Әкем әжесі Тиынды пір тұтушы еді

– дейді Жұлдыз Мұқағалиұлы – Бауыржан Момышұлының баласы... Бақытжан аға айтып отыратын: «Қайда барсам алдымнан әкем, әке рухы шығады» деп. Қазақтың ғажайып ақыны Мұқағали Мақатаевтың баласы – сіз осы «атақты әке синдромын» бастан кештіңіз бе? – Алпысыншы жылдары Әбділ­да Тәжібаев атамыз Алматыға алып келіп әкемнің атағы шығып, әсіресе, жастар арасында танымал бола бастағанда, мен ол кезде Қарасазда әлі ес тоқтата қоймаған, ойын баласымын. Әкеміздің қадірін ақыл тоқтатқасын білдік қой. Әрқашан да алдымда асқар таудай әкем тұратын болды. Әкенің қадамымен өлшейсің. Ол кісі бақилық болып кетсе де, әркез төбеңнен қарап, ойлы көздерін қадап бақылап тұр­ған сияқты болып көрінеді. Бір жағы­нан әрқашан естияр болып жүру әке алдындағы парыз сияқты. «Мен не істедім, мынау қалай өзі, бұл жағдайда әкем не деп ойлаушы еді?» дейтін сауал-сұрақтар еш қаперімнен шыққан емес. Менің бүкіл тағдырымды әкем өзі анықтап берді. Сол кісінің айтуы­мен мамандық таңдап, заң са­ла­сында істеп кеттім. Осыған әкемнің үлкен әсері болды. Сонда әр кезде, әр жерде алдымнан әкем, әке бей­несі, әке сөзі шығады. Әкемнің ас­қар атағы мен тау тұлғасы асу бер­мес белдей мұнартып тұрады. «А, Мұқағалидың баласы ма? Бала­сы мынандай екен ғой» дейтін сөз мені шынықтырды. Менің ес тоқ­татқан кезімде, 23 жасымда қай­тыс боп кетті. Сондықтан, әр­қашанда істеген ісімді, жүріс-тұрысымды әке өресімен өлшеуге дағдыландым. – Жұлдыз, дегенмен де, әуелі балалық шаққа бір саяхат жасасақ қайтеді? Ақын ұлының ал­ғашқы әсер-танымдары қан­дай болды екен? – Алпысыншы жылдардың басында әкем қалада болатын. Кейін білдім, «Мәдениет және тұрмыс» журналында қызмет істепті. Там үйдің төбесіне шығып алып, әкем­нің ауылға келуін зарыға күтіп отыратынмын. Қазақ радиосында диктор болып та қызмет атқарды. Даусын радиодан естігенде мәз болатынбыз. Ол ауылға келгенде шағын денелі, жүзі сұсты бір мұртты кісіні ерте келетін. Кейін білдім, бұл адам қазақтың танымал ақыны Тоқаш Бердияров екен. Өмірінің соңғы кезіне дейін Тоқаш аға мен әкемнің байланыс­тары үзілген жоқ. Әкем мен Тоқаш ақынның там үйдің алдында бел­деріне дейін жалаңаштанып тастап, тас­тай суық тау суына жуынып жататын бейнелері әлі көз алдымда. – Әкеңіздің шығармашылық шабытты шақтарына да талай куә болған шығарсыз? – Әкемнің жазу үстелінде Абай атамыздың шағын мүсіні тұра­тын. Қазір мұражайда. Өлең жазуға отырған сайын өз еңбегінің өнімділігін сол мүсінге қарап таразылайтын. «Шалдың қабағы бүгін маған ашық-жарқын, шамасы, еңбегім нәтижелі болатын шығар», дейтін. Ал кейде «Шалдың қабағы түсіп кетіпті ғой, әй қайдам, бүгін жазуға шабытым келмейтін шығар», деп налитын. – Мұқағали ақын кімді пір тұтты екен? – Әкемнің көзінің тірісінде мына адам менің ұстазым, сол мені поэзияға баулыған, содан үйрендім, соған еліктедім дегенін өз басым естімеппін. Керісінше, ол: «Не сотвори себе кумира», «Өз болмысыңа жат нәрсеге еліктеме» деп айтудан жалықпайтын. Сонда да көзі тірісінде ол дәріптейтін бір тұлға болды. Ол – біздің Тиын деген үлкен әжеміз еді. Оның әжесіне деген немерелік махаббаты бөлекше екенін әкемнің өз аузынан жігіт болып қалған шағымда да талай естідім. Әр қазақтың ауылында ел сыйлайтын, адамгершілігі мол, ерекше тұлғалар болады емес пе? Біздің Тиын әжеміз де бүкіл ауылды аузына қаратқан сондай сыйлы аналардың бірі екен. Әкеміз өле-өлгенше сол әжесін ардақтап өтті. – «Алла – ақиқат. Аллаға сеніп өтем, Адалдық пен ақиқат серік екен» деп жырлаған Мұқағали ақынның Жаратушыға сенгендігі жайында не дер едіңіз? – Мен осының растығын ай­қын­дайтын бір әңгіме айтайын. Иә, әкем дүниеде бір ұлы күштің барына сенетін... 