Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
– Жаратқанның дүрбелеңге толы бұл фәниінде бекер ештеңе жоқ шығар. Себепсіз салдар болмайды. Жер бетіндегі тіршіліктің бәрі Алланың нәр беруімен өсіп-өнеді. Адамның тағдыры да үлкен өзгеріске түсіп тұрады. Біздің әулет Ахмет Жұбановтың, әлбетте Жұбановтар әулетінің алдында өмір бойы қарыздар, – деді. Сонда мен:
– Ойпырмай, анашым, бізге туыс емес Ахмет Жұбановтың әулетімізге сіңірген еңбегі қандай? – деп сұрадым.
– Алғашында Дина әжең туған жері Бекетай құмының төңірегінде, сол кездегі Бөкей ордасы, Орал, Гурьев (қазіргі Батыс Қазақстан, Атырау облыстары) өңіріне ғана аты танылған күйші болған. Егер Ахмет Жұбанов болмағанда күйші анамыздың танымалдылығы сол өңірден аспай қалар еді. Бүгінгідей күллі жұрттың алдында әйгілі де абыройлы болар ма еді, болмас па еді, кім білсін? Шамасы, 1936–1937 жылдар болуы керек, ел аралаған өнерпаздар ауыл-ауылға барып, концерт қоятын. Сондай бір топ сапар кезінде Дина анамыздың күйін тыңдап, өнеріне тәнті болған екен. Елге мәлім дүлдүл әнші-күйшілер көріп, естігендерін Ахмет Жұбановқа жеткізеді. Ахмет аға сол уақытта Алматы қаласындағы Жамбыл атындағы филармонияның көркемдік жетекшісі, сонымен қатар музыкалық-драма техникумында директордың әдістемелік және оқу-тәрбие жұмысы жөніндегі орынбасары болып жұмыс істеп жүрген кезі екен. Көп ұзамай Ахмет Қуанұлы күйші апамызды Алматыға алдыруға Смағұл Көшекпаев деген азаматты жібереді. Ол бірнеше рет барғанда, күй анасы: «Кәрі қойдың жасындай өмірім қалды, мені үлкен қалаға көшіріп қайтесің? Қала деген мен үшін жат әлем», деп қайтарып жібереді.
Смағұл ағамыз күйші анамыздың алдына қайта барып: «Ұстазыңыз Құрманғазының шығарған күйлерін халыққа жеткізушісі болмаса ұмыт болғалы тұр. Атамыздың күйлерін естіп, тартып жүрген шәкірті өзіңізсіз ғой» деген сөздерден кейін үйдегі келіндеріне киімдерін жината бастаған екен. Ақыры күйші Динаны Алматыға қоныс аударуға көндіреді.
Ол уақытта Дина шешеміздің 70-тен асып кеткен шағы еді. Күйші Динаны сонау Астрахан облысы Володар ауданы Козлово елді мекенінен (қазір Диановка деп аталады) Алматының төріне табандылық танытып жүріп көшіріп алғаны –Ахмет Қуанұлының іскер шеберлігі, танымдық көрегендігі. Сөйтіп, Дина анамыз 1937 жылы 75-тен асқан шағында ұлттық аспапта шебер орындаушы өнерпаздардың қатарында Мәскеуде өткен Бүкілодақтық бірінші байқауда жүлделі орынды жеңіп алады. 1944 жылы 83 жасында Орталық Азияның бес республикасынан өнерпаздар қатысқан Ташкенттегі онкүндік байқауда Дина Нұрпейісова тағы да топ жарады.
Көп ұзамай Дина шешеміздің отбасы мен жақын туғандары да Алматыға көшіп келіп, жайғаса бастайды. Сол көште күй анасының шашбауын көтеріп мен де бірге келіп едім. Сенің әкең Шаңғытбай Екінші дүниежүзілік соғыста жарақат алып, туған жері Ақтөбе өңіріндегі Бөгетсай елді мекеніне оралып, ауылдық кеңестің хатшысы қызметін атқарып жүреді, қосымша мектепте сабақ та береді екен. Сол кезде әкеңнің басты мақсаты Алматының заң университетіне түсу болған. Ал мен болсам, консерваторияның алғашқы курсында оқып жүрдім. Студенттік кештердің бірінде әкеңмен танысып, кейін отау құрған едік. Сондықтан да Ахмет ағаңды жай ғана ғалым деп қарауға болмайды, – деді анам Ақжан.
