ҰСТАЗ, ҚАЛАМГЕР, ҒАЛЫМ

1965 жылдың күзі. Орысы қалың, қаза­ғы 10 пайызға әрең жететін Өс­кемен қала­сын­дағы Жамбыл атын­­дағы қазақ орта мектеп-интерна­тының қабырғасында білім алу ол кезде арман болатын. Себебі, бұл қара­шаңырақта негізінен шалғай­дағы аудандар­дағы малшылардың, ауыл шаруа­шылығы саласында еңбек ететіндердің балалары ғана білім алатын. Мектеп-интернат болған соң онда білім алу, тама­ғың, барлығы тегін – рахат. Біздер, Есімхан, Шәймерден, қос Ер­кін, Бәкөн, Сәуле, тағы басқалар “биыл то­ғызын­шы сыныпқа кімдер, қай ауылдан балалар келіп оқуға түсер екен” деп әуес­тікпен қарай­мыз. Сол жылы Ұлан ауда­нынан Бекен Ибраев, Қайырғазы Құнапин, Бауыр­жан Әкірамов, Айтмұхамбет Қасымов деген төрт өрімдей шәкірт қатарымызды толықтырды. Ол кезде мектеп-интернаттың ди­рек­то­ры небәрі 33 жастағы өзі кө­рікті, өзі әнші, білімді де білікті Уәлиахмет Бай­дел­динов болатын. Тә­жірибелі ұстаз шәкірт­тердің бой­ында адалдық пен ізденгіш, ең­бек­с­үй­гіш қасиеттерінің мол болуына ерек­ше көңіл бөлетін. Ол кездегі Жамбыл атын­дағы мектептің атағы облысты былай қой­ып, бүкіл елімізге дүрілдеп тұрған. Білім сапа­сы қандай еді. Мектептің домбыра оркес­тріне Құрманғазы атындағы консерва­торияны бітірген Қаныбек Алдашев жетек­шілік ететін. Жүз адамдық хор, үрлемелі аспаптар оркестрі, фото, сурет салу үйір­мелерінде жүздеген оқушылар жаттығатын. Мектептің жас таланттары Жарма, Ұлан аудан­дары мен Алматыда бірнеше мәрте өз өнерлерін ортаға салды. Біз Айт­мұ­хамбет екеу­міз мектептің дом­быра оркестріне қа­тыстық, мен домбырада, Айтан (солай атап кеттік) бас домбырада ойнайтын. Міне, із­денім, шәкірттерін үйретуден жа­лық­пай­тын Уәлиахмет ағаның жүрегімізге салып кет­кен өнегесі қазір де жемісін беріп жатыр. Мұның алдында жоғарғы Тай­­ынты ауылындағы сегіз жылдық мектепті үздік тәмамдаған Айтан бұйығы, аз сөйлеп көп тыңдайтын, білім алуға құштарлығы ерекше бала болып шықты. Әлі есімде. Тоғызын­шы сыныпты аяқтар кезде Айтан маған В. Гюгоның сөзіне жазылған “Шын адам ғана” деген крипто­грам­масын көрсетіп, осыны облыстық “Коммунизм туына” жарияласақ қайтеді деген ойын жеткізді. Онда да батылы бармай, жасқаншақтап, күбірлеп жеткізді. Газеттерге мақа­лалар жазып жүрген мені бейнебір кәнігі жур­налист деп есептесе керек. Ақыры Айтан­ның сол крипто­грам­масы газетке жария­ланды. Бұдан кейін де Айтан облыстық газетке бауыр басып, оқта-текте мақалала­рын газетке жолдап жүрді. 1968 жыл! Мектепті аяқтаған жы­лы оқуға түсе алмай қалған екеуміз енді Ал­матыда жолықтық. Айтмұ­хамбет Қасымов ҚазМУ-дің фило­логия факультетіне оқуға түсті. Мен журналистика факультетінің студен­тімін. Қарашаңырақ қаншама адам­дардың бақытын ашты десеңші. Жур­налист болуды армандаған Айта­нымыз филология факультеніне оқу­ға түскенімен, бір бүйрегі бізге бұрып тұратын. Болашақ журна­лис­термен жиі хабарласып, араласатын. Алайда, Айтанның бағы асып, жұлдызы жанды. Атақты ұстаздар Бейсенбай Кенжебаев, Темірғали Нұртазин, Мәулен Балақаев, Мәлік Ғабдуллин, Кәкен Ақанов, Мырза­тай Жолдас­беков, Тұрсынбек Кәкішев, Рымғали Нұрғалиев тәрізді Алаш зиялыла­ры­ның сарқытын ішкен, солардың жолын жалғастырған ғалымдардан лекция тыңдау, ой бөлісу кім көрін­геннің маңдайына жазыла беретін бақыт емес. Айтан досымыз универ­си­тетте үздік оқыды, конференция­ларда баяндамалар жасап, ұстазда­рының көзіне түсті. Әсіресе, әдебиет пен тарих де­се Айтан жанып түсетін. Шетел классик­терінің