2011 жылдың 9 ақ­паны, тура ақын Мұқағали Мақатаевтың 80 жасқа толатын күні қарсаңында Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы Сөгеті ауылында тұратын саятшы Мұхамед Исабеков деген бауырымыз Итөлген сайы аталатын жерден Асы жайлауына асатын тұстан табиғаттың өзі таудың тола­ғай тастарынан қашап жасаған әкемнен аумайтын алып табиғи мүсінді көріпті. Көрген сәтте әлгі табиғат сыйлаған алып тас мүсіннің ақын Мұқағали Мақатаевтан аумайтынын ауылдастарына, одан соң Алматыдағы қаламгерлерге хабарлаған. Құдайдың құдіретін қараңызшы!? Алып тас мүсін – биікте тұрған алып Мұқағали ақын­нан аумайды. Елмен бірге мен де бардым ол жерге. Табиғаттың мына тосын сыйына таң қалдым. Сөйттім де әкеме нұрын жаудырған Аллаға шүкіршілік айттым. – Бұл алып тас туралы «Егеменде» мақала суретімен жа­рия­ланды. Мұқаңды соңғы сапарға Жазушылар одағының алдынан шығарып салғанда мен де болып едім. Сол араға келген жүк мәшинесінің үстінде өзім құралыптас бір жас жігіт тұрды. Сол сіз бе едіңіз? – Иә, мен едім, мені мәшиненің бортына шығарып қойды. Есіңде шығар, ұзақ сонар бір ақ жауын басталды. 1976 жылғы наурыз­дың соңғы күндері ғой. Құдды таби­ғаттың өзі қимас ұлын халық­пен бірге көз жасы сорғалап соңғы сапарға шығарып салғандай көрінді. Қайтыс болуының өзі бір қайғылы тарих. Әлі есімде, табыт салынған сол автокөлікте менімен бірге әкемнің бала күнгі жолдастары – Мәжит Құрманов, Сыдық Ахметов, Әбдіке Асанов ағалар түрегеп тұрды. Әкемнің сөзімен айтқанда, бұлар – «әкелері майданда өліп, жесір шешелерінің күлшелерін дорбаларына салып, Алматыға жылу іздеп келген төрт жетім». Өзін де қосып айтып тұр ғой. Сонда мен де жетімдер қатарына қосылғандай күй кешіп едім. Арыстай әкеңнен айрылу оңай ма? Жүрегім астан-кестен. Қапалымын. Осындай қиын сәттерде қам көңілімді демдеген бір сөзді ақын Кеңшілік аға Мырзабеков айтты. Әкемді жерлеп, азалы күймен Кеңсайдан қайтып келе жатқандағы оның: «Жұлдыз, сен жаси берме, мынау жалған дүниеге сыймай кеткен әкеңді шаршыдай ғана көр жасырады дегенге мен ешқашан сенбеймін. Оның құдіреті оны қабірге ешқашан сыйдырмайды», деген жұбатуын еш ұмытпаймын. Сөйтіп, әкемнің бағасын қас-қағым сәтте бір ауыз сөзбен беріп тастады. Сол айтқаны айдай келді де тұрды. – Жұлдыз, осы арада мен сізге мына бір жайды айтқым келеді. Мұқаң қайтыс болардан үш-төрт ай бұрын, 1975 жылғы желтоқсанның 10-11-лері шамасында ма екен, Алматыда жас ақын-жазушылардың респуб­ликалық кеңесі болды. Бүкіл Қазақстаннан жиналды. Содан Жазушылар одағының залын­да үлкен жиын өтіп, жас ақын­дар­дың өлеңдері оқылып, поэ­зия мерекесі болып жатқан кезде Мұқағали аға екпіндеп кіріп келді. Төрдегі үлкен ағалар кіш­кене секем алып қалса да, зал толы жастар: «Мұқағали өлең оқысын, өлең оқысын» деп шулап қоя бердік. Ақынның да тілегі сол еді. «Мұқағали, айна­лайын, бір-екі-ақ өлең оқи қой­шы» деді төр басындағы Қали­жан Бекхожин. Құрметті төрде Бауыржан Момышұлы, Әбділ­да Тәжібаев, Қуандық Шаң­ғыт­баев, т.