Қазақстан неге мұндай қадамға барды? Алдын ала белгілі болған мәліметке сүйенсек, халықаралық компаниялардың тендер процедураларын бұзуы және мердігерлік жұмыстарды толық көлемде орындамауы шағымдануға себеп болған. Соған байланысты 150 млрд доллар көлемінде өтемақы сұралып отыр. Қазақстан Үкіметі игеру басталғаннан бергі кідірістерге, техникалық қиындықтарға және артық шығындарға ұшыраған алып кен орнындағы өндіріс шығындары бойынша 15 миллиард долларлық арбитражға қатысып қойды.
«Қосымша талап 138 миллиард долларға дейін жоғалған пайдаға қатысты және Үкіметке уәде етілген, бірақ кен орындарын әзірлеушілер жеткізбеген мұнай өндірудің құнын есептеуді көрсетеді», дейді аттарын атамауды сұраған адамдар. Өйткені бұл ақпарат әлі ашық деректерде жария етілмеді.
Дерек көздерінің мәліметінше, Қашағанды игеру келісімшарттарына қатысты тағы бір өтемақы талап етіліп жатыр, ол сыбайлас жемқорлық әрекетіне байланысты.
Қашағандағы кен орнын игеруге бірнеше компания қатысады, оның ішінде «Eni SpA», «Shell Plc», «Exxon Mobil Corp.» және «TotalEnergies SE» бар.
«Кен орны соңғы он жылдықтардағы ең ірі ашылулардың бірі, соған қарамастан онда бірқатар түйткіл бар: алты айға жуық қатып қалған теңізден бастап улы газдың жоғары концентрациясы бар резервуарға дейін. Қашаған межеленген мерзімнен сегіз жылға кешігіп, өзінің алғашқы мұнайын 2013 жылы қыркүйекте өндірді. Алайда ашыла салысымен бір айдан соң құбыр желісінен ақау табылды. Өндіріс 2016 жылы қайта жалғасты, 2017 жылы кен орнындағы өндіріс деңгейі біртіндеп 270 000 (күніне) баррельге жетті. Жобаның алғашқы кезеңдерінде игеруші Eni Қашаған күніне 1,5 млн баррель өндіре алатын деңгейге жетеді деп есептеді.
Жобаны басқаратын «North Caspian Operating Co» бірлескен кәсіпорны өз өтінішінде арбитраждық талқылауға жататын Қашаған өнімдерін бөлу туралы келісімнің кейбір ережелерін қолдануға қатысты бірқатар дау бар екенін хабарлады. Өтініште мердігер-компаниялардың келісімшарттарға сәйкес әрекет еткені айтылады. Дау-дамайдың конфиденциалды сипатына байланысты «NCOC» әрі қарай пікір білдіруден бас тартты», деп жазады халықаралық басылым.
Энергетика министрлігі өз кезегінде даудың арбитражды тәртіппен шешілетінін және мұның таза коммерциялық дау екенін меңзеп, қандай да бір дерек келтіруден бас тартқан.
«Eni» компаниясының хабарлауынша, Қазақстан билігі арбитраждық процедураны бастап кеткен. Италиялық компания үдеріс шарттарына қатысты нақты мәлімет айтқысы келмеген, дегенмен тұтастай алғанда «талап қою негіздерін немесе сұралған өтемақының нақты сомаларын ақылға қонымды немесе сенімді деп санамайтынын» мәлімдеген.
«Bloomberg» хабарлауынша, Қазақстанның апелляциялық соты күкіртті сақтауға қатысты Үкіметтің шағымын қанағаттандырғаннан кейін компанияларды экологиялық бұзушылықтар үшін бөлек 5,1 миллиард доллар айыппұл күтіп тұр. Кен орнының операторы болса экологиялық және қаржылық шағымдарға байланысты өз кінәсін мойындаудан бас тартады.