шығармала­рын сол кездің өзінде іздеп жүріп оқитын, кітапханалардан шықпай­тын. ҚазМУ-де оқып жүргенде МГУ-дің тарих факультетін үздік бітірген Жампейіс Қарағұсов деген ұстаз бізге дәріс оқыды. Білімді аға­мыз бізге ұрысып, “анау филология факультетіндегі Айтмұхамбет Қасы­мов сияқты тарихты неге терең зерт­теп, оқымайсыңдар” деп ренжитін. Керісінше, филология факультетінің студенттеріне курстас до­сы­­­мыз Кәкен Қамзин мен Бақытжан Майтановты жақсы оқығандары үшін үлгі етуге тырысатын. Қайран студенттік шақ, қалай жылдам өтті де­се­ңізші! Досымыз 1970 жылы ЖенПИ-дің математика факультетінде оқитын Гүл­нәзи Ақатайқызымен ша­ңырақ көтерді. Гүлнәзи де бізден бір сынып төмен оқыған, Күршімнің қызы. Оқуларын үздік бітірген жас мамандар Үлкен На­рын ауда­нының Парамо­нов­ка орыс орта мектебіне қазақ тілінің мұғалімі, ал жұ­байы мате­матика, физи­ка сабақтарынан дәріс оқи­тын ұстаз болып орналас­ты. Бір жылдан кейін Ай­тан мектеп директорының оқу ісі жө­ніндегі орын­ба­сары болып тағайындалды. Ал 1975-1977 жылдары көрші Алы­бай сегіз­жылдық орыс тілді мекте­бінің директоры болып жемісті қызмет атқарды. Журналистикаға деген құштар­лық, адалдық досымыздың бүйрегін солай қарай тартып тұратын. 1977 жылы Айтанды Өскемендегі пед­колледждің жатақханасы жанынан жолықтырып қалдым: “Оңқа, облыстық газетке қызметке алар ма екен? Өзің де сөйлесіп көрсеңші. Жазған-сызғандарымды берерсің”, – деді Айтан. Арада бірер айдан кейін ол облыстық газеттің ауыл шаруа­шылығы бөліміне әдеби қызметкер болып орналасты. Одан кейін пар­тия тұрмысы бөліміне ауысты. Мә­дениет, өнеркәсіп бөлімдерін бас­қар­ды, жауапты хатшы қызметіне дейін көтерілді. Қашанда асып-саспайтын, екі өлшеп бір кесетін, сырбаз да ақылды досымыз 1997 жыл­ғы шілдеден газеттің бас редак­то­рының орынбасары, соңғы екі жарым жылдан бері бас редакторы қызметін жемісті атқарып келеді. Тарих пен әдебиетті қатар ұнататын Айтанның мына ерлігі жайлы қалай айт­пасқа? Қазақтың тұңғыш әскери ұшқышы, жерлесіміз, Марқакөл мен Зайсанның төл тумасы Жақыпбек Малдыбаевтың есімі көмескіленіп кеткен. Оның ерлігі мен өрлігін терең зерттеп, Мәскеу мен Ресейдің бірнеше қалаларының шаң басқан мұрағаттарында ұзақ уақыт отыруға тура келді. Ақыры өзіне қажет құ­­жат­тарды тауып, оны жарыққа шы­ғарды. Шын мәнінде Жақыпбек ағамыздың қазақтың тұңғыш әскери ұшқышы екенін дәлелдеді. Ол жай­лы мақаласы Қазақ ұлттық энци­клопедиясының 6-томына енгізілді. Осыдан он шақты жыл бұрын зай­сандықтар Айтанды арнайы шақыр­тып, Балағазы деген ипподромда қа­лың жұртшылықтың көзінше журналиске құрмет көрсетіп, иығына шапан жауып, тұлпар мінгізген кезде қаламгер қарымының жемісін бере бастағанына риза болғанбыз. Бұдан кейін Айтанға күршімдіктер құрмет көрсетті. Шеңгелді ауылындағы мек­­теп­ке батыр ұшқыштың есімін бер­гізуге де мұрындық болған, адал до­сы­мыз. Ол ол ма, Өске­мендегі Абы­лай кеткен кенті маңында Ж.Мал­ды­баевқа арналған ескерткіш тақ­та­ның орнатылуына көп еңбек сіңірді. Журналист көп жүреді, көп кө­реді, ойған-түйгендерін қаламымен жырлайды десек, Айтанның көп­ші­лік біле бермейтін жақсы қасиеттері аз емес-ау. Бұдан ширек ғасыр бұ­рын Арменияның Спитак қала­сында күші 9 баллға жеткен сұмдық зілзала болған кезде журналист өзі сұранып, бірден апат аймағына ұшып кетті. Спитактың тоғыз қабатты үйлерін салған кезде құйматас емес, бал­шықты пайдаланғандары көзге ұрып тұрды. Сапасыз салған зәулім үйлер бір сәтте жермен-жексен