б. үлкендер отыр. Мұқаң мінберге шығып екі-үш өлең оқып, төрдегілерге қарады. Зал төпелеп қол соғуда. «Тағы оқысын, оқысын өлең!» дейміз. Мұқаң бір өлең оқыды да, залдан тез шығып кетті. Жаны тыныштық таппай мазаланып жүргендей. Сол күннің кешінде Одақтың қасындағы «Есік» қонақүйінің астындағы «шахта» деп аталып кеткен дәмханада Мұ­қағали ақынмен дастарқандас болу­дың бақытын еншіледім. Мұнда да жас ақындар лықа толы мейрамдап отырған. Мен ақынға өзінің атақты «Жамы­лып сағыныштың сал шек­пенін» өлеңін оқып бердім. Мұқаң жадырай күлімсіреп, «Мынау бір жақсы өлең екен!» деді. «Мен өтермін, өтермін, өтермін мен, Мәңгілік сен қаласың сағынышым» деген соңғы жолдардың мәніне бой­ламап­­пыз сонда, жай сырттай қы­зықтап мәз болыппыз. Мұ­қаң сол жолы «Сиясы кеппеген, еш­қайда жарияланбаған 96 жаңа өлең жазылған блокнот дәп­терім­­ді жоғалттым» деп қатты қапы­лып, қапаланып отырды. Осы жайдан не білетініңіз бар, Жұлдыз? – Сол кезде қолына ұстап жүр­­ген қара портфелін расында да жоғалтып алыпты. 96 өлеңін мәшің­­кеге басқызып алып бара жат­­қан ғой. Тазалай көшірген блок­нот та соның ішінде. Өзінде бас­қа­дай жазылған ешбір нұсқа­лары сақталмаған. Сөйтіп, бара жатып не болғанын, қалай болғанын білмейміз, портфельден айырылып қалған. Сиясы кеппеген өлеңдер. Әкеміз осы жайға аһ ұра қатты өкінді. – Өкінішті, бірақ Мұқағали мұрасы бұдан кеміп қалмас. Бізге жетпісінші жылдардың басында «Әдебиет теориясы» пәнінен Зейнолла Қабдолов сабақ берді. Сонда Зекең ұстазымыз: «Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық! Ауа мен күнге, Ай менен нұрға малшынып. Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы, Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық», – деп Мұқағали өлеңін жатқа оқып бізге поэзия сырын ұқтыруда үлгі етуші еді. Бұл, сіздердің сәби кездеріңіздің суреті ғой. Бәлкім, осы өлеңді сізге арнады ма екен? Әкеңіздің балаға деген мейірімін айтыңызшы? – Әкеміз өте балажан еді. Қалай дегенмен бізде де, балалық шақ болды, талай балалық бақытты бас­тан да кештік қой әке-шешеміздің арқасында. Ал ол кісілердің өз­дерін­де балалық шақ, бал дәурен шат­тығы болмады. Анау сұм соғыс­тың сұрғылт жылдары... – Иә, «Сонау бір жазда, жай­лау­­да, Соғыстың кезі, қой баққам» деп тегін айтпаған ғой... – «Соқаның артына жегілген ұрпақпыз» дейтін өзі. Шешеміз де солай. Ол кісілер әке алақанының мейір-жылуын көрмей кетті ғой. Сол мейірді, құдайға шүкір, біз көріп өстік. Көшеде танымайтын кішкентай бір бала кетіп бара жатса да, міндетті түрде соның басынан сипап, «көкетайым» деп еркелетіп, асты-үстіне түсіп қалатын. – Біреу өзінің басынан сипа­ғанды аңсап өткен ұрпақ қой. – Иә. Ол кісінің ыстық алақанын сезі­ніп, көріп өстім. Мен басқа бауыр­­­ларыма қарағанда кішкене ес­­тияр болдым. Ақылын айтып оты­­­ра­тын. Заң саласында істеп жүр­­­генім­ді меңзеп: «Өте сақ бол, әр қа­да­мы­ңа, әр сөзіңе абай бол» дей­тін. Балалардың ішінде ең үлкеніміз Майгүл. 1951 жылғы. Оның алдында Ләззат деген қыз шетінеп кеткен екен. Алматыға көшіп келгесін мотоцикл қағып кетіп қайтыс болды. Осы сүйікті қызының қазасы ол кісіні біраз есеңгіретіп кетті. Өлеңдері арқылы да жалпақ жұртқа белгілі жай. – «Майгүлге» деген өлеңінде «Қалақтай едің, басыңда қазір қалақ тұр, Туға­ныңды, өлгеніңді санап құр. Сенің аңқау құла­ғыңдай қал­қиып, Қыр басынан қала жаққа қарап тұр» демейтін бе еді? – Иә. Майгүлді ерекше жақсы көруші еді. Екеуміз тете өстік. Мотоцикл соққаннан кейін түнге қарай ауруханаға алып кетті. Ол кезде «7-линия» деген көшеде