Экономикадағы қандай өзгеріс есте қалды?

Экономика өсім көрсетті

Экономикалық даму аясында 967,7 млрд теңгеге 210 инвестжоба басталды. Бұл өз кезегінде 20 мыңға жуық жұмыс орнын құрды. Ал машина жасау саласындағы өндіріс деңгейі 26,8 пайызға дейін артқан. Бұл рекордтық деңгей болып есептеледі. Тауарлар экспортының құны 65 млрд долларға жеткен, оның 21 млрд доллары өңделген тауарларға тиесілі екенін айта кетейік. Кәсіпкерлік субъектілеріне 2,3 трлн теңге көлемінде мемлекеттік қолдау көрсетілді. Соның ішінде шағын және орта бизнесті қолдау көрсеткіші 209 млрд-тан 288 млрд долларға дейін өсті.

«Жыл қорытындысы бойынша өңдеуші өнеркәсіп үлесі 13,4 пайызды немесе 30,2 млрд долларды құрады. Ауыр тиген 2022 жыл (+3,2 экономикалық өсім) сәтті 2023 жылға ауысты. Биыл біз жағдайға біршама икемделдік және 5 пайызға де­йін өсеміз деп ойлаймын. Біз үшін 5 па­йыз деңгейіндегі экономикалық өсім – қо­сымша 40 млрд доллар деген сөз. Негізгі капиталға салынған инвестиция 2022-2023 жылдары 60 млрд долларға жуықтады», дейді қаржыгер Расул Рысмамбетов.

Үкімет есебінде жыл соңына дейін шикізаттық емес секторда жалпы құны 1,6 трлн теңге болатын 291 жобаның пайдалануға берілетіні айтылған. Келер жылы 4,6 трлн теңгеге 400 жобаны іске қосу жоспарланып отыр.

Экономист Қайырбек Арыстан­бе­ков­тің айтуынша, биыл қол жеткізілген ІЖӨ деңгейі 70 пайыз қазақстандықтың қажеттілігін жабады.

«Бүкіл халықтың қажеттілігін қамта­ма­­сыз ету үшін біз ІЖӨ қарқынын 7,1 па­йыздан кем ұстамауымыз керек. Өйткені экономикамыз 5 құрылымдаушы секторға бөлін­ген, жалпы қосылған құн ағыны кезін­де олардың арасында құрылымдық тең­сіздік пен диспропорция пайда бола­ды. Жиынтығында олар экономика үшін құрылымдық дағдарыс үшін негіз қалып­тастырады. Биыл ел экономикасы бір­қа­тар қиындықпен ұшырасты және олар­ды сыртқы, ішкі деп бөлуге болады. Ішкі қиындықтар – Үкіметтің эконо­ми­калық саясаты сапасының жеткі­лік­сіз деңгейі, макроэкономикалық сая­сат бойынша мемлекеттік органдар ара­сын­дағы келісімнің болмауы, эконо­ми­­ка­ның біраз саласында монополия ком­­по­нент­те­рінің сақталып отырғаны. Мысалы, банк­тердің ұлттық экономикаға берген несиесі ІЖӨ-нің 9 пайызына дейін құл­дырады. Бұл Үкімет пен Ұлттық банк ара­сын­дағы макроэкономикалық сая­сат­тың дәйектілігін білдіреді», дейді сарапшы.

Инвестиция – игергенге игілік

Биылғы 11 айдың қорытындысы бо­йынша негізгі капиталға салынған инвес­тиция – 14,6 пайызға, 15,2 трлн теңгеге дейін көбейген. Инвестиция ағыны ақпарат пен байланыс саласында – 2,8 есе, транспорт және қоймалауда – 58 пайызға, саудада – 34 пайызға, білімде – 17 пайызға, ауыл шаруашылығында – 11 пайызға, өнеркәсіпте 8,5 пайызға, оның ішінде өңдеуші өнеркәсіпте 4,6 пайызға артқан.

Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Құдайбергеновтің айтуынша, осы жылдың бірінші жартыжылдығында тікелей шетелдік инвестицияның жалпы ағыны 13,3 млрд доллар болды. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 87 пайызға артық (2,2 млрд долларға). Осы ретте биылғы қарашада Fitch және Standard&Poor's халықаралық рейтингтік агенттіктерінің де Қазақстанның егеменді кре­дит­т­ік рейтингін «тұрақты» болжамы­мен растағанын, өз кезегінде Mood’s агент­ті­гінің Қазақстанға қатысты болжам­ды «тұрақ­тыдан» «позитивтіге» жақсартқанын да айтып өтелік.

