Еліміздің жас ғалымдары жусан шөбінен диабетке қарсы дәрі дайындап жатыр. Бұл – Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Дәрілік өсімдіктерді ғылыми-зерттеу орталығының аға ғылыми қызметкері Әлия Нұрлыбекованың бастамасы.
Қазір ғылыми зерттеу орталығында ел аумағында өсетін жусан түрлеріне кешенді зерттеу жүріп жатыр. Бізде жусанның 81 түрі өседі, оның ішінде эндемиктер бар. Жусаннан алынған қосылыстардың диабетке қарсы, қабынуға қарсы, коронавирусқа қарсы биологиялық белсенділігі зерттелмек. Ал Әлия елде өсетін өсімдіктердің химиялық құрамын зерттейді. Ғылыми ізденісі қызық. Алдымен өсімдіктерді анықтап, оларды жуып, кептіріп, артынан ұнтақтайды. Бұл – жұмыстың негізгі бөлігі. Ал содан кейін ұнтақталған өсімдіктің сығындысын шығарады. Осылайша, қолданысқа адам денсаулығына пайдалы табиғи өнім келеді. Дайын сығындыны өзге өсімдіктердің сығындыларымен қосқанда маңызды химиялық өзгеріс жүреді. Жас ғалым осыған ерекше көңіл бөледі.
«Ғылыми жұмыс барысында алынған сығындылардың биологиялық белсенділігі зерттеуге жіберіледі. Ал әрі қарай оның химиялық құрамындағы өзгерістерге назар аударылады. Өзгерістердің ішінде осыған дейінгі ғылыми ізденістерімізде кездескен, яғни белгілісі, сол сияқты белгісіздері де бар. Бұдан бөлек фармакологиялық белсенділігі де зерттеледі. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша биологиялық белсенді қоспалар, түрлі препараттар дайындап шығарамыз. Бұл отандастарымыз үшін өте пайдалы болмақ. Қанша дегенмен табиғи өнімдер арқылы жасалады. Құрамында синтетикалық өнімдер, химиялық қоспалар жоқ», дейді Әлия.
Биологиялық белсенді қоспалар Дәрілік өсімдіктерді ғылыми зерттеу орталығында зерттеуден толық өтіп, әзірлену сатысында тұр. Қазір орталықта өндірген өнімдерді мемлекеттік тіркеуден өткізіп, әрі қарай құқықтық иелігі дұрыс болуын патенттеу жұмысын жүргізіп жатыр. Бұл отандастарымыздың нарыққа еш қиналмай шығуы әрі емін-еркін сату үшін аса қажет. Алдымен ел аумағына шығаруды жоспарлап отыр. Егер сұраныс артса, әлемдік нарыққа да аяқ басу жоспарларында бар.
«Алғаш рет ел аумағында өсетін «Ligularia narynensis» және «Ligularia sibirica»-ның фитохимиялық құрамы зерттелді. Осы өсімдік түрлерінен биологиялық белсенді қосылыстар оқшауланды. Сонымен қатар өсімдіктердің оқшауланған сығындылары, қосылыстардың биологиялық белсенділігі қаралды. Қосылыстар мен сығындылар тері ауруларына қарсы жоғары цитотоксикалық белсенділікті көрсетті. Болашақта осы қосылыстар негізінде фитопрепараттар мен биологиялық белсенді қоспаларды әзірлеу жоспарланып отыр», деп түсіндірді жас ғалым.
Кейбір деректерге сүйенсек, елімізде 5700-ге жуық өсімдік түрі бар екен. Оның 1500-ге жуығы сирек кездесетін, қорғауға алынатын өсімдіктер қатарына енгізілген. Ал оның ішінде 760 эндемик өсімдік пен 500-ге жуық емдік шөп бар. Даламызда өсетін көптеген дәрілік өсімдік қаншама сырқатқа шипа болатын дәрі-дәрмек, дәрумен, биологиялық қоспа, жақпа май, жапсырмалар әзірлеуге болады.
«Қанды сұйылту, қан айналысы қызметін жақсарту, бауыр және жүрек-қан тамырларына көмегі бар, көп аурудың дауасы болатын дәрілік өсімдіктер елімізде көп екенін біле бермейміз. Қазақ шипагерлері осындай дәрі тағайындағанда науқастың қан айналысы қызметін жақсартуды негізгі мақсат ете отырып емдейді. Сонымен бірге науқастың ішкі бес мүшесі байланыс тепе-теңдігін сақтау үшін жұмыс істейді. 5 мүше дегеніміз – жүрек, өкпе, бауыр, бүйрек және көкбауыр. Осылардың ішкі тіл алысымдылығы жақсы болғанда адам ауырмайды, денсаулығы мықты болады. Адамның ішкі ағзалары да адамның өмір сүріп жатқан сол кездегі қоғамына ұқсайды. Мысалы, бауыр ауырса, қан айналымы бұзылады. Бүйректе дерт болса, тізе және буындар ауырады, адамның көңіл күйі болмайды. Жүрек-қан тамырының тығындалуы өкпе мен көкбауырдың әлсіздігінен болады. Осыларды негізге ала отырып, қазақ даласында өсетін дәрілік шөптерден адамның денсаулығына пайдалы дәрі-дәрумендер жасап шығуға болады», дейді фармацевт-ғалым Арғынбек Қабылқақ.
Ғалымдардың айтуынша, негізі әрбір өнімнің зерттеу сатысынан өтуі, оның әзірленіп, халыққа жеткізу уақыты әртүрлі. Болашақта косметикалық өнімдерді әзірлеу жоспарланып отыр. Жалпы, бұл бағытта адам денсаулығына тікелей әсер ететін өнім әзірленетін болғандықтан, сынақ жұмысына ерекше көңіл бөлінеді. Еске сала кетейік, былтыр Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Дәрілік өсімдіктерді ғылыми зерттеу орталығында өсімдік шикізаты негізінде инновациялық өнім әзірлейтін шағын өндіріс ашылған-тын. Мұнда шығарылатын өнім біршама. Сұраныстағысы – адам ағзасының иммундық жүйесінің белсенділігін арттыратын, вирустық тұмау кезінде асқыну қаупін азайтуға көмектесетін биологиялық белсенді қоспа.
«Шыны керек, еліміз импорттық өнімдерге өте тәуелді. Ал дәрі-дәрмектердің арасында синтетикалық өнімдермен әзірленген тауарлар өте көп. Біз осы олқылықтың орнын толтырып, отандық табиғи өнімдер әзірлеуді Дәрілік өсімдіктерді ғылыми зерттеу орталығы ашылған сәттен бастап алдымызға мақсат еттік. Бұл өз кезегінде ел экономикасына да оң өзгеріс берері сөзсіз. Біз өзіміз ізденетін бағытта ғылыми жобаларға қатысып, жұмысымызды ұсынып, жеңіп алып жатамыз. Бұл – бізге қаржылық жағынан да, өзге де мәселелерді шешу жағынан да мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан үлкен қолдау. Осы жобаның аясында өзімізге қажет түрлі құрал-жабдықтар сатып ала аламыз», деді Ә.Нұрлыбекова.
Бұрын Кеңес одағының фармацевтiк өнеркәсiбiне өсiмдiк шикiзатының 80 пайыздан астамы Қазақстан мен Орталық Азияда дайындалған деседі. Демек біздің дәрілік өсімдіктерді өсіріп, баптайтын, арнайы шаруашылық құратын мүмкіндігіміз бар.
