Коллажды жасаған – Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Ең алдымен, білім алудың конституциялық құқығын сақтай отырып, жоғары заң білімінің «элитарлығы» мен жоғары білімнің қолжетімділігі арасындағы тепе-теңдікке мән беру керек. Құқықтық білім көпжылғы қалыптасқан оң тәжірибесін жоғалтпас үшін жоғары заң біліміндегі дәстүрлі тәсілдер мен инновациялар біріктірілуге тиіс.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігімен және Еңбек ресурстарын дамыту орталығымен келісе отырып, «Атамекен» ҰКП республикада және өңірлерде кадрларға қажеттілікке талдау жүргізді. Алынған мәліметтерге сәйкес жоғары білімі бар ең көп сұранысқа ие мамандықтардың қатарына заңгерлер енеді. Заң кадрларының артықтығы туралы пікірді жоққа шығаруға болады.
Біздің университеттің заң факультетіне құқық қорғау органдарына немесе өзге де органдарға жұмысқа орналасу жөнінде өтініштер жүйелі түрде келіп тұрады. Құқық қорғау органдарында бос лауазымдар көп, жекелеген өңірлерде арифметикалық прогрессиямен өсуде, ауылдық жерлерде де заң кадрларының тапшылығы артып келеді. Осы жағдайда біз бұл мәселенің шешімі ретінде нысаналы грантты ұсынып отырмыз. «Құқық» бағыты бойынша білім беру бағдарламаларына нысаналы гранттар бөлу заң білімін салалық бөліністегі еңбек нарығының қажеттіліктерімен үндестіру мәселесін шешеді.
Университет тәжірибесі көрсеткендей, бірінші курс талапкерлері арасында мамандық таңдау өз бетінше емес, баласын судья мантиясында, прокурорлық погондармен немесе полиция формасында көргісі келетін ата-аналарының талабы бойынша жасалатын жағдай көп кездеседі. Көптеген талапкер шындыққа қайшы келетін сюжеттерден тұратын фильмдерден түсінік алады. Бұл ретте мен «еркін тыңдаушы» институты арқылы «болашақ мамандықтың дәмін татып көруді» ұсынамын. «Еркін тыңдаушы» институты жоғары сынып оқушыларына (10-11-сыныптар) университетте заң пәндері бойынша сабақтарға қатысуға мүмкіндік береді. Егер студент осы жоғары оқу орнына «Құқық» бағытында білім беру бағдарламасына түссе, болашақта бейресми оқыту шеңберінде қайта есептелетін балдар (кредиттер) алуына болады. «Еркін тыңдаушы» институтының негізгі артықшылықтары – орта және жоғары білім сабақтастығын қамтамасыз ету, заң білімінің имиджін қалыптастыру. Неліктен жоғары оқу орны осы институтты өз бетінше жүзеге асыра алмайды? Өйткені «еркін тыңдаушының» заңдылығы мен осы институттың жоғары оқу орындары үшін әмбебаптығы тиісті құқықтық негіздер құрылған кезде және құзыретті органның (Ғылым және жоғары білім министрлігі мен Оқу-ағарту министрлігінің) директивалық шешімі негізінде ғана мүмкін болады. «Еркін тыңдаушы» институты мамандығын саналы түрде таңдауға, болашақта қайда жұмысқа орналасатынын болжауға мүмкіндік береді.
