Соған қарағанда, бәлкім, сағыныш деген жас ұлғайған сайын ескіріп, ұмытылмай, керісінше, жаңа бір күшпен жаңғырып, жан дүниеңе ерекше бір жылылық құятын алапат қажыр-құдірет, ұлы сезім болса керек. Әйтпесе сексеннің сеңгіріне шыққан ақсақал «Дүние кезегімен зыр айналған, Тағдырдың жазуына шыдайды адам, Жамылып сары шекпенін сағыныштың, Біз қалдық ата жұртта шыр айналған» деп жырлар ма еді? Балалық шағы құм ішінде, мал соңында өткен Сағындық ақсақал шығармашылығын ерекше бағалап, мақтаныш тұтқан, кітаптарын жастанып оқыған замандас-құрдасы, абыз жазушы, ойшыл Әбіш Кекілбайұлы «Біз тал шаңырақтың астында туып, тал бесікте жатқандардың соңымыз... Әлі күнге уызды сағынамыз... Көре салып қуа жөнелер қозыны сағынамыз», деген екен (Жалпы, осы «Сағыныш» деген сөздің өзі өзге тілдерге дәл аударылып, дәл мағынасын бере алмауы да бір тылсым күшті білдірсе керек).
Қыдыр атам елуге, Зылиха апам қырыққа қадам басқанда зарығып, сағынып жүріп жеткен ұлына Сағындық деп ат берген екен. Алдындағы екі әпкесінің есімі Ұлбике, Дәмелі атануы да осы үміт пен сағыныштың ізі шығар. Арада төрт жыл өткенде соңынан ерген інісіне Жақсылық деп ат қойылып, осының бәрін Жаратқанның, тағдырдың ерекше сыйына, жомарт жақсылығына жорыған екен жарықтықтар. Сол кісілер сағынып көрген перзенттерінің мейіріне қана алмады-ау, қойшы ауылда қандай мектеп болсын, бұғанасы бекімей жатып өзге ауыл, қалада, ағайынның үйінде немесе интернатта жатып оқыса? Жанымызда қалып мал бақсаң да, аман жүрсең жарар демеді, екі ұлын да кісі қолына, сыртқа, өзге қалаға жіберсе де оқытты. Одан әрі Ташкент политехника институтына түсіп, инженер-энергетик мамандығын игерді, Самарқанда, Шымкентте еңбек жолын бастап, тәжірибе арттырып, білікті маманға айналып, елге оралғанда олар шау тартып қалған еді.
Мектепті де, институтты да үздік бітірген жас маманға үлкен сенім білдіріліп, жаңа ғана іске қосылған жеті мыңнан астам жұмысшысы бар одақтағы өндіріс алыбының бірі – Шымкент фосфор зауытын электрмен қамтамасыз ететін станса басшылығы қызметі жүктелді, тез арада қала орталығынан пәтер берілді. Бірақ жас инженер мансап қуған жоқ, үш-төрт жылдан соң кіндік қаны тамған өңірді электр желісіне қосуды алдына үлкен мақсат етіп қойып әрі кәрі ата-анасының жағдайын ойлап, туған жеріне оралды.
Бүкіл жабдықтар жеткізіліп, қуатты подстанция салынғанмен, Қызылқұм (Отырар) өңірі әлі күнге дейін тұтас электр желісіне қосыла алмай отыр еді. Себеп – осы іске басшылық жасайтын білікті маман тапшы. Сонау 30-жылдары тұңғыш ауатком төрағасы Дүйсенбай Алтынбековтің пәрменімен Арыс өзенінен салынған ГЭС-тен ток алып, шалғай ауылдар әлі күнге дейін дизельді генераторды сағатпен пайдаланып отырғаны қабырғасына бататын еді. Бұл жағдайды ұстазы – бүкіл аймаққа электр тарататын Шымкент электр желілері мекемесінің басшысы А.С.Тонкошкуровтан естіген сайын көңілі құлазып қалатын. Ақыры намысы жігер беріп, тәуекелге бел буды. Сөйтіп, облыс орталығындағы жайлы пәтерін, алып зауыттағы жалақысы жоғары жауапты қызметін тапсырып, туған жеріне оралды. Бір шеті Қаратау сілемдеріне, бір шеті Қызылқұмға дейін созылып жатқан үлкен ауданды толық электрлендіру оңай шаруа емес-тұғын. Материалдық-техникалық база жасау, білікті мамандар тарту, оларды үйрету, қайта даярлау, күн-түн демей құм мен дала кезіп, бағана орнатып, сым тарту – оны ортақ желіге қосу, сөйтіп, әрбір жерлесінің үйінде шам сөнбеуін қамтамасыз ету қасиетті борышы мен міндеті болатын. Жерлестері кейіннен Дүйсенбай Алтынбеков канал қаздырып, өңірге су мен тіршілік әкелсе, Сағындық Қыдыр сым тартып, әр үйге жайлылық пен жарық әкелді деп айтып жүргені сондықтан.