пәтерде тұрамыз. Түн ішінде шешем мен әкем аңырап жылап, бірін-бірі сүйемелдеп демеп үйге келді. Қаққан мотоцикл иесі еңгезердей дәу орыс жігіті екен, әйелімен екеуі әкемнің алдына жүгініп келді. Қасына кішкентай балаларын да ертіп алыпты. Аяғына жығылды әке-шешемнің. Мейірімді кісі ғой. Кек сақтамады. Кешірді. «Әдейі істеген жоқ қой, болар іс болды, енді басқа баланы жылатпайық» деді. Майгүл әпкем әкемнің аузынан түскендей аппақ, ақылды қыз болатын. Мен Майгүлге тете едім. Кейін Алмагүл деген қарындасым, Айбар деген інім өмірге келді. Айбар да біраз өлеңдеріне арқау болды. Өзін сондай жақсы көретін. «Айбармен әңгіме» деп осы кенже ұлына жүрегі болжап сезгендей, ескерткішін өз қолымен тұрғызып кетті ме деп ойлаймын. Жұқа, аурушаң еді. Өмірдің тәтті-тұщысын тата алмай кеткеніне мен де налимын бауырымның. Ал Алмагүл мен Шолпан қарындастарым бақуатты жүріп жатыр. – Әкеңізге деген өзіңіздің пер­зенттік сезіміңізді қалай сипат­тар едіңіз? Жалғыз сіздің әке­ңіз емес, Мұқаң қазақтың ұлы ақы­нына, халық құрметтеген үлкен тұлғасына айналды емес пе?! – Әкемнің алдағыны болжайтын көрегендігі бар еді дей аламын. Осыған қатысты бір-екі мысалмен түйіндейін. Әр жылы мені «Елге барып қайт» деп ауылға жіберіп тұратын. Бойымызға қазақи қасиет сіңсін дегені болар. Онда Тоқтарбай ағам бар. Ол кезде ауданаралық автобекет бұрынғы Ташкент көше­сіндегі Райымбек ата бейітінің жанында. Сол жерге өзі алып барады, сол жерден өзі автобусқа салады. Әлі есімде, сол маңайдағы бір көктастың қасына алып келді де: «Міне, сенің бабаңның жатқан жері осы!» деп көрсетті. «Райымбек Хангелдіұлы» деген жазуы бар екен. Кішкентай ғана тас. «Түбі осы жерде үлкен ескерткіш орнайды», дейді. Көп жыл өткеннен кейін сол айтқаны дәл келді. – Нағыз ақын әулие деген осы-ау!.. – Уақыт өткен сайын бір ой мазалайды мені. Көп күйзелісті бастан өткерді. Дінмұхамед Қонаевқа хат жазған ғой. Сонда хатына жауап та келе қоймады ма, әлде, жағымсыз жауап келді ме? Әйтеуір сондай бір көңіліне дық салған, ауыр алған жағдайлар болды. Соның бәрі жанына батты, жалғызсырады. Бірақ тәңірдің көзі түскен шын ақын ретінде өзінің поэзиясына деген сенімін жоғалтпады. Ол кісі былай деп айтып отыратын: «Мен талай адамдардың шалыс қадамын, қателігін, жасаған қиянатын да кешіремін. Бірақ менің поэзияма тиіскен адамдарды ешқашан кешірмеймін». – Демек, шын мәнінде, ары да, бары да поэзия болған ғой Мұқағали ағамыздың... – Солай. «Түбі мені жал­ған­ның жарығына поэзиям алып шығады», дейтін. Соған имандай сенетін. Ол кісіні құрдымға құлат­пай алып шыққан да, биікке көтерген де осы сенімі ғой. Өлеңі­нің өмірлі болатынына, поэзиясының қуат-құдіретіне сенді. Айтқаны келді. Жалпы, адамға, кімге болсын сондай ай­нымас адал сенім керек деп есеп­теймін. Әке өнегесі мені осыған үйретті. – Елдің ақын Мұқағалиға деген қазіргі ілтипат-құрметіне көңіліңіз тола ма, ырзасыз ба? – Өзі де екі өлеңінің бірінде елім, жұртым, халқым деп кетті ғой. Айтатыны тек қазағым, қазағым. Сол қазағы перзентім деп, ақыным деп төбесіне көтеріп алды. Мұны да көзіміз көріп, жүрегіміз жылы сезіп отыр. Бәріне ризамын. Уа­қыт-таразы – орын-орнына қой­ды. Халқы таныды, ардақтады, ар­дақ­тап жатыр, ардақтай бермек. Қазақта Мұқағали десе, білмейтін адам жоқ. Осыдан басқа не керек. Әкемнің адамдық та, ақындық та бақыты осы емес пе!? Әңгімелескен Қорғанбек АМАНЖОЛ, «Егемен Қазақстан». АЛМАТЫ.