Қазір бізде заңгерлер тым көп дайындалып жатқаны туралы әңгіме жүріп жатыр. Осыған байланысты екі қарама-қайшы көзқарас бар. Біріншісі (әкімшілік) заңгерлік университеттердің және сәйкесінше заңгерлердің саны қысқартылуы керек деп талап етеді. Екіншісі (нарықтық) бұл үдеріс осы қызметке сұраныспен тікелей реттелуі керек деген пікірде. Кейінгі жылдары «Құқық» бағыты бойынша білім бағдарламаларына түсетін талапкерлердің саны айтарлықтай азайды. Мұның бірнеше себебі бар: техникалық білім беру бағдарламаларының қажеттілігі; ҰБТ-да таңдалған пәннің нәтижелері бойынша түсудің өзгермелілігінің болмауы және ҰБТ нәтижелері бойынша өту балын 75 балға дейін арттыру. Алайда екінші жоғары заңгерлік білім алғысы келетін үміткерлердің саны аз емес. Құқықтық білімге деген сұраныс көбінесе есейген жаста көрінеді. Мұның басты себебі – лауазымдарға қойылатын біліктілік талаптарының болуы. Соған сәйкес үміткердің жоғары заң білімі болуы керек. Көп жағдайда олар заң білімін алады, өйткені ол мемлекеттік қызметке немесе мансаптық өсуге қойылатын талаптарға сәйкес келеді. Тағы бір себеп – қызметтік талаптарға қарамастан, құқықтық сауатты арттыруға деген ұмтылыс.
Заң білімі туралы тағы бір сыни тезис – «заң мамандығын тар шеңберлі мамандықтарға» шамадан тыс бөлу. Бұл құқықтану бойынша толық білімі жоқ мамандарды бітіртіп шығаруға әкеледі. Білім беру бағдарламалары санының өсуінің негізгі себебі академиялық қоғамдастыққа түсінікті. Өйткені заң университеттері мен факультеттерінің жұмыс істеуінің шарты кемінде үш білім бағдарламасын іске асыру болған кезде біліктілік талаптары (Білім және ғылым министрінің 2015 жылғы 17 маусымдағы №391 бұйрығымен бекітілген) қолданыста болды. Бұл мәселе 2024 жылғы 30 желтоқсанда Республикалық оқу-әдістемелік кеңес бекіткен Қазақстан Республикасында заң білімін дамытудың 2025–2030 жылдарға арналған тұжырымдамасында да белгіленді.
Заңгерлерді даярлау кезінде тар шеңберлі мамандандыру туралы балама ұстанымды академик С.Зиманов ұсынған еді. Оның айтуынша, құқықтық білім кез келген мамандық негізінде берілуі керек, яғни бұл – белгілі бір мамандықтағы мамандандыру ғана. Айталық, адам мұнай өндірумен айналысады, осы саланың маманы. Бұл жағдайда заңгерлік білім мұнай заңнамасының маманы болу үшін керек. Оның білімі осылайша құнды болады, өйткені ол сирек.
Мемлекет пен оның органдарының цифрлық трансформациясы жағдайында «Құқық» бағыты бойынша жоғары оқу орны түлегінің сұранысқа ие құзыреттері цифрлық біліммен тікелей байланысты. Бұл тек цифрлық сауатты қалыптастыруға бағытталған жалпы цифрлық құзыреттер болмауы керек. Қазіргі жағдайда заңдық білім бағдарламалары бойынша түлектердің кәсіби бағдарланған цифрлық құзыреттіліктері сұранысқа ие.
Құқық қорғау органдарының қызметін жаңғырту цифрлық жобаларды әзірлеумен және енгізумен тығыз байланысты. Бұған мыналар жатады: сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімі; әкімшілік іс жүргізулердің бірыңғай тізілімі; электрондық қылмыстық іс; тексеру субъектілері мен объектілерінің бірыңғай тізілімі; «Qamqor» ақпараттық сервисі; «Электрондық өтініштер»; Талдау орталығы, құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдар үшін ақпарат алмасу жүйесі және т.б. Адвокаттардың, нотариустардың, сот орындаушыларының және т.б. қызметінде қолданылатын басқа да цифрлық ресурстар бар.
