– Бақытбек аға, кеңес әскерінің Ауғанстанға кіргізілуін біреулер басқыншылық десе, енді біреулер ауған халқына көмектесу үшін орындалған интернационалдық борыш деп баға береді. Осы мәселенің ақиқатына бойлап көрсек. Сонымен біздің бұл аласапыранға араласуымызға не түрткі болып еді?
– Бұл сұраққа жауап беру үшін соғыс өртінің тұтануына себеп болған оқиғаларға аз-кем үңілген жөн. Шынтуайтында, кеңес одағы мен Ауғанстан билігі әу бастан жақсы қарым-қатынаста болған. 1919 жылы Ленин тұсында кеңес өкіметі Ауғанстанның тәуелсіздігін әлемде бірінші болып мойындады: сол жылдың 28 ақпанында Аманулла хан бас мешітте өз елін Ұлыбританиядан тәуелсіз деп жариялайды. КСРО Ауғанстанға қайтарымсыз көмек ретінде қару-жарақ, 11 ұшақ, алтын құймаларын жолдады.
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін екеуара ынтымақтастық одан әрі өрістеді. 1950 жылдары кеңес одағы бұл мемлекетке мол қаржы құйды, бөгендер мен электр стансаларын тұрғызды, тақтайдай түзу жолдар төседі, әуежайлар, мектептер, суландыру жүйелерін іске қосты. Ауған әйелдері мен қыздары да білім алып, білікті маман болды. Бұл уақытта Ауғанстан зайырлы, заманауи мемлекет ретінде қалыптасып жатқан еді.
Кейін жер дауына байланысты Ауғанстан мен Пәкістанның арасында қақтығыс туындады. Америка Пәкістан мен Иран армияларын қаруландырды. Осыдан қауіп қылған Ауғанстан премьер-министрі Мұхаммед Дауд әскери көмек сұрап, КСРО-ға жүгінді. Хрущевтің жаңа кеңестік режімі бұл өтінішті дереу қанағаттандырды.
Әрі қарай ауған елінде ішкі алауыздық өршіді. 1978 жылы «Сәуір төңкерісі» болып, елге тізесі батқан, оппозиция көшбасшыларының көзін жойған Мұхаммед Дауд өз сарайында бүкіл отбасы мүшелерімен бірге өлтірілді. Кеңес одағының қолдауымен ел билігі Бабрак Кармаль бастаған Ауғанстан халықтық-демократиялық партиясының қолына көшті. Алайда қырсыз биліктің сүреңсіз әрі қысыммен жүргізген аграрлық реформалары, мұсылман діндарларын қудалауы ел ішіндегі «әлеуметтік жарылысқа» соқтырып, моджахедтер қозғалысын туындатты, артынша азаматтық соғысты өршітті. Елдің шығысындағы тауларды мекендейтін пуштундар қолға қару алды. Құнар алқабы, орталық Гиндукуш пен Бадахшан Үкіметке қарсы толқулардың орталығына айналды. Сол жылғы күзде баскөтерулер провинциялардың тең жартысына қанат жайған еді.
1979 жылдың жазында АҚШ президенті Картерді оның ұлттық қауіпсіздік жөніндегі кеңесшісі Збигнев Бжезинский ауған көтерілісшілеріне көмек көрсетуге көндіреді. Ал Ауғанстан үкіметі кеңес одағына арқа сүйеді. Мұрағаттық деректерге сәйкес, «Сәуір төңкерісінен» кейін билеуші күш – Ауғанстан халықтық-демократиялық партиясы КСРО-дан әскер кіргізуді сұрап, кем дегенде жиырма рет жүгінген.
Көмек көрсету мақсатында КСРО басшылығының шешімімен одақтың Қорғаныс министрі Д.Устинов 1979 жылдың 10 желтоқсанында, біздің Алматы облысындағы Түркістан әскери округінде жаңа жалпы әскери армияны қалыптастыруға кірісті. Ауған жеріне алғаш болып кірген әскердің басым бөлігін Орталық Азия халықтары, соның ішінде қазақтар құрады. Сол алғашқы лектің қатарында мен де бар едім.
Ауған жеріне аяқ басқанда небәрі 18-20 жас аралығындағы біздің жауынгерлер қазіргі қарулы қақтығыстардағы сияқты соғысқа жалдамалы болып барған жоқ, келісімшарт бекітіп, ақша алмады. Біз Қарулы күштердің мерзімді әскери қызметтегі сардарлары мен сарбаздары болдық. Мемлекет бізді әскери міндетімізді орындауға жолдады. Ал бұйрық деген талқыланбайтынын, тек мүлтіксіз орындалатынын қаһарман Бауыржан Момышұлының өзі айтып кеткен жоқ па?