«Қазақстан бұған дейін елдегі екі ірі кен орнындағы сәтсіздіктерге байланысты әлемдік алпауыт компаниялармен текетіресіп қалған болатын. 2020 жылы «Shell», «Eni» және олардың Қарашығанақ мұнай-газ кәсіпорны бойынша серіктестері табысты үлестіру бойынша мемлекетпен туындаған дау-дамайды реттеу үшін 1,3 млрд доллар төледі. 2008 жылы Қашаған бойынша серіктестер қаражатты артық жұмсау және кешіктіру бойынша дауды реттеу үшін 5 млрд доллар төлеуге және үлкен үлесті мемлекеттік «ҚазМұнайГаз» компаниясына сатуға мәжбүр болды. Қазір Қазақстандағы екі ірі мұнай кенішін басқаратын компанияларды ел Үкіметі арбитражға жіберіп жатыр, істің барысы рұқсатсыз жұмсалды деген айыппен миллиардтаған доллар кіріске қауіп төндіреді дейді мәселемен таныс адамдар», деп жазады «Bloomberg».
Басылымның меңзеуінше, егер осы істе мемлекет табысқа жетсе, онда өнімді бөлу туралы келісімдер бойынша кен орындарынан түсетін кірістердің көбірек бөлігін ала алады.
Қазірге дейін белгілі болған жария емес ақпараттар бойынша, наурыз айында Үкімет Қашаған мен Қарашығанақтағы істі бақылау үшін Женева мен Стокгольмде арбиртрларды тағайындаған. Ал компаниялар өз арбитрларын әлі бекітпеген. Шағым барысында Қашаған жөнінде – 2010-2018 жылдар, Қарашығанақ жөнінде – 2010-2019 жылдар аралығы қарастырылады. Шағымдағы негізгі айыптау – мердігер-компаниялар Қашағандағы жұмысты толық көлемде орындамады және екі жоба бойынша тендер процедураларын бұзды.
«Қазақстанның Энергетика министрлігі, Қашаған және Қарашығанақ бойынша басқарушы компания «North Caspian Operating Company N.V. (NCOC)» және «Karachaganak Petroleum Operating B.V.» пікір білдіру туралы өтінішке жауап қатпады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылдың қаңтарында болған жаппай тәртіпсіздіктерден кейін ел экономикасын қолдауға тырысып жатыр. Ол олигархтармен күресуге және ұлттық байлықты әлдеқайда әділ бөлуге уәде берді. Дерек көзінің мәліметінше, Қазақстан Үкіметі арбитраждан көбірек мұнай табысын алуды ғана ойлап отырған жоқ. Үкімет жергілікті компаниялардың табысын арттыру есебінен бұл істі ішкі экономика үшін мейлінше тиімді үдеріске айналдыру мақсатында мұнай кәсіпорындары пайдаланып отырған тендер жүйесін өзгертуге мүдделі», деп жазады басылым.
Қашағанға компаниялар 50 млрд доллар көлемінде инвестиция құйған. Бұл ретте жобадағы басты серіктестер – «Shell Plc», «Exxon Mobil Corp.», «ҚазМұнайГаз» ұлттық компаниясы, «Eni SpA» және «TotalEnergies SE.» «Shell» және «Eni» бастаған Қарашығанақ серіктестері жобаға 27 млрд доллардан астам қаржы салған.
Мұнай-газ саласының сарапшысы Абзал Нарымбетовтің айтуынша, Қашаған кен орны туралы белгілі болған сәтте-ақ әлемнің алпауыт компаниялары оны игеруге қызықты. Қатты ұмтылды. Конкурсқа қатысып, жеңімпаз болуға барын салды. Ішінде бірқатар мықты компания болды.
«Алайда таңдаудың нарықтық капитализациясы 50 млрд доллар, тәулігіне 0,7 млн баррель өндіре алатын «Eni» компаниясына түскені түсініксіз. Жоба 2016 жылы, бекітілген мерзімнен бірнеше жылға кешігіп және алғашқы бағалаудан 7 есе артық болатын 60 млрд доллар шығынмен басталды. Жобалық өндіріс деңгейі – тәулігіне 400 мың баррель, қазір зауыттағы қиындыққа байланысты тәулігіне 100 мың баррель өндіріп жатыр. Қазақстан 2000 жылдардан бері білім саласының өзіне 40 млрд доллар жұмсаған емес. Ал мұндағы 60 млрд доллар – тек бір жобаның құны ғана. Мемлекет бұл сәтсіздіктен сабақ алуға тиіс және алдағы уақытта осындай маңызды жобаларға арнап оператор таңдау кезінде қатаң іріктеу ұйымдастырғаны жөн. Критерий компанияның технологиялық жетістігіне, қаржылық, техникалық және кадрлық мүмкіндіктеріне негізделуі керек», дейді сарапшы.