«Құқық» бағыты бойынша түлектің кәсіби бағдарланған цифрлық құзыреттілігін қалыптастыру мақсатында сот және құқық қорғау органдары қызметінің цифрлық құралдарын (СДТБТ, ӘҚБТ, Төрелік және т.б.) зерделеуге бағытталған пәндерді білім бағдарламаларына міндетті түрде енгізудің нормативтік негіздерін әзірлеу қажет. Осы мақсаттар үшін аталған цифрлық ресурстардың операторлары (сот, құқық қорғау және мемлекеттік органдар) сот және құқық қорғау органдарының, сондай-ақ басқа органдардың цифрлық платформаларының оқу нұсқаларын әзірлеуі және барлық жоғары оқу орнының заң факультеттері цифрлық платформалардың осы оқу нұсқаларына міндетті түрде қол жеткізуін қамтамасыз етуі қажет. Практикалық сектордың қатысуымен және қолдауымен академиялық қызметтің міндеттерін жүзеге асыруға болатын теория мен практиканың интеграциясы болуы керек.
Жасанды интеллект, блокчейн және электрондық сот ісін жүргізу технологияларын оқыту арқылы заң білімін заманауи талаптарға бейімдеу маңызды. Қазіргі уақытта әлемде жасанды интеллектінің қарқынды дамуы уақыт талаптарына сәйкес құқық саласындағы мамандарды даярлау мәселесін көтеріп отыр. Сондықтан кибер мамандандыруға бейімделген бағдарламалармен біріктірілген бағыт бойынша заңгерлерді даярлау бағыттарын дамыту қажет. Цифрлық технологияларды ақпараттық технологиялар саласындағы білім үдерісіне интеграциялау үшін киберқауіпсіздікті зерттейтін құқықтың негізгі салаларымен байланысты білім бағдарламаларын құру арқылы осы саладағы мамандарды даярлау үшін заманауи жағдайлар жасау керек.
Қазақстан өзін әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, ал бұл қоғам мен мемлекеттің сұраныстарына сәйкес келетін заң білімі жүйесіне жаңа міндеттер жүктейді. Заң білімінің әлеуметтік миссиясын жүзеге асырудың маңызды құралы – заң клиникаларын қайта форматтау. Қазіргі уақытта көптеген университетте клиникалық білім бар, бірақ ол ескі тәсілмен ұйымдастырылған және қоғамның қажеттіліктеріне сәйкес келмейді. Бейіндік пәндер бойынша оқытуды жаңғырту клиникалық білім әлеуметтік мақсаттарда пайдалануды дамыту мен кеңейтуге негізделуге тиіс. Бір жағынан, бұл икемді және кәсіби ғылыми-практикалық ойлауды қалыптастыруға және студенттерді тереңірек практикалық дайындауға көмектеседі. Екінші жағынан, оқу орындарының жанынан әлеуметтік қорғалмаған азаматтарға өтеусіз құқықтық көмек көрсететін оқу-ғылыми бөлімшелер (заң консультациялары, клиникалар) құру студенттердің бойында азаматтық ұстаным қалыптастыруға бағытталған. Оқытушылардың жетекшілігімен және адвокаттардың қатысуымен жоғары курс студенттері азаматтық, еңбек, отбасылық-неке, тұрғын үй, жер және басқа да мәселелер бойынша халыққа тегін заңгерлік көмек көрсетуге үлес қоса алады және бұл болашақ заңгерлерді практикалық даярлау үшін пайдалы болады. Осы мақсатта құқық бағыты бойынша білім бағдарламаларына 6 және 7 семестрде кемінде 5 кредит мөлшерінде міндетті компонент ретінде «заң клиникаларын» қосу қажеттілігі туындайды.
