Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Көп жыл бойы негізінен белгіленбеген жерлердегі қоқыс алаңдарын жоюға, қалдықтарды бөлек жинауға арналған контейнерлер орнатуға екпін қойылған шаралар жүйелі нәтижеге жеткізе қоймады. Мысалы, қауіпті және медициналық қалдықтардың барлық қайта өңдеушісі мен кәдеге жаратушысын тексерсе, бюджет қаражатының қандай көлемде игеріліп жатқанын, бірақ қолданылатын технологиялар ешқандай нормативтер мен заңнамаға сәйкес келмейтінін көруге болады. Сол секілді полигондарда құрылыс қоқыстарын көмуге тыйым салатын Экологиялық кодекстегі өзгерістерге байланысты компаниялар елді мекендер маңында қоқыс алаңдарын қолдан жасап, қалдықтарын үйе бастаған. Ал бұл жерасты суларының ластану және полигондарда өрттердің пайда болу қаупін төндіреді. Былтырдың өзінде қалдықтарды көму технологиясын сақтамаудың салдарынан қатты тұрмыстық қалдықтар (ҚТҚ) алаңдарында өрттің 9 фактісі тіркелген. Ғарыштан бақылау арқылы ел бойынша 5,5 мыңнан аса рұқсат етілмеген қоқыс алаңдары табылған. Ал 3 016 қоқыс полигонының тек 624-і экологиялық, санитарлық стандарттарға сай келеді. Қазіргі уақытта белгіленбеген жерге қоқыс тастағандарға салынатын айыппұл сомасын ұлғайту мақсатында Экология және табиғи ресурстар министрлігі Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекске түзету әзірледі. Сәйкесінше, бұған дейін айыпкер 50 айлық есептік көрсеткіш, яғни 184 600 теңге төлеуге міндеттелсе, енді 369 200 теңге төлейді. Ал заңды тұлғалар 369 200 теңгенің орнына 738 400 теңге төлеуге міндетті.
Мамандар бүгінде тиісті органдардың сұрыптаудағы жетістіктер туралы есептерінде шынайылықтан гөрі көрнекілік басым екенін айтады. Анығында мәлімделген 18-20 емес, қалдықтардың шамамен 5-6 пайызы ғана сұрыпталып, қалғаны полигондарға жіберіледі. Орталық Азияда теңдесі жоқ делінген Алматыдағы қоқыс сұрыптау және қайта өңдеу бойынша ірі зауыттың, Ақтөбе мен Семейдегі 5 млрд теңгеге салынған екі жаңа зауыттың жұмыс істемей тұрғаны қалдықтарды басқаруға, оның ішінде қоқысты бөлуге көзқарастың кемшіндігін байқатады.
Қоқыспен жұмыс істеу жағдайын жақсарту үшін мамандар қайта өңдеуге келмейтін қаптаманы пайдалануға тыйым салуды, қоқыстың бастапқы жиналатын жерлерінде қалдықтарды сұрыптау жүйелерін енгізуді ұсынады. Ауладағы қоқыс алаңдарында қалдықтар фракциялар бойынша бірден сұрыпталатын пункттер орнату өңделмеген қоқыс көлемін едәуір қысқартуға ықпал етеді. Сонымен қатар жерасты суларын улы заттардың түсуінен қорғау үшін барлық полигонның экологиялық стандарттарға сай болуын бақылау қажет. Мысалы, жерасты суларының ластану қаупіне байланысты қиыршықтас өндірілген карьерлерді полигон ретінде пайдалануға болмайды. Оған қоса елде тамақ қалдықтарын қайта өңдеу жүйесінің болмауы органикалық материалдардың картонмен араласып, ыдырауына әкеледі. Бұл үдеріс парниктік әсердің пайда болуымен және жанғыш метанның бөлінуімен бірге жүріп, нәтижесінде табиғи өртке ұласуы мүмкін. Сөйтіп, жақын маңдағы елді мекендердің тұрғындары көбінесе осы улы шығарындылармен тыныс алуға мәжбүр. Сондықтан негізгі іс-шаралар қажетті инфрақұрылымы бар қалдықтарды басқарудың тиімді жүйесін құруға, қалдықтарды дұрыс өңдеудің маңызын халық арасында кеңінен насихаттауға бағытталғаны жөн.
