ағза. Оның әле­мін – флорасы мен фау­насын, иірімдер мен ұйықтарын, су жолдарын, яғни ішкі ағыстар мен бағыттарды, ішкі-сыртқы ахуалын ғылыми тұрғыда терең талдап-түсіндіретін, зерттеп-зерделейтін, дертін анықтап емдей­тін, болуы мүмкін апат­тардың алдын алатын бір де бір ғылыми орын бізде жоқ! Каспийде болып жатқан эколо­гия­лық оқиғаларға сырттай сыр­ғытпа жауап берумен жылдар өтті. Салынбай қалған жол мен ашылмаған мектепке, көркейме­ген ауыл мен көшесі қисық қа­ла­ға, кешіккен автобусқа, біт­пей­­тін жұмыссыздық жырына қатыс­ты халық алаңдаушылығын басу үшін айтылатын жұбату си­патында­ғы сөз экологияға қатыс­ты, әсіресе Каспий теңізінің қа­зіргі қасіретті халінде айтылма­уы керек! Өкі­нішке қарай, Каспий ше­гініп барады, бұған дейін тол­қындармен жағаласып, су жамы­лып жататан тастар арса-арса жалаңаштанып, ерні кезерген шөл жағалаудың көлемі ұлғайып барады.

Каспийді не күтіп тұр? Теңіз үшін не істей аламыз? Өкінішке қа­рай, ешбір ғалым теңізді құт­қару жол­дарын айтып бере алмайды, адамзат жаһандық жылыну әсе­рінен болған құбылыс ал­дында дәрменсіздігін мойын­дағандай.