Коллажды жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Инновациялық технологияның дамуымен адамдардың тұтыну мәдениеті едәуір өзгерді. Бүгінгі пайдаланушы ыңғайлы да икемді сандық платформаларға балама іздеп жатпайды. Мысалы, тірлігі қат-қабат қаланың әр бұрышынан көлікке тәулік бойы онлайн тапсырыстардың ағылуы үйреншікті дағдыға айналды. Жүріп-тұруды айтарлықтай жеңілдеткен такси желісінің оңтайлы тәсілі жыбырлаған жұртқа іркіліссіз қызмет жасап тұр. Мобильді қосымша арқылы көлік шақыру діттеген жерге жылдам жетуге қолайлы.
Қызмет көрсету сапасына, көліктің жылдам табылуына, сапар құнын төлеудің ыңғайлылығына байланысты қазақстандықтар дәстүрлі таксиден гөрі агрегаторларға басымдық береді. Жүргізуші туралы мәліметті көру, көліктің орналасқан жерін бақылау, тариф санатын таңдау мүмкіндіктері де жолаушы сұранысын дөп тапқан. Сервистің корпоративтік тарифтер, жеке адалдық бағдарламалары және бірлескен сапарды жүргізуге мүмкіндік беретін қосымша қызметтер ұсынуы – тұтынушыны тарту мен ынталандырудың тағы бір әдісі.
Жеке автокөлікке жанармай мен техникалық қызмет көрсету шығындары, қала көшелеріндегі кептеліс, жаяу жүргіншілер инфрақұрылымының дамуы, автотұрақтар санының азаюы мен ақылы болуы сияқты факторлар көбіне такси қызметінің пайдасына шешіліп отыр. Заманауи онлайн-такси тапсырыстарының пайда болуы жүргізушілердің де қолын ұзартты. Мұндай ынтымақтастық оларға жұмыс кестесін өз бетінше реттеу, өзіне ыңғайлы кез келген уақытта желіге шығу мүмкіндігі сияқты бірқатар артықшылық береді. Сондай-ақ шаруасын дөңгелетіп отырған агрегаторларда әдеттегі такси қызметтеріне қарағанда тапсырыс әлдеқайда көп. Нарықты жаулап алғандар өз қатарына мүмкіндігінше көп көлік тарту мақсатында жүргізушілерге тиімді жұмыс шарттарын, бонустар мен жарнамалар ұсынады.
2015 жылғы дағдарыстан кейін қалпына келе бастаған такси нарығы елімізде жолаушы санының 2016 жылғы 4,8 млн адамнан 2022 жылы 6,3 млн адамға дейін өсуімен жандана түсті. Болжам бойынша бұл көрсеткіш 2027 жылға қарай 6,83 млн адамға жетеді. Осы жылдың 1-тоқсанының қорытындысында такси қызметін 13,9 миллион жолаушы пайдаланды. Такси индустриясы қызметке сұраныстың артуына сәйкес әрі қарай дамуды жалғастырып, жолаушы санының өсуі тапсырыстың ұлғаюына және осы саладағы компаниялар арасындағы бәсекелестіктің күшеюіне әкеледі. Ресми деректер бойынша республикамызда жыл басынан бері такси тасымалдаудан түскен табыс бір жыл бұрынғы 1,4 млрд теңгеге қарағанда 2 млрд теңгеге жетіп, құндық мәндегі өсім 46,5 пайызды құраған. Қазақстан шегіндегі такси қызметтерінің құнына қатысты биылғы наурыздағы деректер осы кезеңдегі тарифтер өткен аймен салыстырғанда 0,6 пайызға және бір жылда 12,3 пайызға өскенін көрсетеді. Жыл бойы бағаның ең үлкен өсімі Алматыда байқалып, қаладағы такси бағасы 40,6 пайызға дейін көтерілді. Одан кейін Ақтөбе облысы мен Шымкентте сәйкесінше 22,1 пайызға және 16,9 пайызға ұлғайып отыр. Еліміздегі такси қызметінің құны тіпті әлемдік стандарттар бойынша да жоғары. Бұл тұрғыда бірнеше рет ТМД елдерінің алдына шықтық. Numbeo ақпаратына қарағанда, осы жылдың сәуіріндегі жағдай бойынша республикадағы такси сапарының бір километрінің орташа бағасы 0,67 долларға жетті. Бұл бізді ең қымбат 95 елдің ішінде 73-орынға қойды.