Онымен Ташкент политехника институтында бірге оқып, бірге жүрген достары біртіндеп, сатылап өсіп, облыстық, республикалық деңгейде ірі басшылық қызметтерге қол жеткізді, жатақханада бір бөлмеде тұрған досы республикалық Мемлекеттік жоспарлау комитетін, кейіннен облыс басқарды, министр болды. Олар досының білім-білігі, мүмкіндігі, қарым-қабілетіне қарай қаншама рет лауазымды, жауапты қызметтер ұсынса да, кіндік қаны тамған жерден өзге жаққа қарыс қадам басқан жоқ.
Кіндік қаны тамған жер дегеннен шығады, осы орайда Сағындық Қыдыр құрмет тұтқан қайын ағасы, Қазақстанның Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Ғафу Қайырбековтің мына бір: «...Жалғыз қазық – мына жұрт, Мен дүниеге туған жер. Жалғыз тұтам шуда жіп, Кіндігімді буған жер. Туған жермен байлаған, Кетпестей ғып кіндіктен, Бар ма екен деп ойланам, Мықты нәрсе сол жіптен» деген өрнекті өлең жолдары тағдыр-талайын туған топырағынан бөлек қарай алмайтын Сағындық Қыдыр сияқты перзенттерге арналғандай көрінеді.
Шәуілдірдегі электр желілері мекемесінің тізгінін ұстап, ауданның тұңғыш энергетигі ретінде шалғай ауылдар мен қойшының қораларына дейін жарық тартылуына үлес қосты, соңыра он шақты жыл аудан орталығындағы ең ірі мекеме – автокөлік кәсіпорнын басқарып, кейіннен заман талабына сай жекешелендіру шарасы жүрді. Үлкен мекеме мүлкінің қызметкер-үлескерлер арасында айғай-шусыз, әділетті бөлінуі де турашылдық пен ыждағаттылықты қажет ететін. Зейнетке шыққан соң да ол кісі үйде байыз тауып отырған жоқ. Қашан да елден бұрын ерте тұрып, ауланы өзі тазартып, немерелеріне тапсырма беріп, көкөніске су салып жүретін. Мамандығы инженер-энергетик болғанмен, қойшының баласы емес пе, Сырдың бойындағы тоғай жанынан қора-қопсы салды, шаруа қожалығын ашып, фермер атанып, біраз мал өрбітті. Біраз жасқа жұмыс берді, шапағаты тиді. Әрі бұл бала кезіндегі қимас сәттерін көз алдына келтіретін көңіліне жақын кәсіп болса керек... «Зейнетке шыққан соң тұрмысы жайлы қалаға көшіңіз» деген ағайын-туыстың, балаларының ұсынысына құлақ асқан жоқ. «Ата-бабаның қара шаңырағы қараусыз қалмау керек, қазақ ауылдан кіндік үзбеуге тиіс», деді. Содан туған жерінің жәдігерлерін жинады, шежіресін хаттады, айналасындағы толғандырған тағдырлы адамдар, оқиғалар туралы ойларын қағазға түсірді. Көркем шығармалары мен өңір тарихына, тасада қалған тұлғаларға қатысты зерттеулерін арагідік мерзімді басылымдарға жариялап отырды.
Өмір бойы ұқыптап, өзі жазып, қағазға мұқият түсіріп отырған әңгіме, эссе, естеліктері мен туған жер, өлке тарихына, шежіресіне қатысты жазбаларын жинақтап, кітап шығарайық деген ұлдарының ұсынысына жасы сексеннен асқанша құлақ салған жоқ. Тек бертінде ғана «Өмір өткелдері», «Асулар» деген екі кітабы жарық көрді. Үшінші кітабын көру нәсіп болмады.
Атасы дүниеден өткен соң әлеуметтік желіде жазба қалдырған ең кенже келіні журналист Құралай Көпесова былай деген екен: «Екі кітабының да ең алғашқы сөзінен бастап соңғы сөйлеміне дейін өзім тердім, бір әңгімесінде бір кейіпкерімен қосылып жыласам, бір кейіпкерімен қоса қиялдандым, қуандым. Атам махаббатты, сұлулықты, сағынышты жырлайды. Жіпке оратыла гүлдеп өсіп тұрған шырмауыққа қай жерге дейін барар екен деп қызыға қарайды. Үйдің жанындағы асхана бұғатына ұя салған қарлығаш балапандарын түлетіп ұшып кеткенше ескірген ғимаратты бұзғызбады».
Ғұмырының жалаулы сәттерін өткізген Отырар ауданының орталығы – Шәуілдірдегі үлкен мейрамханада Сағындық қарияның қырық күндік асын өткізгенде, ішке қалай кіргені белгісіз, бір қарлығаш залды айналып ұзақ ұшты. Әлдекімді іздеп жүргендей. Бәлкім, бұл ақсақал бұзғызбаған баяғы ескі асхана ғимаратында қанаты қатайған қарлығаш па екен, кім білсін? Сол сәтте ол кісінің рухы осы өзі талай салтанатты шараның төрінде отырған таныс залдың үстінде қалықтап ұшып жүрген болса, көктемгі құстарды аңсаған замандас-құрдасы Қажытай Ілиясұлының өлмес шумақтарын, аспандағы қат-қабат толқындардың арасынан еміс-еміс естіді ме екен, кім білсін: «Сыңсыған тырнаның, Тыңдадым сырлы әнін. Қозғады-ау қоңыраулатып, Жанымның ырғағын. Аңырдым аспанға, Жас толы жанарым, Сағыныш еңсені басқанда...».
