– Магеррам Мамедұлы, жуырда қабылданған заңды дайындау жұмыстарына Сіз белсене араласқан адамдардың бірісіз. Біздің білуімізше, Парламентте заңсыз иемденілген активтерді қайтару бойынша жұмыс тобына жетекшілік еттіңіз. Заң қабылданғанға дейін осы бағытта қандай жұмыстар атқарылды?
– Заңсыз иемденілген активтерді қайтару туралы заңды дайындау барысында бес бірдей заң жобасы қаралған болатын. Оның төртеуі Мәжілісте талқыланды. Соның ішінде, өзіңіз айтқандай, мен екі заң жобасын талқыға салған екі жұмыс тобына жетекшілік еттім.
Қолды болған қыруар қаржы мен мүлікті тауып, мемлекетке қайтару оңай жұмыс емес екені белгілі. Сондықтан аталған заң жобаларын талқылау барысында көп тер төгуге тура келді. Күніне түске дейін және түстен кейін бірнеше сағат отырған кезіміз болды. Заң жобаларын бүге-шүгесіне дейін талқыға салып жұмыс істедік. Өйткені оның қоғам алдындағы жауапкершілігі үлкен. Оның артында тарихи әділеттілік, керек десеңіз халықтың тағдыры жатыр.Талқылау аясында біз Әкімшілік, Әкімшілік рәсімдік-процестік, Кәсіпкерлік, Қылмыстық, Қылмыстық процестік кодекстерді, бюджет, жедел-іздестіру қызметі, ұлттық банк туралы көптеген заңдарды назарға ала отырып, атқарылатын шаралардың заңнама аясына сай болуы үшін жұмыс жүргіздік. Нақтырақ айтқанда, мұның бәрі заңсыз иемденілген активтерді мемлекетке қайтару үшін заңдық тұрғыда қолайлы жағдай мен оларды іске асыру тетіктерін жасауға бағытталды. Біз бұл тапсырманы толыққанды орындай алдық деп ойлаймын.
– Жаңа заңның елімізге қандай пайдалы тұстары мен артықшылықтары бар?
– Ең біріншіден, ол заңсыз иемденілген активтерді қайтарудың тетіктері мен жолдарын ашып берді. Біз осы құжат аясында назарға алынатын адамдар мен субъектілердің тізімін кеңейттік. Олардың қатарында бұрын жоғары мемлекеттік лауазымдарды иеленгендер мен қазір де иемденіп жүргендер, одан бөлек, билікке жақын, қолында лауазымдық қуаты бар адамдар, атап айтқанда, ірі кәсіпкерлер, квазимемлекеттік сектордағы кәсіпорындардың жетекшілері, аффилиацияланған тұлғалар, т.б. бар. Осы аффилиацияланған тұлғалар санатында өздері көзге көрінбесе де, белгілі бір бизнестің артында тұрған жоғары лауазымды мемлекеттік қызметкерлер, билікке жақын жүрген адамдар қатары да енді қалтарыста қалмайтын болды. Міне, заңның басты артықшылығы осында.
Екіншіден, бұл құжат активтерді заңсыз қолды қылу жолдары мен оған қолайлы жағдайлардың жолын кеседі. Бұл туралы Президент те бұл заңның әділетсіз баюға және активтерді заңсыз шығаруға ықпал ететін себептер мен шарттарды жоюға бағытталатынын атап өткен болатын.
Үшіншіден, заң әлеуметтік әділдікті қалпына келтіреді. Оның мәні мынада: бұдан былай мемлекет ешкімнің халыққа тиесілі дүниелерді ұрлауына және заңсыз пайдалануына жол бермейді.
– Шетелдегі активтер ақша түрінде қайтарыла ма әлде мүлік түрінде ме?
– Екеуі де бар. Айта кетейік, заңсыз иемденілген активтер тек шетелде емес, өз еліміздің ішінде де бар. Қабылданған заң солардың бәріне қатысты жұмыс істейтін болады. Ақша түрінде қайтарылған активтер Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің арнайы ашылған шотына аударылады. Ал жылжитын және жылжымайтын мүліктер мемлекетке қайтарылған соң сатылымға шығарылып, одан түскен қаражат да жоғарыдағы шотқа түседі.
– Одан әрі бұл қаражат халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға жұмсалады деп естідік. Осыны таратып айтып берсеңіз.
– Иә, бұл қаражаттар әлеуметтік жағдайы төмен адамдарды қолдауға, әлеуметтік нысандарды салуға жұмсалады. Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде: «Бұл қаржыны жоғары технологиялы өндіріс орындарын ашуға, мектептер мен ауруханалар салуға, әлеуметтік жобаларды жүзеге асыруға пайдалану керек. Жақын арада ауқатты кәсіпкерлер халықтың игілігі үшін өздерінің әлеуметтік жауапкершілігін жандандырады деп ойлаймын», – деген болатын. Шын мәнінде, әу баста мұның бәрі де халықтың игілігіне арналған дүниелер еді ғой. Бірақ көлденең көк аттылар килігіп, өз қарақан басының қамын күйттеп, заңсыз иемденіп кетті. Енді сол дүние-мүліктің бәрі өзінің тиісті мақсатына жұмсалмақ. Әлеуметтік әділдік деп отырғанымыз да сол. Бұдан бөлек, ауылдық жердегі елді мекендердің, моноқалалардың дамуына да өз септігін тигізетін болады. Бір сөзбен айтқанда, өзіңіз айтқандай, халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға бағытталмақ.