Заңгерді классикалық даярлау тиімділігінің төмендеуіне заңнаманың үнемі өзгеруі, құқықтық реттеудің тұрақсыз сипаты да ықпал етеді. Егер құқықтық белгісіздік жағдайында шешім қабылдау қажет болса, онда міндет бірнеше есе күрделене түседі. Осыған байланысты білім беру, құқық құндылықтарын үйрету, құқықтық мінез-құлық моделін ұстану, жаңа технологияларды қолдану, инновациялық тәсілдер мен технологияларды игеру ғана емес, сонымен қатар өздері де осы үдерістердің алдыңғы қатарында болуы керек педагогтердің рөлі артып келеді. Қазіргі әлемде білім беруді емес, сыни талдау, ақпарат іздеу, пікірталас жүргізу дағдыларын дамыту маңызды. Геймофикация, симуляция және VR, Deepfake-технологияларын енгізу білім алушылардың жеке өзін-өзі көрсетуін дамытуға, аналитикалық қабілеттерді, командада жұмыс істей білуді, көпшілік алдында сөйлеу дағдыларын және құқықтық білімді қолдануды қалыптастыруға ықпал етеді. Қазіргі білім үдерісін квестер, рөлдік және іскерлік ойындар сияқты белсенді жұмыс түрлерінсіз елестету мүмкін емес.
Жылдам жаһандану жағдайында ШЫҰ елдерінің заң білімі саласындағы өңіраралық ынтымақтастығы қажет. Оның үстіне ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің үкіметтері арасында 2006 жылғы білім саласындағы ынтымақтастық туралы келісім бар. Осы ынтымақтастықтың басым бағыттары бірлескен білім бағдарламалары, педагогтердің біліктілігін арттыру болуы мүмкін. Бұл трансұлттық қылмысқа қарсы іс-қимыл және алдын алу тетіктерін біркелкі дамытуға, құқықтық жүйелердің алуан түрлілігіне бойлауға, мәдениетаралық коммуникация мен құзыреттілікке, дауларды тиімді шешуге ықпал етуге мүмкіндік береді. Ал құқық саласындағы бірлескен зерттеу жобалары өңірлердің алдында тұрған жалпы сын-қатерлерді анықтауға және бірлескен шешімдерді әзірлеуге көмектеседі.
Халықаралық тәжірибе алмасу бағдарламаларын дамыту жөніндегі іс-шараларды жүйелеу қажет. Студенттер мен оқытушыларға шетелдік жоғары оқу орындарында оқу және тағылымдамадан өту мүмкіндіктерін ұсыну шарттарын нақтылау қажет.
Сонымен қатар заң мамандарының сапасын арттыру үшін қаржыландыру жүйесіне назар аудару керек. Мысалы, АҚШ-та 1 студентті оқытуға – 20 мың доллардан астам, Ұлыбританияда – 11-15 мың долларға жуық, ал Қазақстанда 2-5 мың доллар жұмсалады. 5 мың долларлық сома тек бірнеше оқу орындарында қолжетімді және жалпы алғанда, шамамен 1000-2000 долларды құрайды. Осы жерден біз осы заңгерлерді дайындайтын оқытушылардың жалақысының қаншалықты жоғары екенін көреміз. Жүйе қаншалықты жақсы құрылса да, осы салада мамандар даярлайтын оқытушылар мен профессорлардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы, дәлірек айтсақ, олардың жалақысы лайықты болуы керек. Бұл ұсынымдар Қазақстанның заң білімі жүйесін халықаралық деңгейге жақындатуға, сот және құқық қорғау органдарының кадрлық әлеуетін арттыруға, нормативтік-құқықтық қызметтің сапасын жақсартуға мүмкіндік береді.
Осылайша, қазіргі заманғы заң білімінің міндеттерін сыни және креативті ойлау, эмоционалды интеллект, коммуникативті дағдылар, өзгермелі жағдайларға оңай бейімделуге дайын командада жұмыс істеу қабілеті бар тұлғаны қалыптастыру сияқты міндеттерді тұтас қарастыру маңызды.
Нұрлан ДУЛАТБЕКОВ,
Е.Бөкетов атындағы Қарағанды университетінің басқарма төрағасы-ректор, ҰҒА академигі