Министрлік өкілі ірі инвесторлар үшін экономиканың басым салаларында құны шамамен 50 млн доллар болатын жобаны іске асыру жөніндегі инвестициялар туралы келісімге қол қою кезінде ерекше жағдайлар мен салық салудан босату көзделгенін жеткізді.

«Ірі салық төлеушілерге қолдау көр­се­ту үшін инвестициялық салық кредиті туралы келісім жасасу кезінде кейін кезең-кезеңімен төлеумен және 3 жылға дейінгі мерзімге кейінге қалдырумен салық бойынша төлемдерді 100 пайызға төмен­дету құқығы көзделген. Осылайша, кор­поративті табыс салығы және мүлік салығы төленбейтін үш жылдық кезең­ді босаған ақша қаражаты есебінен қар­жы­лық жағдайын тұрақ­тан­дыруға және бизнесті дамытуға пайдалануға болады. Мұндай тетіктердің инвести­ция­лар ағынын қамтамасыз ететіні, қосымша жұмыс орындарын ашатыны сөзсіз. Бүгінгі күні инвестициялық белсенділіктің жоға­ры деңгейін одан әрі арттыру үшін 32,4 трлн теңге сомасына 1011 жобадан тұратын жалпыұлттық пул қалып­тас­тырылды және іске асырылып жатыр. Экс­портқа және импортты алмастыруға бағыт­талған терең өңдеу кластерлерін дамыту үшін шамамен 15 ірі жобаның тізбесі қалып­тастырылады», дейді Бауыржан Құдай­бергенов.

Ол шетелдік компанияларды релокациялау жұмыстары жалғасып жатқанын, осы жылы 1,5 млрд доллар сомасына 39 компанияның көшіп келгенін де мәлімдеді.

Инфляциямен күрес: кім жеңді?

Бұл сауалға біржақты жауап беру қиын. Иә, жыл басында 20 пайыздан асып кеткен инфляция қарашада 10,3 пайызға дейін түсті. Бірақ бұл толыққанды жеңіс сипатын көрсетпейді, өйткені баға өсімі әлі де болса екітаңбалы мәннен ажыраған жоқ. Демек, тәуекел бар. Дегенмен жыл бойы атқарылған жұмыстар нәтижесінде баға өсімінің біршама тежелгенін де бай­қап отырмыз. 2022 жылдың соңы, 2023 жыл­дың басында инфляция тым қат­ты қар­қын алғаннан кейін Ұлттық банк база­лық пайыздық мөлшерлемені көте­ру­ге, сөй­тіп жыл бойы қатаң монетарлық сая­сат жүргізуге мәжбүр болды және бұл же­місін берді де.

Ұлттық банк біраз уақыт бойы базалық мөл­­шер­лемені 16,75 па­йыз­­ деңгейінде ұстап отыр­ды, сөйтіп нарыққа артық ақша ағы­ны­ның келуіне тосқауыл қоюға тырысты.

Базалық мөлшерлеменің қымбаттауы 2022 жылдың қазанынан басталды. Сол кезде мөлшерлеме 14,5 пайыздан 16,0 пайызға жоғарылады. Сол жылы желтоқсанда бекітілген 16,75 пайыз 2023 жылдың 10 шілдесіне дейін сақталды. Пайыздық мөлшерлеме тек тамыз айында ғана 16,75-тен 16,50 пайызға дейін, 25 пайыздық тармаққа ғана төмендетілді. Тамыз қорытындысы бойынша, инфляция 13,1 пайыз болды. Ұлттық банк барлық жоспардың ойдағыдай жүзеге асып келе жатқанын бағамдап, қазанда базалық мөлшерлемені 16,0 пайыз, одан кейін 15,75 пайыз етіп белгіледі және осы оныншы айда инфляция тағы да бәсеңдеп, 10,8 пайыз маңайында тұрақтады.