– Жақсы. Талан-таражға салынған мемлекеттің дүние-байлығы қайтарылды делік. Оны әрі қарай кім бақылайды? Қайтып келген қаржы тағы да біреулердің қалтасында кетпей ме?
– Жалпы, бұл жұмыстарды арнайы уәкілетті орган – прокуратура органдарының активтерді қайтару жөніндегі ведомствосы бақылауға алады. Ол заңсыз иемденілген активтерді іздеу, дәлелдеу, мониторингілеу, талдау жұмыстарымен тікелей айналысады. Сонымен бірге мемлекеттік органдармен ведосмствоаралық байланыстарды жүзеге асырады және шетелдегі активтерді іздеу бойынша халықаралық құқықтық ынтымақтастық орнатады.
Осы жерде айта кетейін, активтерді мемлекетке қайтарудың екі жолы қарастырылған: өз еркімен және мәжбүрлі түрде қайтару. Халық игілігіне бағышталған мемлекеттің байлығын заңсыз қолды қылған адамдар өздерінің ағаттығын түсініп, ақылға келіп, дау-дамай шығармай-ақ өз еріктерімен қайтарады деп үміттенемін.
Ал мемлекетке қайтқан қаражат пен дүние-мүліктің тиісті орнына жұмсалуын жаңадан құрылатын арнайы комиссия бақылауға алатын болады. Оның құрамына қоғам қайраткерлері, Парламент депутаттары, мемлекеттік органдардың өкілдері кірмек. Жоғарыда атап өткен арнайы шотқа түсетін әрбір тиынның қайда жұмсалатынын осы адамдар қатаң қадағалауында ұстайды. Сондықтан мемлекет қаржысы қайтадан біреулердің қалтасына кетпей ме деп алаңдауға еш негіз жоқ.
– Сіз бұған дейін бір сөзіңізде азаматтық тәркілеу тетігі қолданысқа енетіні туралы айттыңыз. Оның ерекшелігі неде?
– Иә, қабылданып отырған заңның тағы бір ерекшелігі – «азаматтық тәркілеу» деп аталатын жаңа институтты қолданысқа енгізуі. Айта кетейік, азаматтық тәркілеу қылмыстық немесе әкімшілік тәркілеудің орнын алмастырмайды, солармен қатар жұмыс істейтін болады.
Азаматтық тәркілеудің қылмыстық тәркілеуден артықшылығы – оның жеделдігінде және тиімділігінде. Мысалы, қылмыстық тәркілеу ұзақ үдерістен тұрады. Айыптау тарапы мүліктің заңсыз алынғанын дәлелдеуі керек. Екіншіден, оның мерзімі шектеулі. Яғни белгілі бір уақыттан кейін қылмыстық тәркілеу жүргізілмейді. Үшіншіден, ол жерде «кінәсіздік презумпциясы» да бар.
Ал азаматтық тәркілеуде керісінше, мемлекет мүлкін заңсыз иемденгендердің тізіліміне енген әрбір субъект өзінің кінәсіздігін делелдеп шығуы керек. Көріп отырғаныңыздай, бұл жерде мемлекет сізді кінәламайды, тек жай ғана күдіктілер тізіліміне енгізіп қояды. Әрі қарай сіз өзіңіздің кінәсіздігіңізді, яғни мүлікті заңды жолмен иемденгеніңізді дәлелдеуіңіз керек. Дәлелдей алсаңыз жақсы, ал дәлелдей алмасаңыз, мемлекетке қайтарасыз.
Азаматтық тәркілеудің тағы бір артықшылығы – оның «мерзімі өтіп кету» сипаты жоқ. Белгілі бір шенеунік немесе лауазымды тұлғаның мүлікті иемденгеніне қанша жыл уақыт өтсе де, егер ол күдікке ілінсе, өзінің заңды жолмен алғанын дәлелдеуі керек болады.
Бұл тәжірибе қазір әлемнің көптеген елінде белсенді жұмыс істеп жатыр. Атап айтқанда, АҚШ, Ұлыбритания, Германия секілді дамыған мемлекеттерде қолданыста. Ол өзінің тиімділігін көрсетіп те келеді. Өйткені қазір бізде ғана емес, әлемнің барлық елінде сыбайлас жемқорлық, мемлекет мүлкін заңсыз иемдену проблемасы өте өзекті.
– Соңғы сұрақ: алдағы уақытта қолында «қуаты бар» жоғары шенділер мемлекет мүлкін тағы да заңсыз иемденіп кетпеуі үшін не істеу керек?
– Жаңа заңда осындай жағдайларды болдырмаудың жолдары толыққанды қарастырылған. Сондықтан болашақта мұндай келеңсіздіктер орын алмайды деп үміттенеміз.
Әңгімелескен
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