болды. Қаза тапқан адамдар санында шек жоқ. Соның бәрін көзбен көрген қаламгер елге оралған соң очерктер топтамасын тізбелеп, газетке жария­лай бастады. Адамдардың бір-біріне деген ыстық сезімі, туыстығы жоғал­маған екен, Айтанның мақаласынан кейін ірі кәсіпорындар басшылары мен тіпті қара­пайым адамдар редак­цияға келіп, арнайы ашылған есеп­-шот­қа қаржы аудара баста­ды. Алтай­дың алты айға созылатын қақаған қысында өндірістік көлемде жүзім өсірген Д. Панкратьевті, сонау 1915 жылғы Ахмер ауылындағы тұңғыш қазақ қыздары мектебіне ұстаздық еткен Ғайса Аязбаевты, алғашқы дипкурьер Лидия Тауэр сияқты тарихи тұлғаларды облыс қана емес респуб­лика оқырмандарына да таныстыр­ған қа­ламгер қарымына көпшілік жоғары бағасын берген де. Қаланың рәміздерін бекіткен кезде Өскеменнің “Усть-Каменогорск” болып бекітіліп кеткеніне ашу ша­қырып, газетке өткір сын жазып, артынан екі тілде жазылуына Айтан досымыз ықпал еткен. Қазақстан Жазушылар және Жур­налистер одақтарының мү­ше­лері, “Ерен еңбегі үшін”, “Астана­ның он жылдығы” медалдарының иегері, ҚР мәдениет қайраткері А.Қа­сымов бес-алты кітаптың авто­ры. “Алтайдан ұшқан ақиық” атты кітабы осыдан он жыл бұрын жа­рық­қа шықты. Онда қаламгер тұң­ғыш әскери ұшқыш Ж. Малды­баев­тың ерлік жолдары жайлы сыр шерт­кен, өзі зерттеген бай мұрағаттарды енгізген. Бұдан кейін “Арулар әлемі”, “Үміт патшалығына саяхат”, “Қызыл қырғынның құрбаны”, “Тарихи жол” атты кітаптары жарық көріп, оқырмандарының жоғары бағасын алды. Өзі басқарып жүрген облыстық “Дидар” газеті енді бір жылдан кейін 80 жылдық мерей­тойын атап өтпек. Алғаш Риддерде “Жұмысшы” деген атпен жарық көрген газеттің шығу, өсіп-өркендеуі жайлы ұзақ уақыт зерттеу жүргізді. Өткен жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универ­ситетінің ғы­лыми кеңесінде “Шығыс Қазақстан облыстық газетінің қалыптасу, даму кезеңдері” тақырыбында кандидат­­тық диссертацияны абыроймен қорғады. Жетекшісі – ғылым докторы, профессор Бау­ыржан Жақып. А.Қа­сымов С.Аман­жо­лов атындағы Шы­ғыс Қазақстан мемле­кет­тік уни­вер­ситеті журналистика факуль­тетінің студенттеріне де дәріс оқып тұрады. – Журналистика саласында қыз­мет еткеніме 33 жыл өтіпті. Жан-жағыма қарап, ой тастасам әлі де тындыратын жұмыс же­тіп артылады. Екі жыл бұрын облыстық “Дидар” және “Рудный Алтай” газеттері бірігіп, холдинг дүниеге келді. Білікті де білімді облыс әкімі Бердібек Са­парбаев біз­ге әрдайым көңіл бөліп отырады, холдинг басшысы болып белгілі ақын, жазушы, “Дарын” Мемлекеттік жастар сыйлығының иегері Нұржан Қуантайұлы тағай­ындалды. Нұржан ініміз газеттің мазмұнын да, бедерін де өзгертіп, ең бастысы, оқылатын газетке айнал­дырды. Әдебиет, өнер, ауыл шаруа­шылығы, экономика беттері беріліп тұрады. Қазір аптасына алты, сегіз беттен үш рет шығамыз, таралы­мы­мыз жиырма мыңға таяды. Газет – халықтың көзі, айнасы десек, сол үрдісті жалғастыру мақсатымыз – дейді Айтан досымыз. Айтан мен Гүлнәзи балаларына жоғары білім берген, ұрпақ тәр­биесіне көңіл бөлетін отбасы. Үлкен қыздары Алма Алматыдағы ЮСАИД-тың Қазақстанда шағын кәсіп­кер­лікті дамыту бағдарла­масының дирек­торы. Ұлы Ербол құрылыс, көлік сала­сын­да қызмет етеді, одан Ернар деген неме­ре­лері өсіп келеді. Кенже қызы Айгүл ағылшын тілінің маманы, “Каза­том­промда” қыз­метте. Міне, ұстаз, қаламгер, ғалым, жур­на­лист 60-тың асқарына шық­қан Айт­мұхамбет Қасымов досымыз елі­не абыройлы, ардақ тұтатын азамат. Оңдасын Елубай, ӨСКЕМЕН.