Кеңес дәуірінің үнемі толастамайтын, үлкен науқанға айналатын қым-қуыт, қауырт болатын жауапты жұмысын бір сәтке доғарып, алыстан жақын-жұрағат немесе әріптестері, балаларының достары келсе, міндетті түрде көне Отырар қала жұртының орнына, Арыстанбаб кесенесіне апарып, өзі әрі гид, әрі шежіреші-тарихшы, зерттеуші болып, алып төбені аралап көрсетіп, қызықты аңыз-әңгімелерін айтудан еш жалыққан емес. Осыдан өзі бір ерекше күш-қуат, шабыт алатын.
Қызметте отырған кезде ауданда ашылған музейлерге жәдігерлер жинауға көлік бөліп, өзі де жәдігер тапсырып, көп көмек көрсетті. Қайда жүрсе де, кітабын қолынан тастаған емес. Үйін де кітапқа толтырды. Мерзімді басылымдардың барлығын үйіне жаздырып алатын. Айбарлы ақындар – Әселхан Қалыбекова, Қаныбек Сарыбаевпен дос болды. Кезінде Қарақоңыр ауылында зайыбы Тазагүлдің үйімен көрші болған атақты сазгер – Шәмші шаңырағына жиі соғып тұратын, мандолина тартатын. Әлем және кеңес әдебиетінің жауһарларымен сусындады. Ұлы сағынышты жырлап өткен ақберен ақын Төлеген Айбергенов өлеңдерін домбыраға қосып айтатын, заманның заңғар жазушысы Шыңғыс Айтматовты пір тұтып өтті, тұңғыш немересіне соның есімін қойды. Одан кейінгі немересін Манас деп атады. Шахматты өмір бойы серік етті, Астанаға келгенде Назарбаев мектебінде оқитын, ержетіп қалған шөбересі Едігемен әдетіне басып екі фигурасын алып тастап ойнап, ұтылса кәдімгідей ашуланып қалатын.
Өзінің пікірін, ой-пайымын жасыру немесе жағдайға қарай құбылту ол кісіге тән емес еді. Үнемі тура жүрді, турасын айтты. Үлкен лауазымды кісілер елге келсе, орынсыз мадақ айтып, бата беретін қариялар қатарына қосылмағаны да сондықтан шығар. Туған жері – көне Отырардың құрметті азаматы атанғанын мақтаныш тұтатын. Ғұмыр бойы ерен еңбек үлгісін көрсетіп, үлкен кәсіпорын, мекемелер басқарып, жетістіктерге жеткені үшін кеудесіне таққаны жалғыз ғана мемлекеттік марапат «Ерен еңбегі үшін» деп аталады. «Осыдан артығы керек емес», дейтін.
«Шындық – қасиетті ұғым, ал ұят – адамды жамандықтан қорғайтын періште» деп тәмсілдерінің бірінде өзі жазғандай, ол кісі «тура бол, таза жүр, ешкімге қиянат жасама» деген қағидамен өмір сүрді. Тіршілік күйбеңдері мен мақтау-мадақ жиі айтылатын жиындарды емес, өлең-жыр оқылатын басқосуларды жаны сүйетін, аудандағы шығармашыл жастардың қамқоршысына айналғаны содан болар.
Айналасындағы қауымның жан дүниесіне үңіліп, сырын тыңдап, қажетсінсе кеңесін айтатын, көмегін ұсынатын. Баламен балаша, данамен данаша сөйлесетін еді, жаназасында кісі қарасы қалың болуы да содан шығар. Асқар тауымыз құлағандай әсер еткен сол бір қаралы күндерде Қыдыр әулетінің қайғысын бөліскен барша жанашыр қауымға, әріптестерге, көңіл айту жеделхатын жолдаған Мемлекет басшысына, Мемлекеттік кеңесшіге, өңір және шаһарлар басшылығына Алла разы болсын!
«Созылады қоңыр дала, қоңыр түз, Қоңыр күйді кешудеміз қазір біз. Әкем жатыр Қоңыртөбе басында, Анам сонда, ағайынның қасында» деп кеудесін сағыныш шері кернеген, ауырып-сырқамаса да, үзілерден апта бұрын ғана күнделігіне «Алдым – сағым, артым – сағыныш» деп сағыныш еңсесін езіп жазба қалдырған Сағындық ақсақал кіндік қаны тамған Ақтөбе ауылының жанындағы бабалар қорымы – Қоңыртөбе етегіне, қауышуға сағынып жеткен аталары, әкесі мен анасының жанына, кеніш мекеніне жайғасты. Мұнда тып-тыныш, тек құстар шулап, сағыныш сазын салады...
Еркін ҚЫДЫР
