Роман ақыл-ойдың дамуы мен кері кетуінің үдерісін, құндылықтың құбылмалы қалпын, көңілдің өзгергіштік бейімділігін назарға алады. Сана-сезімнің қоғамдық байланыстағы маңызын көрсетеді. Ғылым және оның адам өміріндегі орны туралы философиялық сауалдарды ортаға салады, ең бастысы, кішкентай отбасыдан басталған өте үлкен әлеуметтік трагедия сөз етіледі.
Оқиға барысы ғалымдар жүргізуді міндеттеген бас кейіпкердің есеп-күнделігі арқылы көрінеді. Жан-сырын ақтарып жазғаннан кейін, онда Чарлидің бүкіл ішкі ахуалы анық аңғарылады. Сол арқылы ғалымдар емделушінің бет бұрысын байқап отырады.
Күрделі отадан кейін Чарли өз әрекеттері мен сезімдеріне жауап бере алатын ақыл биігіне көтеріледі, қоғаммен қалыпты қарым-қатынас жасауды үйренеді. Барлық саланы игеруге күш жұмсайды. Бастапқы кездегі қиқы-жиқы грамматикасы кейін қатеден мүлде ада болады. Жазбалардағы ой салмағы ауырлай береді. Ал бірнеше айдан кейін Чарли үлкен ғалымға айналады.
«Кіндөлүктегі» алғашқы жазбалар өте сауатсыз болса да, ақыл-есі дамыған кезде жазған «күнделігінен» әлдеқайда сезімге бай. Онда Чарли айналаға тап-таза көңілмен қарайды. Алайда оның әлемге ашықтығы айналасынан қолдау таппайды. Мазақ пен мысқыл одан бәрібір қалмайды. «Йегер сен ақылды босаң, достарың көп болад және ішқашан жалғыз қамайсың», дейді жазбасының бірінде.
Қоғам мен Чарлидің ортасындағы басты қиындықтың себебі – тәжірибе барысында ғалымдар оның сезімталдығын сол деңгейде қалдырып, тек ақыл-ойын дамытты. «Құр білімділіктен мысқалдай пайда жоқ екенін енді түсініп жатырмын. Сендердің университеттеріңде зейін мен зерде ең құдіретті саналады. Бірақ мен сендер байқамағанды білем: адами сезіммен сәулеленбеген жалаң білім бақырға да татымайды», деп ой қорытады жазбасында. Бәлкім осы себептен адамдардан опа таппай, Чарли дәл өзі секілді тәжірибе нысанына айналған кішкентай тышқан – Алжернонды дос тұтады.
Шығармада адамның тұлға болып қалыптасуына отбасының әсері мәселе болып көтеріледі. Ақыл-есі кем бала дүниеге келісімен Чарлидің анасы бұл «қателікті» түзеуге тырысты, оны дамытты, бірақ оған мейрім шуағын төге алмады. Ой-өрісі кеңейген күннің өзінде Чарлиге аналық махаббат жетіспейді. Бала кездегі қорқыныш пен қалаулар оның кеудесін тастап кетпейді. Аналық, мейірім жетіспеуі, оған ұласқан ер мен әйел арасындағы махаббатты мамандандырылған мектепте сабақ беретін мұғалімі Алисадан табады. Қарама-қайшылыққа толы оқиғадағы махаббат желісі осылай дамиды. «Мен оны шапалақпен салып қалғым келді, алдымда тізерлетіп жүргізгім келді. Содан соң оны қатты құшақтап, сүюді қаладым», дейді Чарли.
Автор басты кейіпкердің образын одан сайын ашу үшін ұқсас екі болмысты шендестіру тәсілін пайдаланады. Өзіндік «меннің» тұтастығына жету жолындағы қиындықтар арқылы басты кейіпкерді айнаның арғы жағынан көрсетеді. Біздің жағдайда ол – Алжернон.
Барлық тәжірибе әуелі осы кішкентай тышқанға жасалған еді. Ол ғалымдар әрекетінің барлық салдарын өзі кешті, соңында әрине қайғылы нәтижесін де. Көп ұзамай басты кейіпкер де тышқанның кебін киеді. Роман Чарлидің мына жазбасымен аяқталады: «Дала салқындап барады бірақ мен бәрбір Алжернонның биітіне гүл шоғын қойдым. Мисис Муни өлген тышқанға гүл қою ақмақтық диді мен оған айттым Алжернон йерекше тышқан-тұғұн деп».
Айта кетейік, Дэниел Киздің «Алжернонға арналған гүлі» қазақтілді оқырмандарға биыл бірінші рет жол тартып отыр. Аударған – белгілі ақын Дәурен Берікқажы.