Бағаның үнемі өсуі нарықтағы бәсекелестіктің болмауымен байланысты. Қазір жолаушы тасымалы нарығының шамамен 95 пайызы – ірі ойыншылардың қолында. Республикамызда мыңдаған Өтасымалдаушы мен автокөлік болса да, қазақстандықтар тек «Яндекс.Такси», «inDrive», «Aparu», «Taxi» секілді санаулы агрегатордың атын естиді. Оның өзінде танымал «Яндекс. Такси» платформасының нарыққа ықпалы күшейіп, қалғандары соның көлеңкесінде қалған. Отандық такси агрегаторлары ресейлік алыптармен тең дәрежеде бәсекеге түсе алмайды. Өз тарапымыздан маркетинг, жарнама жетілмегендіктен, біздің елде ешкім атышулы «Яндекстен» басқасын тани да, біле де бермейді. Тіпті 2021 жылы елімізге келген қытайлық «DiDi» такси қызметінің өзі баға қолжетімділігіне қарамастан ресейлік IT-алыппен бәсекелестікке төтеп бере алмағаны мәлім. Ал танымал қосымшаның тарифтеріне ел тұрғындары көптен шағымданып келеді. Әсіресе қарбалас сағаттарда бағаның 4-5 есе, қолайсыз ауа райында немесе кептелістерде 10-11 есеге дейін секіретіні тұтынушылардың шыдамын тауысқандай еді. Бұл әсіресе қала шетінен жұмысқа қатынайтындардың ашу-ызасын тудырды. Жұрттың ақшасын сыпырумен қатар «Яндекстің» шұбырған қызметі пайдаланушының сұрау тарихынан бастап банк карталарына дейін дербес деректерін де жинайды. Бұл жеке ақпараттың құпиялылығын қорғауда күмән тудырады.
Агрегатордың айрықша жағдайына және жүргізушілер мен жолаушыларға комиссияның жоғары болып отырғанына депутаттар да наразылық білдірді. «Қазақстан Халық партиясы» фракциясының мүшелері атап көрсеткендей, «Яндекс. Такси» сапарлары үшін комиссия әлі де қымбат және қызметтердің соңғы құнына әсер етеді. Мәселен, тарифке және аймаққа байланысты әр сапар үшін 11-ден 17 пайызға дейін алынады. Такси парктерінің ақысы 4 пайызға дейін. Қазір «Яндекс. Таксиде» нан тауып жүрген 200 мыңнан аса жүргізушінің 50 мыңнан астамы үшін бұл – негізгі, ал қалған 150-і үшін қосымша табыс. Яғни бұл жаппай қымбатшылық пен жалақының төмендігіне байланысты адамдар такси жүргізуге мәжбүр екенін көрсетеді. Өткен жылды қорытындылай келе, БАҚ арқылы такси жүргізушілерінің табысы ел бойынша орташа жалақыдан екі есе артық екені, агрегатор арқылы тапсырыстарды қабылдайтын такси жүргізушісінің орташа табысы айына 493 мың теңгені құрайтыны туралы ақпарат баяндалды. Алайда кірістің таза пайда емес екенін ұмытпаған жөн. Бұл сомадан жанармай мен жуу шығындарын шегеру және көліктің табиғи тозуын ескеру қажет. Нәтижесінде, такси жүргізушілерінің табыс мөлшері айтарлықтай төмендейді. Сондықтан жалақыны кіріспен жаңылыстыру орынсыз. Тұтынушы мен жүргізуші үшін қызметті алу да орындау да қымбат болып, пайданың негізгі бөлігін арадағы делдал көріп отырған жерде әлеуметтік әділдік қағидаттары жұмыс
істемейді.