Қоқыс проблемасы жауапты органдардың әлсіз іс-қимылымен ғана емес, төмен тарифпен де қалыңдай түскен. Қатты тұрмыстық қалдықтарды уақтылы шығарып, сұрыптауды қамтамасыз ету үшін тариф деңгейі де қисынды болуы шарт. Кейбір өңірлерде баға соңғы рет жеті жыл бұрын өзгерген және жергілікті өзгешеліктерге сәйкес қызметтің орташа бағасы – айына бір адамға 89–550 теңге аралығында. Тариф сомасы қашықтыққа, қалдықтар көлеміне, әкету жиілігіне, сұрыптау ауқымына байланысты әр өңірде әрқалай. Қалдықтарды шығарушы компаниялардың мәлімдеуінше, ағымдағы тариф қоқысты жинау мен тасымалдауға арналған базалық шығындарды да жабуға мүмкіндік бермейді. Даму мен өсуді былай қойғанда, тиімді жұмыс істеудің өзі қиын. Осылайша, биылғы ақпан айының соңында KazWaste қалдықтарды басқару жөніндегі қауымдастығы тарифті 2-10 есеге немесе бір адамға айына 1 500 теңгеге дейін арттыруды сұраған еді. Ұйым бастамасы жанармай, қосалқы бөлшектер, жабдықтар шығындарының өсуін және қызметкерлердің жалақыны көтеру талаптарын шешуге көмектесетінімен түсіндірілді. Қазіргі уақытта бұл шығындар, әсіресе елдің орталығында, оңтүстігінде және батысында ағымдағы тарифтер деңгейінен асып түседі. Басқа коммуналдық төлемдерден айырмашылығы, мұндай тарифті көптеген тұтынушы жылдар бойы төлемейді. Жылу, электр энергиясы, сумен жабдықтау сынды табиғи монополиялар субъектілері борышкерлерге желіден ажырату сынды әсер етудің мықты тетігін қолдана алады. Ал қоқыс шығаратын мекемелердің аузы-мұрнына дейін толған контейнерлерді күн сайын босатып, айналаға шашылған қалдықтарды жинап әкетпеске амалы жоқ. Әсіресе ірі көлемді қалдықтарды шығару, сұрыптау, қайта өңдеу, көму сияқты кешенді жұмыстың шығындары коммуналдық қызметтің басқа түрлерімен салыстыруға да келмейді.
Алматы қаласының 2017 жылдан бері өзгермеген мөлшерлемесі де материалдық-техникалық базаны жаңартуды, қызметкерлерге лайықты жалақы төлеуді қамтамасыз етуге қауқарсыз. Бүгінге дейін ҚТҚ жинауға, шығаруға, қайта өңдеуге және көмуге арналған қолданыстағы тариф қалада жеке тұлғалар үшін 553,04 теңгені және заңды тұлғалар үшін 2 288,46 теңгені құрады. Ал 2017-2023 жылдар аралығында орташа жалақы екі есе, дизель отынының орташа құны үш есе өсті, қосалқы бөлшектерге шығындар ұлғайды. Осылайша, мәслихат депутаттарының шешімімен енді жылдық тариф 1 текше метр қалдық үшін 3 309 теңге болып бекітілді. Айлық тариф бір адамға айына 718,5 теңгені құрамақ. Халықтың әлеуметтік осал топтары үшін коммуналдық төлемдердің өсуін қамтитын әлеуметтік төлемдер қарастырылған. Сонымен қатар коммуналдық қалдықтардың түзілу және жинақталу нормалары бекітіліп, жаңа редакциядағы үй иелері үшін коммуналдық қалдықтардың түзілуі мен жинақталуының есептік нормалары бір тұрғынға жылына 2,33 текше метрді құрады.
Қазіргі уақытта Алматыда ҚТҚ жинау және оны шығару үшін инфрақұрылымды сапалы жаңғырту жұмыстары жалғасып жатыр. Соған сәйкес аула аумақтарының санитарлық жағдайы мен эстетикалық келбетін жақсарту мақсатында алдағы уақытта тереңдетілген контейнерлер орнатылмақ. Биыл және келесі жылдары 671 контейнер алаңында 2 905 тереңдетілген контейнерді ауыстыру және орнату жоспарланған. Биылдан бастап GPS-трекерлермен жарақтандырылған заманауи арнайы техника жұмыс істейді. Ал компаниялар түскен табыстан тереңдетілген контейнерлерге қызмет көрсету үшін арнайы жабдықталған техниканы жылына 20 данаға дейін жаңарта алады. Әкімдіктің сендіруінше, жаңа тариф қоқыс шығарушы компаниялардағы техникалық қызметкерлердің жалақысын 20%-ға дейін көтеруге, ҚТҚ шығару және шағын аудандар мен аула аумақтарындағы қоқыс алаңдарын тазалау қызметтерінің сапасын арттыруға мүмкіндік туғызады.
Экологиялық кодекске сәйкес қалдықтарды көму көлемін азайтуды ынталандыру бойынша көп мәселе жергілікті атқарушы органдардың қызметіне байланысты. Бұл жерде айта кетерлігі, халықаралық зерттеушілер (Йель университетінің экологиялық саясат және құқық орталығы) іс-шаралардың негізгі ұйымдастырушысы әкімдіктер болса да, көптеген аймақта қатты тұрмыстық қалдықтарды жинау, сұрыптау, өңдеу және көму бизнесі жекеменшік иелерінің қолында екенін жазады. Сарапшылар бізде бұл нарық жоғары шоғырланған және оған жаңа қатысушыларға кіру қиын деген қорытындыға келген. Бұған бірнеше әкімшілік және экономикалық кедергілер бар. Біріншіден, әкімдіктердің жоғары талаптары және ҚТҚ полигонына жер учаскесін алу рәсімі күрделі. Екіншіден, бұл – инвестиция тұрғысынан қымбат бизнес. Өйткені машиналар мен жабдықтарды бірден сатып алуға қомақты қаражат жұмсау қажет, ал салым өзін ақтау үшін ұзақ уақыт кетеді. Үшіншісі – мәселенің әлеуметтік жағы, яғни шығындар мен инвестициялардың өсуі қызметтерге тарифтердің өсуін қамтуы керек. Мемлекет тарапынан коммуналдық тарифтерді тежеудің қалыптасқан тәжірибесіне сәйкес бұл үдерістің қарқыны баяу.