Инфляцияның бәсеңдеуіне Ұлттық банктің базалық мөлшерлеме құралын қолдануынан бөлек әсер еткен факторлар да бар. Мысалы, геосаяси жағдайдың сәл де болса тұрақтала бастауы, жаһандық жеткізу тізбектерінің біртіндеп қалпына келуі, мұнай бағасының тұрақтылығы және оның қымбаттауы отандық нарыққа сырттан келетін қысымды азайтып, ішкі тұрақтылыққа себеп болды.

Жеке тұлға банкроттығы

Биыл наурыз айында жеке тұлғалар­дың банкрот атануына мүмкіндік беретін заң қабылданып, күшіне енді. Бұл – халық­тың несие жүктемесін жеңілдетуге бағыт­талған бастама. Заңнама аясында банкроттықтың үш нұсқасы қарас­ты­рылған – соттан тыс­ банкроттық, сот арқылы және төлем қабі­ле­тін қал­пына келтіру. Егер азаматтың банк, микро­қар­жы ұйымы, коллекторлық агент­тіктер алдындағы берешегі 1 600 АЕК-тен аспаса (5 млн 520 мың теңге), жеке тұлға соттан тыс банкроттықты пай­далана алады. Ал сот банкроттығы рә­сі­мін қарызы 1 600 АЕК-тен (5 млн 520 мың теңге) асатын азаматтар қолданады (кре­дитор алдындағы борыштың барлық түрі бо­йынша). Төлем қабілетін қалпына кел­тіру процедурасын таңдағандарға бан­к­рот­тықтың салдары қатысты болмайды. Олар өз қарызын кезең-кезеңімен бөліп қай­та­руға мүмкіндік алады.

Жақында Қаржы вице-министрі Ержан Біржанов банкроттық рәсімін қол­дану мүмкіндіктері кеңейтілетінін айтты.

«Жекелеген борышкерлер заңна­ма­лық кедергілердің салдарынан банкроттық рәсімін кеңінен қолдана алмай отыр. Қазір заңнамалық өзге­рістер дайындап жатырмыз. Ол өзгерістердің қатарында біріншіден, соттан тыс банкроттыққа жататын қаржы ұйымдарының тізбесін кеңейту бар. Екіншіден, азаматтар қосымша құжат­тар­ды қоса беру міндетінен босатылып, қажет мәліметтерді тиісті ұйымдардың дерекқорынан алу көзделген. Төлем қабілеттілігін қалпына келтіру жоспары бекітілгеннен кейін борышкердің шетелге шығуына тыйымды алып тас­тау да жоспарланып отыр. Барлық өзгеріс жеке тұлғалардың құқығын қорғап, мүмкіндігін ұлғайтуға және осы үдеріске басқа да азаматтардың арыздарын қабылдауға мүмкіндік береді», деді вице-министр.

Қазірге дейін банкроттыққа 70 мың­нан астам өтініш түсіп, 6 мыңнан аса өтінім (қарыз көлемі 9 млрд теңгеден жоғары) ғана мақұлданған. 56 мыңнан аса өтінім кері қайтарылған. Банкрот атанған борышкердің ең үлкені 79-да болса, ең жасы – 20-да. Сонымен қатар әйелдерге қарағанда банкрот атанған ерлер саны басымырақ (58 және 42 пайыз).

Цифрлық теңге енгізілді

Мұны да отандық қаржы нарығының іргелі жаңалығы деп айта аламыз. Ұлттық банк цифрлы валютаның тұсауын 15 қара­­ша­ күні – Қаржыгерлер конгресінде кесті. Цифрлық теңге – орталық банктің тип­тік цифрлық валютасы, қолма-қол және қолма-қол ақшасыз формалардан басқа ұлттық валютаның үшінші нысаны.

2021 жылы басталған цифрлық валю­та­­ жобасын дамыту үдерісі 2025 жылға дейін жалғасады. Алдағы жоспар – на­рық қа­ты­сушыларының жүйелерімен инте­гра­­цияны сынақтан өткізу. Ұлттық банк бас­­шыларының айтуынша, CBDC жоба­ла­­рының аса маңызды драйвері қаржы на­ры­­ғ­ының қатысушыларымен тиімді бай­ла­ныс орнату болды.

Цифрлық валютаның ерекшелігі – тө­лем жасау барысында цифрлық теңге шо­тын­­дағы қаражат бірден дәстүрлі теңге­ге ауыстырылып, әлемнің кез келген нүкте­сінде картамен төлеуге қолжетімді болды.