«Яндекс.Такси» үлесінің өсуі оған нарық жағдайын бақылауға мүмкіндік беретініне алаңдаған мемлекеттік органдар компания қызметін реттеуге кіріскен. Дегенмен бөтен компанияның жергілікті заңдарды сақтап жұмыс істеуі тіпті нарықтың ауқымына емес, биліктің талапшылдығына байланысты болса керек. Үстем немесе монополиялық жағдайға ие нарық субъектісінің бағаны заңсыз көтеруіне қатысты тергеу ұзаққа созылып, былтыр желтоқсанда аяқталды. Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің (БӘҚА) тиісті монополияға қарсы тергеуінің қорытындысына сәйкес такси агрегаторы осы жылы біздің жүргізушілерге бонус ретінде қосымша 7-10 млрд теңге төлеуге тиіс. Вице-премьер – ұлттық экономика министрі Нұрлан Байбазаров мәлім еткендей, агенттікпен монополияға қарсы комплаенс шеңберінде бірнеше шара көзделді. Атап айтқанда, жүргізушілердің табыс деңгейін арттыру үшін тапсырыс сапардың базалық құнынан екі есе асатын жағдайда «Яндекс» комиссиялары жойылды (экономикалық әсері – жылына 2 млрд теңге, бұл ретте осы бастама шеңберінде осы жылдың 1-тоқсанында алынбаған комиссия 47 млн теңгені құрады). Монополияға қарсы комплаенс сонымен қатар тарифті қалыптастырудың ашықтығын арттыру үшін пайдаланушы қосымшасын жақсартуды, оны көтеру негіздемесін және өзгеріс болжамын келтіруді қамтиды (баға деңгейінің себептері мен оның өзгеру болжамын түсіндіре отырып, «Яндекс Go» қосымшасының басты экранына сұраныс индикаторы қосылды). Сонымен бірге «Яндекс. Таксидің» қосымша бонустық бағдарламаны енгізуімен былтырғы желтоқсанда Астана мен Алматы жүргізушілеріне 400 млн теңгеден астам, биыл қаңтарда 700 млн теңге төленді. Жолаушылар үшін жаңартылған «Бірге» тарифінің енгізілуі тарифті екі еселенген коэффициентке дейін көтеруді шектей отырып, сұраныстың ең жоғары кезеңінде төмен бағамен такси тапсырысына мүмкіндік берді. Сондай-ақ «Яндекс. Такси» қызметтеріне ең жоғары сұраныс жағдайында, мысалы, қолайсыз ауа райында немесе мереке күндері тарифті үш еселенген коэффициенттен жоғары көтеруге шектеулер енгізілді. Биылдың 1-тоқсанында үш еселенген коэффициентпен құны 238 мың тапсырыс немесе олардың жалпы санының 0,15 пайызы жүзеге асырылған.
Агрегатордың осы талаптар мен шектеулерді мұқият орындауы құрамына көлік, еңбек және халықты әлеуметтік қорғау, әділет, цифрлық даму министрліктерінің, сондай-ақ таксопарктер қауымдастығының өкілдері кіретін мониторингтік топпен бақыланады. Болашақта жолаушылар мен жүргізушілер мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету үшін монополияға қарсы агенттік тиісті заңнамаға түзетулер енгізуге бастамашы болды. Жаңа заң жобасы жүргізушілерге такси парктерінсіз «Яндекспен» тікелей жұмыс істеуге мүмкіндік бермек. Мұндай заң қабылданатын болса, ол қазақстандық тарапқа «Яндекс» ресейлік бағдарламалық жасақтамасын, сондай-ақ баға белгілеуге әсер ететін факторларды егжей-тегжейлі зерделеуге құқық береді. Бұл такси тарифтерінің қалай қалыптасатынын, ауа райының қалай ескерілетінін, мерекелік сұраныстың артуын, жүргізушілердің жоқтығын және басқа да факторларды түсіну үшін қажет. Агенттікпен және цифрлық даму министрлігімен бірлесіп ақпараттық технологиялар саласындағы тәуелсіз аудиторлық компаниямен алгоритмдік баға белгілеу аудитін жүргізу жоспарланып отыр. Бұған қоса такси қызметі саласында платформалық жұмыспен қамтуды ұсынатын отандық компанияларды қолдау тетіктері жан-жақты пысықталуы қажет.
