– Асуан Оңғарбекұлы, елімізде АЭС салынған жағдайда қандай реакторлар орнатылуы мүмкін? Олардың қауіпсіздігі жеткілікті зерделенді ме?
– Жалпыұлттық референдумда халық дұрыс таңдау жасаса, елге қайсы реакторлық технологияны орнатқан дұрыс боларын қарастырып көрейік. Бастапқыда 13 реакторлық технологияны зерттеп, зерделегенбіз. Олар – Қытай, Оңтүстік Корея, Ресей, АҚШ, Франция ұсынған техникалық-коммерциялық технологиялар. Оның ішінде бізге керегі – қысымдағы су реакторлары. Қазір әлемде 415 реактор бар. 200-і су-су немесе қысымдағы су реакторлары деп аталады.
МАГАТЭ (Атом энергиясын қадағалау агенттігі) АЭС құрылысын жаңадан қолға алған мемлекеттерге ақыл-кеңес беріп, тиімді жобаларды ұсынады. Оның өз термині бар. First of kind, яғни біздің елге керекті референтті блок. Ол дегеніміз – басқа елде жұмыс істеу өтілі бар блок. Оған қоса салыну тәжірибесі үздік. Егер кем-кетігі болса, жетілдіріліп, қайта жасалған технологияларды бізге ұсынады.
13 реакторлық технологияның бәрін сүзгіден өткізу үшін қауіпсіздік және нормативтік құжаттамалар арқылы критерий жасап, «Assystem» компаниясына жібердік. Ондағы мақсат – дұрыс немесе бұрыс жерлерін анықтау. Тәуелсіз француз компаниясы критерийлерге қатысты ісімізді оң бағалап, қолдау білдірді. Нәтижесінде, 4 реактор іріктеліп алынды. Олар қуаттылығы жағынан да, техникалық негіздемесі тұрғысынан да бір-біріне ұқсас. Бізде қауіпсіздік мәселесі бірінші кезекте болғандықтан, осы жағына көбірек мән бердік. Олардың төртеуі де су-су реакторлары екенін тағы қайталап айтамын.
– Сол реактордың бірқатарына тоқталып, мүмкін болса мінездеме берсеңіз.
– Француздар өткен ғасырдың 50-жылдарынан бастап осы су-су технологиясын пайдаланды. Басқа жетекші елдерге де қысымдағы су технологиясымен АЭС салады. Олар бүгінгі күнге дейін ешбір қауіп-қатерсіз қалыпты жұмыс істеп тұр. Сондықтан бұл салада олардың баршаға пайдалы мол тәжірибесі бар.
Әлем елдері бүгінде француз технологиясы негізінде өз реакторын жасап, өз АЭС-ін тұрғызып жатыр. Кейінгі жылдардағы геосаяси жағдайға, жолдың алыстығына байланысты логистикалық қызмет қымбат. Ал АЭС жабдықтары мен тұтас блоктар логистикасы көп қаржыны қажет етеді. Сондықтан АЭС-ті салатын компанияларға таңдау түскенде бұл жағын да ескермесе болмайды.
Енді бізге керек реакторлық технологияның үздіктеріне тоқталайын. Оңтүстік Кореяны алып қарайтын болсақ, олардікі – америкалық технология. Оны өзіне бейімдеп, сол технологияны өзі жасайтын дәрежеге жетті. Төрт блоктан тұратын алтын эталонды технология қазір Біріккен Араб Әмірліктерінде жұмыс істеп тұр. Кореялық технология неге «Алтын эталон» деген атқа ие? Өйткені ол МАГАТЭ-нің барлық ұсынысын ескере отырып жасалған. Оған қоса талаптар үдесінен толық шыққан. Яғни мінсіз деуге лайықты. Сондықтан ол МАГАТЭ-нің «Алтын эталон» технологиясы деп аталады.
– Жақын көрші елдерде жасалған технологиялар туралы да біле отырайық.