ЦТ-дағы банк картасы бірқатар артық­шы­лыққа ие:

• Картаны тұтынушының смартфо­нында, сағатында немесе физикалық әмия­нында сақтауға болады;
• Бизнес үшін жеңілдіктер инфра­құрылымды жаңартуды қажет етпей-ақ қабылданған төлем әдістерін одан да кең таңдауды қамтиды;
• Қауіпсіздік маңызды фактор: карта ұстаушылар алаяқтықтан қорғайтын және қауіпсіздікке кепілдік беретін озық технологиялар мен Mastercard артық­шы­лық­тарымен қамтамасыз етіледі;
• Ақша Ұлттық банктегі цифрлық шот­­та сақталады және оған, мысалы, ке­­піл­дендірілген сомаға нормативтік шек­­­теулер бар қарапайым карталардан, ағым­­­дағы шоттардан және депозиттерден айыр­­­ма­шылығы, мемлекет толық кепілдік береді.

Жалпы, цифрлық теңгенің және оған қатысты қаржылық қызметтердің Қазақстанда да, шетелде де болашағы зор дейді сарапшылар. Халықаралық институттардың болжамдары бойынша, 2030 жылға қарай айналымда 15 бөлшек және 9 көтерме CBDС болуы мүмкін. Бүгінгі таңда әлемдік ІЖӨ-нің 98 па­йы­­зын құрайтын 130 мемлекет қандай да бір жолмен CBDС құру мүмкіндігін зерттеп, қарастырып жатыр.

7-20-25

Биыл тұрғын үй нарығында айтар­лықтай дүмпу болған жоқ. Бірақ «7-20-25» бағдарламасының 100 млрд теңгемен шектелуі көпшілікті біраз дүрліктірді. Әрине, тоқсан сайын бөлінетін 25 млрд теңге баспаналы болғысы келген халықтың жұмырына жұқ болмайды.

2018 жылдан 2022 жылдың желтоқ­санына дейін бағдарлама аясында 852,2 млрд теңге сомаға 64 146 жеңілдетілген займ берілген. Қазір бұл бағдарлама жал­ғасып жатыр, бірақ қаражаты аз болған соң, үміттілер қатарына кіру қиын. Бағдарлама бойынша өтінімдерді бірнеше банк қабылдайды. «Банк ЦентрКредит» пен Freedom Bank өтінімдерді онлайн қабылдайды. Ал РБК Банк, Altyn Bank және «Еуразиялық банк» сайт арқылы өтінім қабылдап, кейін операторлар клиентке қоңырау соғады. Forte Bank өтінім қабылдауды тоқтатқан. Halyk Bank арқылы тіркелу үшін міндетті түрде банк бөлімшесіне бару қажет.

Qarmet қайтарылды

Биыл жыл соңында «Арселор Миттал Темір­тауда» болған алапат апаттан кейін мем­­лекет кәсіпорынды өз меншігіне қай­т­ару қамына кіріскен еді. Үкімет пен ArcelorMittal арасында жүргізілген келіс­сөз нәтижесінде комбинат Қазақстан мен­ші­гіне қайтарылды және ол Qarmet деп ата­латын болды. Меншік иесінің ауысуымен кәсіпорынға бірінші кезеңде шамамен 1,3 млрд доллар жеке инвес­тиция салына­ды. Бұл қаражат құрал-жабдықтарды жаң­­ғыртуға, заманауи өндірістік техноло­гия­ларды енгізуге және өнеркәсіптік қауіп­сіздік стандарттарын жақсартуға бағыт­та­лады.

Сонымен қатар Үкімет шартты бұзған жер қойнауын пайдаланушылардың келісімшарттары мен лицензияларын қайта қарау жұмыстарын жүргізіп жатыр. Биыл 54 келісімшарт тоқтатылып, қатты пайдалы қазбаларды барлауға берілген 96 лицензия қайтарылған. Міндеттемелерді бұзғаны үшін 6,4 млрд теңге айыппұл салыныпты. Нәтижесінде, алтын, көмір, темір, мыс, көмірсутек, боксит, полиметалл және басқа да кен орындары мемлекеттік қорға қайтарылды, олар кейіннен жаңа инвесторларға беру үшін ашық аукционға қойылады. Бұл жер қойнауын пайдалану секторына қосымша инвестиция ағынын қамтамасыз етеді.