Қазақ тарихында музыка өнерінің дамуына ықпал еткен тұлғалар жеткілікті. Бірақ Ахмет Қуанұлы Жұбановтай тұлғалар аз, саусақпен санарлық. Ол – композитор, педагог, музыкатанушы ғалым және дирижер. Жұбановтар әулеті еліміз үшін өнегелі отбасы болғанын да көп ескере бермейміз. Айта кететін болсақ, Құдайберген, Ахмет және Ғазизадан бөлек, бұл отбасында ондаған ғалым дүниеге келген. Сонымен қатар әр тұлғаның соңынан көптеген ізбасар ілесіп, есімдері елге танымал тұлға, қоғам қайраткері ретінде ел абыройын асқақтатуға зор үлес қосқаны қаншама.
1906 жылы 29 сәуірде Ақтөбе облысы Темір ауданында дүниеге келген Ахмет Қуанұлы қазақ музыка өнерін зерттеуге және насихаттауға елеулі үлес қосты, ұлттық мұрамызды өшпес байлыққа айналдыра білді. Ол жасынан музыкаға қызығушылық танытқан, жергілікті музыканттардан домбыра тартуды және скрипкада ойнауды үйренді. 1929 жылы Ленинградта оқып, скрипка және музыка теориясы бойынша терең білім алды. 1933 жылы Алматы музыкалық-драма училищесінде сабақ бере бастады. Сол тұста қазақ музыка дәстүрін ұлттың маңызды рухани құбылысына айналдыру үшін тынымсыз тер төкті. Еңбегі жоғары бағаланып, 1944 жылы оған Қазақ КСР Халық әртісі атағы берілді. 1943 жылы өнертану докторы дәрежесіне ие болса, 1948 жылы профессор және академик атанды.
Алғашқы музыкалық әліпбиді, қазақ музыкасын зерттеу жөніндегі ғылыми кабинетті, сондай-ақ халық аспаптар оркестрін, Қазақ мемлекеттік филармониясын құрды. Ол сондай-ақ елімізде музыка мәдениетінің дамуына ықпал еткен педагогикалық, ғылыми және қоғамдық жұмыспен белсене айналысты. 1940 жылдары Жұбанов еліміздің түкпір-түкпірінен он мыңға жуық ән жинаған ғылыми экспедиция ұйымдастырды. Ол халық композиторларының шығармаларын жинап, жазып алып, әншілерге сабақ беріп, ерекше еңбекқорлығын көрсетті.
Сонымен бірге А.Жұбанов халық композиторлары мен олардың шығармалары туралы бірқатар монография жазып, қазақ музыкасын ғылыми тұрғыда зерттеу үшін көп жұмыс жасады. Халық күйлерін оркестрге бейімдеп, нотаға түсірді. Соның негізінде симфониялық шығармаларды дүниеге әкелді. Бір сөзбен айтқанда, ол – еліміздегі заманауи кәсіби музыканың негізін қалаушы. Ахмет Қуанұлының маңызды жұмыстары ретінде Л.Хамидимен бірлесіп жазған «Абай», «Төлеген Тоқтаров» операларын, «Құрманғазы Сағырбаев», күйшілер туралы «Ғасырлар пернесі», «Замана бұлбұлдары» атты еңбектерін, сондай-ақ қызы Ғазиза аяқтаған «Құрманғазы» операсын айтар едік.