– Қытайлық реакторлық технологияға назар салсақ, ол да бастауын Франциядан алады. Қазір өздері де сол сияқты реакторлық технологияны жасақтап жатыр. Қытай бұл технологиясын өзінде де, шетелде де қолданады. Оның біз үшін тиімділігі – логистикасы қолайлы, яғни арақашықтық жақын. Керек-жарақты әкелу арзанға түседі. Сонымен бірге Қытайда құрылыс үрдісі өте тез, жылдам жүреді. Бірақ сапасы барлық талапқа сай. Сапа бойынша сынақтан өте жақсы өткен. Технологиясы жылда оңтайландырылып тұрғандықтан, сапасын жоғалтпайды.
«Росатом» – атом энергетикасы саласындағы технологиялардың бүкіл өмірлік циклін біріктіретін компания. Уран өндіру, байыту, отын өндіру, АЭС салу, пайдалану, пайдаланудан шығару және пайдаланылған отынды басқару. Бұл тапсырыс берушіге бір келісімшартпен кешенді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, жобаны басқарудың барлық үдерісін айтарлықтай жеңілдетеді. Сонымен қатар «Росатом» АЭС жұмысының барлық кезеңінде ұзақмерзімді баға тұрақтылығына және сенімді жеткізуге кепілдік береді. 18 жылда 18 АЭС-ті іске қосқан. 7 елде 22 қондырғы салып жатыр.
– Елдегі ЖОО-лар мен «Ұлттық ядролық орталық», сондай-ақ «Ядролық физика институты» АЭС мамандарын өзіміз даярлай аламыз дейді. Бұған қатысты не айтасыз?
– Өзімізде қанша жақсы маман даярлағанмен, әрбір реактордың ерекшелігіне байланысты АЭС салушы компания арқылы персоналдың тым құрығанда біліктілігін арттырып алғанның артығы жоқ. Әл-Фараби және Еуразия ұлттық университеттері маман даярлап жатыр. Олардан шыққан мамандардың білімі де, білігі де талапқа сай. Бірақ оларды бірден АЭС-тің басқару пультіне отырғызуға болмайды. Себебі ол жер – жауапкершілігі өте жоғары орын. Сондықтан реакторлық технология таңдалған шақта, оны жасаған елде біліктілігін міндетті түрде шыңдап қайтқаны абзал. Өйткені әр реакторда өзінің үйрену жұмыстары бар. Ол, әрине, келісімшартта көрсетілетін болады.
– Егер мамандар өзімізде даярланса, ол АЭС құрылысының жалпы құнына әсер ете ме?
– Бұл да келісімшарт кезінде ескеріледі. Кейбір вендорлар маман даярлауға ақы алмайды. Десек те, олардың қатарында ақы сұрайтындары да бар.
– Қоғам белсенділерінің кейбірі жемқорлық мәселесіне алаңдаулы. АЭС құрылысы кезінде де қаржы талан-таражға түсіп, нысанның талапқа сай болуына нұқсан келмей ме деп қауіптенеді.
– Жемқорлық барлық елде бар. Дегенмен қауіпсіздігі бізге ғана емес, бүкіл ғаламға қажет алып жобада суық қолдарға жол жоқ деп ойлаймын. Өйткені МАГАТЭ-нің комиссарлары мен халықаралық ұйымдар іргетасы қаланғаннан бастап жобаны қатаң бақылауда ұстайды.
Сондықтан біздің консультанттарды есептемегенде, халықаралық дәрежедегі тексерушілер ұдайы қатысады. Олар тіпті іргетасынан емес, құжаттарды әзірлеу кезеңінен бастап қатаң қадағалауға алады. Себебі ешкімнің басы екеу емес. Халықаралық тексерушілер АЭС салынатын орынды мұқият қарайды. Оған жасалған нормативтік құжаттарды тексереді. Ол жер дұрыс таңдалды ма? Тағы бір қосалқы жұмыстар атқару керек пе? Техникалық-экономикалық негіздеме дұрыс жасалды ма? Бәріне бәрінің көзі толық жеткенде барып, АЭС құрылысын бастауға келісім береді.
Сол себепті, әлемде жұмыс істеп тұрған 415 реактордың әрбірінің жұмысы қатаң бақылауда. Ол бақылауды МАГАТЭ-нің ресми сайтынан көруге болады. Жалпы, сол ресурстан АЭС-тегі барлық жұмыс үдерісін онлайн қадағалау мүмкіндігі бар.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Нұрбай ЖОЛШЫБАЙҰЛЫ,
«Egemen Qazaqstan»