Кейбір ақылгөйлер кейде ауған ардагерлерін кемсіту, әжуалау үшін: «Ауғанстанда қанша мұсылманды өлтірдің?» деп сұрақ қойып жатады. Біз ол жаққа барғанда, керісінше, мұсылмандарды, бейбіт тұрғындарды қорғадық. Мысалы, қышлақтарға көтерілісшілер шабуылдап, «ресми билікті жақтайсыңдар» деп тұрғындарын қырып кетіп жатты. Бұл кезінде біздің еліміздегі ақ пен қызылдардың алма-кезек салған қырғын-лаңы сияқты еді. Бұған жол бермеу үшін біз олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіп, қорған болуға тырыстық. Тұрақтылық орнаған ауған қалалары мен ауылдарында баспана, мектеп, ауруханалар тұрғызып, жол салып, ауыз сумен қамтыдық. Кеңес одағынан келген дәрігерлер халыққа медициналық қызмет көрсетті. Ауыл-қалалар арасында азық-түлік, тауар, отын тасымалы, сауда қалпына келтірілді.
Ауған соғысына елімізден аттанған 22 мың жауынгердің мыңнан астамы ерлікпен көз жұмды. Басым көпшілігінің елге аман оралуы – «Қара майор» Борис Керімбаев, Байғали Қоқымбаев, Николай Заколодяжный, Габиль Халафов, Тұрар Нұрғалиев, Руслан Аушев секілді білікті командирлеріміздің арқасы. Мысалы, Бақытжан Ертаев ағамыз қудаланып, шетқақпай қалып, налып жүргенде, мен жұмысқа тұрғызуға септестім. Президент қабылдауына кіріп, оны Халық қаһарманы атағына ұсындым. Бұл бастамамды жүзеге асыру үшін Мемлекеттік хатшысына 4 рет кіріп, ақыры арманымызды жүзеге асырдық. Бұл – Ауған ардагерлеріне көрсетілген мемлекеттің құрметі деп білеміз. Ал қазір марқұм Борис (Бақыт) Керімбаевты да Халық қаһарманы атағына ұсынып жатырмыз.
– Биыл ауған дүрбелеңінің аяқталғанына 35 жыл толуына орай елде қандай іс-шаралар ұйымдастырылады?
– Былтыр Үкімет басшысына хат жазып, 35 жылдықты лайықты өткізу үшін ведомствоаралық жұмыс тобын құруды ұсынған едім. Премьер-министрдің тапсырмасымен Үкімет жанынан арнайы ведомствоаралық жұмыс тобы құрылып, «Кеңес әскерінің Ауғанстаннан шығарылғанына 35 жыл толуына арналған іс-шаралар жоспары» әзірленді. Оның аясында барлық өңірде, жергілікті деңгейлерде ардагерлерге құрмет-қошемет көрсету, әскери және патриоттық іс-шара, қайырымдылық акция, спорттық жарыс, концерттер өткізу т.б. көзделіп отыр.
15 ақпан қарсаңында барлық ауған ардагеріне және оларға теңестірілген азаматтарға, жалпы саны 22 мыңдай адамға 50 АЕК немесе 184 мың теңге көлемінде біржолғы ақшалай әлеуметтік көмек көрсетіледі. «Qazaqstan Ardagerleri» қауымдастығы мен Мемлекеттік әскери-тарихи мұражайы бірлесіп, «Кеңес әскерлерінің Ауғанстаннан шығарылғанына 35 жыл» медалінің дизайнын әзірледі. Оның авторлық құқығы менде. Қорғаныс министрінің бірінші орынбасары Сұлтан Қамалетдиновтің басшылығымен өткен ведомствоаралық жұмыс тобының отырысында дауыс беру нәтижесінде біз ұсынған естелік төсбелгісінің эскизі бекітілді. Бұл төсбелгі қазіргі көзі тірі барлық ауған ардагеріне табысталуға тиіс.
Тағы бір дерек: ауған жерінде әскери борышын өтеген ондаған мың отандасымыздың нақты қаншасы қаза тапқанына қатысты (761-ден 924-ке дейінгі) түрлі деректер айтылып жүр. «Qazaqstan Ardagerleri» қауымдастығы ұзақ жыл жүргізген зерттеуі барысында еліміздің және Ресейдің мемлекеттік архивтерінен Ауған соғысында опат болған тағы 116 қазақ боздағының аты-жөні мен нақты дерегін анықтады. Қорғаныс министрлігіне осы тізімді өткіздім. Олардың да аттары елордадағы Интернационалист-жауынгерлердің мемориал ескерткішінде қашап жазылады.
– Бүгінде Ауған ардагерлеріне мемлекет тарапынан қаншалықты көңіл бөлініп келеді? Оларды әлеуметтік қолдау шаралары тиісті деңгейде жасалып отыр ма?
– Басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарына қатысқан ардагерлерді әлеуметтік қолдау шаралары 2020 жылы қабылданған «Ардагерлер туралы» заңда қарастырылған. Оларға берілетін барлық қолданыстағы жеңілдік осы заңда бар. Қазіргі уақытта ардагерлердің тұрмыс жағдайын жақсарту мақсатында әлеуметтік қамсыздандыру, салық салу жеңілдіктері, т.б. артықшылықтар, құқықтар мен кепілдіктер ескерілген.
Әлеуметтік қолдаудың негізгі шараларының бірі – өмір бойы арнайы мемлекеттік жәрдемақы төлеу. Ауғанстан аумағындағы ұрыс қимылдарының ардагерлері үшін оның мөлшері 6,19 айлық есептік көрсеткішті (АЕК) немесе 2024 жылы 22 854 теңгені, мүгедектігі бар ардагерлерге – 7,55 АЕК немесе 27 875 теңгені құрайды. Бүгінгі таңда бұл жәрдемақыны 19 мыңға жуық адам алады.
Шынын айту керек, жиырма мың теңгедей жәрдемақыға күн көру мүмкін емес. Бұл қаржыны кейбір шенділер мейрамханада бір түстенгенде тастап кетеді. Сол себепті арнайы жәрдемақының көлемін арттыруды Мәжіліс депутаты болған кезде Үкіметтің алдына талай қойдым. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, Қорғаныс министрліктерінің басшылығымен бірнеше жұмыс тобы да құрылды. Бірақ бұл бастамамыз әлі күнге іс жүзінде қолдау таппай келеді.
– Ал ардагерлерге медициналық қызмет көрсету қалай жүзеге асырылады?
– Бүгінде басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдары ардагерлеріне стационарлық медициналық көмек Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде жаралануы, контузия алуы, мертігуі немесе ауруға шалдығуы салдарынан болған мүгедектігі бар адамдар мен ардагерлерге арналған 2 мамандандырылған республикалық госпитальдарда (Алматы және Астана қалаларында), облыстық және қалалық ауруханалардың мамандандырылған бөлімшелерінде көзделген арнайы сервистік палаталарда көрсетіледі. Ардагерлердің амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін ұйымдарда қызмет көрсетуге және кезектен тыс емдеуге жатқызуға басым құқығы, сондай-ақ жұмыс кезеңінде ардагерлер тіркелген емханаларды зейнетке шығу кезінде пайдалану құқығы бар. Жергілікті әлеуметтік қорғау органдары әзірленген оңалту және реабилитациялаудың жеке бағдарламасы негізінде мүгедектігі бар ардагерлерге санаториялық-курорттық ем ұсынады. 2022 жылы 777 ардагер, 2023 жылы 978 ардагер осындай ем алды. Бұған қоса, жекелеген өңірлерде жергілікті бюджеттің мүмкіндігіне қарай мүгедектігі жоқ ауған ардагерлері жыл сайынғы санаториялық-курорттық емдеумен қамтамасыз етіледі.
– Әлеуметтік қолдау мәселесі әңгіме болғанда тұрғын үй жайын да айтпай кетуге болмас. Бұл тұрғыда ауған ардагерлері үшін қандай да бір жеңілдіктер бар ма?
– Баспана мәселесі тек ауған ардагерлері емес, басқа мемлекеттердің аумағындағы ұрыс қимылдарына қатысқан барлық ардагер үшін де өзекті болып тұр. Тұрғын үй заңнамасына сәйкес ауған ардагерлері халықтың әлеуметтік осал топтарына жатқызылған және сол арқылы мемлекеттік тұрғын үй қорынан үй кезегіне тұра алады. Бірақ шынын айту керек, ол кезек ондаған жылға созылады.
Сонымен қатар Ауғанстан аумағында әскери қызмет өткеру кезінде жаралануы, контузия алуы, мертігуі салдарынан мүгедектік алған деп танылған әскери қызметшілердің өздері тұратын тұрғын үйлерін мемлекеттік тұрғын үй қорынан өз меншігіне өтеусіз алуға құқығы бар. Яғни мемлекеттік тұрғын үй қорынан алған баспанасын жекешелендіруге құқылы. Ал жетімбұрыш жағалаған ардагерлердің мәселесін шешу жолдарын біз жұмыс топтарында ұсындық. Бүгінде бұл мәселе Үкімет қарауында.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