А.Жұбанов қазақ өнері мен мәдениетін жоғары деңгейге көтергені үшін «Ленин» орденімен, басқа да наградалармен марапатталды. Астана, Алматы, Ақтөбе қаласындағы көшелерге, сондай-ақ туған өңіріндегі білім беру орындарына есімі берілді. Алматыдағы өзі тұрған үйдің қабырғасына ескерткіш тақта орнатылған. Композитордың туғанына 100 жыл толуына орай Ақтөбеде ескерткіші орнатылды. ЮНЕСКО шешімімен 2006 жыл Ахмет Жұбанов жылы болып жарияланды. Сол жылы 17 қазанда ЮНЕСКО-ның Париждегі штаб-пәтерінде еліміздің өнер шеберлерінің қатысуымен салтанатты жиын өтті. Сондай-ақ «Қазақфильм» киностудиясы «Ахмет Жұбанов» атты деректі фильм шығарды, режиссері – Қалила Омаров.
Мұхтар Әуезов «қазақтың ұяты күйінде ғана қалды» деген болатын. Ахмет Қуанұлы болса – музыка әлемінің іргелі дамуына зор үлес қосқан тұлға. Ол – музыканың адам санасына және жастардың өнегелі тәлім-тәрбиесіне қосары аса маңызды екенін айта білген педагог. Композитордың «Музыканы түсінуге тілдің қажеті жоқ, көңіл болса жетіп жатыр» деген керемет сөзі бар.
2019 жылы 7 шілдеде Ұлттық домбыра күніне арналған салтанатты жиында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев: «Қазақ пен домбыра – егіз ұғым. Күмбірлеген домбыраның үні батырларымызға рух, ақындарымызға шабыт берген. Домбыра әрбір қазақтың рухын көкке көтеретін құнды қазынамыз болуға тиіс», деп күйде халқымыздың терең тарихы бар екенін айтты.
Ел боламыз десек, ұлттық музыка мен жыр, қисса-дастандарымызды қорғауға көп күш салуымыз керек. Себебі бүгінгі ұшқыр ақпараттық, жасанды интеллект қарқынды дамыған технология заманында телеарналарда көрсетіліп, ән әлеміндегі сапасыз, мағынасыз, жылтырағы көп музыкалық шала шығармаларға тыйым салу оңай болмай тұр. Сондықтан мұрамызды дұрыс насихаттауға тиіспіз. Ұлттық музыкалық құндылықтың өзектілігі мен маңызын ашу – қоғам үшін өте маңызды.
Еліміздің әр азаматы Ахмет Жұбанов заманының маңдайалды тұлғасы екенін, оның өмірі мен шығармашылығы, отбасы, әйгілі ағайын-туыстары туралы жан-жақты білгені жөн. Қазақ күйлерін нотаға түсіріп, мол қорын сақтап қалған көреген ғалымның 2026 жылы 120 жылдық мерейтойы келе жатыр.
Тарихи деректерге көз алсақ, әйгілі композитор Людвиг ван Бетховеннің әлем бойынша жүз шақты ескерткіші бар екен. Осы орайда, Астананың келісті бір жеріне Жұбановтар әулетінің шыққан биігін әйгілейтін ескерткіш орнатылса, өнер мен мәдениеттің абыройы арта түсері анық. Сонымен қатар отбасы құндылықтарын дамытуға үлес қосатын өнегелі іс болар еді. Өйткені ескерткіштер қоғамның ілгері басқан әдет-ғұрыптары мен игі салт-дәстүрін әйгілейді. Ел ішінде ұлттық құндылықтарды дәріптеу ісін қалыптастырады. Ахмет Жұбановтай танымал тұлғаға ескерткіш орнату қоғамның жаңа буынын тәрбиелеуге қызмет ететіні анық.
Елордада Ахмет Жұбановтың еңселі ескерткішін орнату арқылы оған деген шынайы құрметімізді көрсетсек, қандай ғанибет? Әр адамның назарын аударып, оның ақыл-парасатын толықтырушы дүниенің бірі – танымал тұлғалардың бейне-мүсіні. Көрнекті ескерткіштердің тәрбиелік, өнегелік мәні аса зор. Сонымен қатар еліміздің барлық өңірінде, әр ауылдың саябағы мен көпшілік жиналатын орындарда ана тіліміз бен ұлттық музыкамызды дәріптейтін мәдениет ошақтарының болуы да өте маңызды.
Төлеген Қуанышев,
«Күй анасы» республикалық қорының жетекшісі, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор
