ДОСТЫҚ ДАСТАНЫ

Баяғыда бір шабандоздың шаңқанбоз жүйрігі бар екен. Күндердің күнінде оған ұрының көзі түсіп, ұрлап мініп кетеді. Тұлпарынан айырылған иесі қарап тұрсын ба, соңынан бір қыршаңқыны міне сала қуыпты. Аты ауыздан-ауызға, елден-елге тарап кеткен тұлпарға қайдағы қыршаңқының жете жаздағанына ұры намыстаныпты. Тұлпардың тек шабандозға ғана мәлім бір сыры бар екен: егер құлағының артқы жағын қасыса, оған ешбір aт жете алмайды екен. Мінген атының жүйрігіне жақындап қалғанына сенер-сенбес шабандоз сонда ұрының соңынан: – Әй, қандай ұрысың өзің? Нақұрыс болмасаң, құлағының артын қасысаңшы! – деп айғай салған екен. Осы арадан бұл әңгімені тоқтата тұрып, айтар сөзімді оқырманға бұрғым келеді. Бүгін назарларыңызға ұсынылып отырған үшбу дастан өз көзіммен көрген, өз құлағыммен естіген, және мен үшін тәбәрік тақылеттес оқиға еді. Мұнда ешқандай әсіре жоқ, тұрған бойы қоспасыз дүние. 1990 жылы Ташкент уалаяты Орта Шыршық ауданы Сәбит Мұқанов атындағы мектепте жазушының туғанына 90 жыл толуына байланысты үлкен кездесу кеші өткен болатын. Кездесуге Әзім Сүйін, Төре Мырза, Мұзаффар Ахмад сияқты бірқатар шайыр інілеріміз, сондай-ақ Қазақстаннан да қонақтар шақырылған-ды. Өзіме кезек тигенде, мен Сәбит пен Ғафур арасындағы айнымас достықты тілге тиек етіп, өзім куә болған бірер жайды ортаға салған едім. Арадан аз-кем уақыт өтпей жатып бір күні Мұзаффар үйіме бас сұқты. – Насыр аға, әнеукүнгі әңгімеңіз жүрсем ойымнан, ұйық­тасам түсімнен кетпей қойды. Рұхсат берсеңіз, сол оқиғаны дастанға айналдырмақ ойым бар, – деді маған. Шынымды айтсам, алғашқыда абдырап қалдым. Бір ойым мұны мақұлдады: “несі бар, айтқан әңгіме көңіліне дөп келсе, неге мақұл көрмейін. Оның үстіне тәуекелге бел буған сыңайын көріп тұрсам...” Ал­ғашқы нұсқасын бастап та қойған екен, оқып шығып, біраз маслихат бердім. Оқиғаны қайталап жадына түсірдім. Қажет болып қалар деген бірер кітапты қол­ты­ғына қыстырдым. Қуана-қуана кетті. Апта ара­ла­тып келіп тұрды. Дастанды бірнеше мәрте қайта жазды. Ақырында көңілім толған соң, оған сәт сапар тіледім. Тәңір жазса, Мұзаффар інім әлі-ақ менің көңі­лім­дегі әлгі көк дөненімді (тұлпарымды) көз алдымда жәу­­кем­­деп, көкжиектен әрі асар. Ал мен мініп соңы­нан қуған қыршаңқының, шыны керек, оған сірә да жете алмасын қалар едім. Мүбада жете қалғандай болсам: – Құлағының артқы жағын қасысаңшы, барымташы балам-ay! – деп айқай салармын. ...Иә, сонымен, өзбек әдебиетінде егіз-сыңар екі халықтың шынайы туысқандығы мен достығын ұлықтаушы жаңа дастан дүниеге келді. Оның өнегелі ғибраты мен өмірлік рахат-ләззаты баршаңызға бұйырсын, әзіз оқырман! Насыр ФАЗЫЛОВ, Өзбекстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан Республикасы Президентінің Бейбітшілік пен келісім сыйлығының иегері. __________________________________________________ Мұзаффар АХМАД – Халықтар достығы, халықтар дос­тығы деп өзеурейсіңдер, – деп бастады сөзін Насыр аға, – жарайды, бұл, әрине, жақсы гәп. Таласым жоқ. “Өлеңдерім пәлен тілге аударылды, кітаптарым түген елге тарады” деп лепіресіңдер кеп. Бәлкім, бұл да жақсы шығар. Бірақ, бір халық пен екінші халықтың өзара достығы, оған жа­нын қиған, бар ғұмырын бағыштаған қай­сы­бір тұлғалар­дың артына қалдырып кет­кен өшпес өнегесі хақында неге ауыз тұшы­тып әңгіме айтып, қалам тартпасқа?! Артықша, айрықша ту­ған сол жандардың бір-біріне деген пәруана достығын, дәруа­на көңіл-бейілін кейінгі ұрпақтың алдына неге жайып салмасқа?! Айналайын, шайыр інім, бағзы-баяғы­дағы ата-бабалар ғұрпын алдыңа салып отырғаным жоқ. Ол заманда қазақ та, өзбек те бір халық, бір ұлыс болатын. Сен қазақ­сың, мен өзбекпін деген гәп атымен жоқ еді. Болса, ұрықтас, тайпалас болған шы­ғар. Онда да бір ауызбен “біз түркіміз, түр­­кі­нің пәлен ұрығынанбыз” деген. Ата-баба рухын алға тартсам, осы тұрғыдан ға­на ой қозғағаным деп білгейсің. Шыным­ды айтсам, мені бұл емес, кешегі-бүгінгі, әсі­ре­се, кейінгі жылдар­дағы өзім көріп, көз жет­кізіп келе жатқан жәйттер көбірек тол­ғандырады. Соның өзіңе де, өзгеге де ке­рек болар-ау деген бір ғана үзігін айтып бере­йін. Ендеше, құлағыңды бері бұр. Ай­та­тын әңгіме – кешегі өткен ақын, ша­­йыр ағаларымыздың өрнекті өмірі, көр­нек­ті тұлғасы жайында болмақ. Ха­лық­тар достығы деген сөзге мәмілелі ма­ғы­н­а бер­сек, ол алдымен әдебиет пен мә­дениет өкіл­дері арасындағы алыс-беріс, барыс-ке­ліс­тен басталар болар, шайырым! Тың­дап ал да, жадыңда тұт. Бұл, ұмыт­пасам, 1973 жылдың 17 сәуір күні болатын... “Алматының аспаны қайғы оранды, Қайғы жұтып, қара орман ойға қалды. Қазақ жұртың азалы, өзбек бауырым, Суық хабар жүректі жайлап алды. Жайлап алды жүректі суық хабар, Ажал жетсе, кім-кім де құрықталар. Ұлы жұртта көз жұмған жанның рухы Ағайынмен, бауырмен ұлықталар. Сәбитіңнен айырылдың, ағайын, дос... Tap кезеңде болып ең талай үндес. Адамзаттың бәріне ақын ортақ, Сақылардан болмағай сарайың бос. Көршінің де болады алуаны, Бірге атқарар адал дос шаруаны. Жақсы ағайын, аза тұт, ажал құшты Алпамсадай қазақтың балуаны...” Жә, жетеді, зарыңды созба бұлай! Қоламтасын шерімнің қозғадым-ай. Ағам өлді... ішімнен бордай босап, Ботадайын, қайтейін, боздадым-ай!.. Өзбегімнің қашанғы қардашы едің, Айбек, Ғафур досыңның қандасы едің. Кең пішілген кемелі кемеңгерім, Жақсы менен жайсаңның жалғасы едің. Ел тағдыры ақын мен батырға сын, Көзден ағар ащы жас, аһ ұрғасын. Сәбит аға, сапарлап кеттің бе, әлде, Ғафур досың қол бұлғап шақырғасын?! Неге сонша қабардың, көңіл, бұлай? Неге сонша, қабырғам, сөгілдің-ай? “Қош бол, қош бол, аяулы әзіз ағам...” Осыны айтып ішімнен егілдім-ай... Кешір, ақын інім... Бейопа тіршіліктің бейкүнә бейнетіне беріліп кеттім білем... Қош, қаламыңды қолыңа ал, қағазыңды әзірле. Жазуға кіріс. Мен саған өзің өтін­ген оқиғаны, ара-арасындағы өлең-тол­ғауларды, жоқтау-жоралғыларды әлім­нің келгенінше айта бастайын. Үлгір­генше жа­зып ал. Мен деген бір қазына, қалауыңша қазып ал. Жазғаның ұрпақтың жадында қа­ла­ды, қаз­ғаның өзіңнің азығыңа жарайды. Ал, кеттік! * * * Иә, Сәбит аға қаза болды. Ауыр қаза. Хабар алған күні бір топ жазушылар бас қостық. Өзбек қаламгерлері атынан Нәзір Сафаров, Міртемір және маған Алматыға барып, Сәбит ағаны жерлеу рәсіміне қатысып қайту тапсырылды. Айтпақшы, сен, шайыр, қазақтардың қазалы рәсіміне қатысып көріп пе едің? Үлкен болсын, кіші болсын, әзіз пендені ана дүниеге арулап шығарып салудың ас­қан үлгісі ол! Менің қазақ бауыр­ларымда қаза күзету, көңіл айту, жоқтау, жұбату деген­деріңіздің нешеме түрі бар. Бәрі де ауызекі өлең, толғау түрінде айтылады. Бұ­рындары бұл рәсім бізде де болған. Құсейін Байқара­ның бір қатыны болса керек, хазі­ретіміз Науаи қаза болғанда дәл осы­лайша жоқтау айтпайтын ба еді: “Сары­талдың саясында солды гүл...” деп?.. Есіңе түскен шы­ғар. Иә, жоқ­тау біз­де де болған. Өйт­кені, жоғарыда айт­қанымдай, ата-баба­ларымыз, әдет-ғұрып­тарымыз айна-қатесіз бір болған! Шын мәніндегі халық поэзия­­сының үрдіс-үлгілері мен дүрдана нышан­дары алдымен осы жоқтау, жұбату, көңіл ай­тулардан көрінсе керек. Оны ұмыт­сақ, тә­ңірімізден жаңылып, тамы­рымызды та­ны­­мағанымыз! Біліп қой мұны. Айттым ғой, қазақтарда жоқтаудың нешеме түрі бар деп: қатыны өлгенде ерінің, ері өлгенде әйелі­­нің, пер­зенті шетінегенде әке-шеше­сінің, әзіз досынан айырылғанда жан жолдасының... Өмір болған соң бәрі де алдыңнан шы­ға­ды. Қайғырасың, жұбанасың, қуа­насың демекші... Қоян қолтық араласып тұр­ған соң ба, мен осылардың бәріне куә­мін. Қазақ­тардың ас та төк той­ларында да болғанмын, қайғылы қазасына да қа­тыс­қанмын. Өмір мен өлім пенде атау­лы­ның баршасына ортақ. Алматыға ұшуға үш билет алып келе жатқанымда басыма бір ой сап ете қалды. Дәл қазір Ғафур әкәның қабырына барып, зиярат қылып тұрып ол кісіге аяулы досы Сәбит ағаның қаза болғанын естіртсем қайтеді? Иә, сөйтуім керек! “Өлгенді де ес­тір­­­теді” деген бар емес пе? Жылап тұ­рып, егіліп, езіліп тұрып ай­тайын мұны. Ай­тайын да қамығып, жабы­ғып тұрған ішімді бір босатып алайын. Қазір айт­паған­да, қа­шан айтушы едім? Барып келгеннен кейін­гі самарқау­лы­ғымды Ғафур әкәм ке­ші­ре қояр ма? Жоқ, қуаныштың да, қайғы­ның да өз сәтінде айтылғаны жақсы! Айт­пақшы, бұл турасында да қазақтың мәшһүр шайы­ры әлдеқашан былай деген емес пе еді: “Бұл өлім қайда жоқ? Жарқыраған Айда жоқ! Күркіреген күнде жоқ! Өтері өтіп кеткен соң, Мың теңгелік қайғыдан Бір теңгелік пайда жоқ!..” Қалай, інім, жалыққан жоқсың ба? Е, жаз, жаза түс! Бүгін жазбасаң, ертең есіңнен шығып кетеді. Алақұйын мына тірлікте кім алды-артына бірдей қарап жүр дейсің. Адамды қуаныштан гөрі қайғы, қаза көбірек табыстырады. Өмірдің пұлынан өлімнің құны әлдеқайда қастерлі де қымбатты. Әсіресе, мұны бізден кейінгі ұрымтал ұрпақ­тың біле жүргені, назарына іле жүргені жақсы. Сенің мына әрекетің соның алғышарты, шайырым... Айта отырайын, Мұхтардың да, Сә­бит­­тің де, сол сияқты өзге де жастардың тәлабалық /студенттік/ жылдары осы Ташкент, Самарқан шаһарларында өткен. Ұлы тұлға­лардың достық, жолдастық жол-жоралғылары да осы кезден бастау алады. Үзілмеген алқа аяулы, бұзылмаған достық ардақты. Мұхтар мен Айбек, Сәбит пен Ғафур арасындағы айнымас достық тура­лы, өкінішке қарай, біз аз айтамыз, тіпті, күні кешегі осынау қасиетті кандас­тық қарым-қатынастың ауылы көз алдым­ыздан бал-бұл ұшып, әлдеқайда алыстап бара жат­қандай... Қимайсың... өзіңді-өзің қи­най­сың... Дерегін сұрап, себебін іздеуге ұяла­­сың. Өз ар-ожданыңның алдында. Біз келешек ұрпаққа бос қоржын қалпы­мыз­бен қалай, не деп бара жатырмыз? Осыны бір сәт ойладық па? Жоқ, ондай мұрша қазір бізде болмай тұр... Өкінішті-ақ! Ғафур аға қаза болған күнгі Сәбит до­сы­­­ның жылағанын көрсең ғой... әсіресе, жоқ­­тау айтқанын!.. Естіген бойда сол күні Алматыдан ұшып келген. Баршамен жылап көрісті, баршаға жоқтаумен көңіл білдірді. Ғафур ағаны қабырына жақсылап жайла­ған ең жақын жандардың бірі де осы кісі. Ға­фурдай әзіз адамнан, халық шайы­рынан көз жазып қалу кімге оңай тие қой­сын, сол күн­­гі нөпір халықты айтсаң­шы?! Көшеге сый­­май кетті емес пе?! Сондағы Сәбит аға­ның досын жоқтап жылағаны мынау еді. Тағы да айтам, бұл менің есімде қалғаны ғана: Келбетің, досым, бар еді Тау шоқтығы — асқардай! Айбатың, досым, бар еді Айқасқа шыққан қошқардай! Қайратың, досым, бар еді Алпамыс, Рүстем дастандай! Келбетің, досым, бар еді Мысырдағы Жүсіп Қанандай! Дабысың, досым, бар еді Ақырған жолбарыс, арыстандай! Үлгілі қылып жыр жаздың Тәпсірден шыққан дастандай! Сақылығың бар еді Тақта отырған сұлтандай! Қазылығың бар еді Хазіреті Омар Оспандай! Жетімге ғаріп нан бердің, Бұлақтың көзін ашқандай! Мағыналы хикмет айтушы ең, Оманнан меруерт шашқандай! Өзбек боп сүйдің қазақты, Алматыны — Тәшкендей! ...Қара суларды қайнатып, Қаймағын алған бар ма екен? Қара нарларды зарлатып, Тайлағын алған бар ма екен? Керуенде жүрген нар едік, Екеуміз дос пен жар едік, Қатарда досын қалдырып, Ортағын алған бар ма екен? Кеттің-ау, Ғафур... Бұл дүние Сен үшін сонша тар ма екен?... Несін айтасың, Сәбит аға Өзбек­станды өте-мөте жақсы көруші еді! Бұл жерде оның қадірлі достарынан өзге де таныс-біліс адам­дары көп болушы еді. Ағамыз, әсіресе, өзбек қаламдастарына аса қайырымды болатын. Айбек пен Ға­фурды айтпағанда, ол кісі Ұй­ғын, Шайхы дамул­ла, Зүлфия, Яшин, Мірте­мір, Нәзір­лермен де жақсы араласты. Біздің арамыз­да: “Сәбит аға Мәскеуге ұшып бара жат­са, сөз жоқ, ұшақты Тәшкен әуежайына қон­дырады, отарбаға мінсе де оны Тәш­кенге бұрып, бірер күн аялдайды, әзіз достары­мен қауышады, сағынышын бас­қан соң ғана сапарын одан әрі жалғайды” деген әзіл-шыны аралас сөз тарап кеткен. Сәби­тін бірер ай көрмесе, Ғафурдың да Ал­ма­тыға тартып кететін әдеті бар. Олар үшін апта, ай арала­тып өтіп жататын түрлі басқосулар аздық қылатын. Көктем демей, қыс демей көңілі көмей, бауыры ыстық Тәшкенге Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсі­репов, Ғабиден Мұста­фин, Әбділда Тәжі­баевтар бірінен соң бірі, кейде топтасып, үйірлесіп келіп-кетіп жата­тын. Оны айтасыз, Бішкектен Шыңғыс Айт­матов, Аалы Тоқамбаев, Түгелбай Сыдық­­беков, Ашхабадтан Берді аға Кербабаев, Қыдыр Дария, Сейтлі, Бекі Сетақов, Кәрім Құр­­бан­непес, Нүкістен Аббас Да­былов, Садық ата, Жолмырза әка, Нажым аға, Қожабек, Төлепберген, Ыбы­райым, Душан­беден Мырза Тұрсынзада, Жалал Икрами, Са­тым Ұлықзада, Бақи Рахым­зада, Мирсаид Миршакар, Бакуден Самад Вургун, Сүлеймен Рустам, Расул Ризо, Марварид Дилбази, Уфа­дан, Қазан­нан, және басқа да шаһарлардан шайырлар, жазушылар ағылып келіп, сағы­нып келіп бас қосқанда, жұрттың мейрамы мен мейманасы асып-тасып кететін! Сондағы кездесу-жүздесу­лер, мүшәйралар, әдеби кештер, құдай-ау, қазір қайда? Сол күн­дерде ауыздан түс­пейтін “Әдебиеттер дос­ты­ғы – халықтар достығы!” деген ұлағат­ты сөз неге бүгін айтылмайды? Тәуел­сіздік алып, енші бөліскен бауырлар, туысқандар, қандастар, шынымен-ақ, бір-бірінен салқын тартып кеткені ме? Осыған жауап іздейтін күн бола ма? Сен не дейсің, шайыр інім?.. Бір күні, осындай салтанаттардың бірін­де Ғафур әка қазақтың халық ақын­дарын тізбелеп отырып Шал ақынға тоқ­таған еді. Тоқтап қана қоймай, тілін қазақ­шаға келтіріп мына төмендегі өлең жолдарын мүдірмей-кідірмей мүлтіксіз жатқа айтқан: Жігіттер, жаман сөзді кәсіп етпе, Үлкен-кіші, теңдесті басып өтпе. Басыңа бір іс түсіп, болсаң нашар, Дұшпан түгіл досың да тастап қашар. Жігіттер, мал-дүниеміз көп демеңдер, Киімім көк, тамағым тоқ демеңдер. Бір күнде өлді Дәуіттің отыз ұлы, Біздерге өлім-қаза жоқ демеңдер. Жігіттер, ажал бір күн жаныңды алар, Бәріңді бір-біреулеп жерге салар. Жан шығар, дүние сенен кетер ұзап, Мал-мүлкің, қатын, балаң... бәрі қалар. Өлімнен құтылмассың қашсаңдағы, Арыстандай күшің толып, тассаңдағы. Алладан шыныменен жарлық келсе, Жұлдыздар жерге түсер аспандағы! Қарт өлсе — соққан дауыл тынғандайын, Жас өлсе — бір бәйтерек сынғандайын. Жігіттер, жас кезіңде тәубаға кел, Ажал деген көзді ашып-жұмғандайын... Төрде Ғафур досымен тізе түйістіріп Сәбит аға да отырған. Өзбек шайыры орны­нан қозғала тұрып, досын да қолты­ғынан демеп толғана, тебірене мынаны айтып еді сонда: – Тыңда, Сәбит, мұны екі құлағыңмен, Шөлдеп келсең, болайын бұлағың мен. Өзбек, қазақ ежелден қандас, бірлес, Өле-өлгенше соған бәс тұрамын мен! Ол да жақын — түрікпен, тәжік, қырғыз, Қырық жыл қырғын болса да доспыз, бірміз. Ата-баба сертінің айғағындай Бірге тұрып, бір жатып, бірге жүрміз. Мен не дейін, жау келсе — жарағымсың, Бауырымсың, қандасым, қарағымсың. Тағдырымның талай тар соқпағында Қатар жүрген қадымнан қазағымсың! Жан қазағым, өзіңе үшбу сөзім, Куә болсын осыған қаракөзім. Өсиетім өмірлік: егер өлсем, Қара жерге тәнімді жайла өзің!.. Саған айтар тілегім, біліп қойғын: Сүйегіме тас батса, сүріп қойғын. Достың қолы денеме жұмсақ тиер, Құбылаға жүзімді бұрып қойғын... Сәбең де мына сөзді күтпеген-ді, Қаперсіз қайдан айтсын “құп” дегенді? Жаутаңдап қара көзі жасаурады, Айтамын дегендейін жұртқа немді. Айтудан жалыққандай бір ырғақты Дауысы қырылдаған діріл қақты. Арқаға салған достың аманаты Тамырын алпыс екі шымырлатты: “Ғафурым... әзіз досым, пірадарым, Ұлы едік екеуміз де бір ананың... “Кетем деп мені тастап жарты жолда” Жанымды қинамашы, сұранамын? “Жақсы сөз — жарым ырыс” дегендейін, Өзіңмен мен біргемін, не көрмейін... Шынымен жан қиярлық досым болсаң, Сен өлме, сен аманда мен өлмеймін! Жандардай бірін-бірі жаңа көрген, Құшаққа бірін бірі ала берген. Сәлден соң сөз жалғады Сәбең аға Сәлемін тәмәм елге ала келген: – Өзбегім, мен де өзіңдей әппақ едім, Өзіңе жан сырымды сақтап едім. Үй толы қонақ болса, қойдың басын Алдымен саған қарай тартқан едім. Қалғанда ұшырасып назарымыз, Алғаусыз ашылатын ажарымыз. Сол-сонау ата дәстүр — әлімсақтан Бірге еді базарымыз, мазарымыз... Аллаға арзу айтып азанда да, Біздерді бөлсін дедік ажал ғана! Қайнады дәм-тұзымыз қазанда да, Той жасап, дастарқанды жазарда да! Кешегі Әмір Темір, Бабырларым – Жан-жаққа тарап кеткен тамырларым!.. Отырған мынау Ұйғын, Әділ, Насыр... Бәрі де қандас, дәмдес бауырларым! Көңілім алып ұшып көктемдейін, Сендермен төбем көкке жеткендейін! Өзіңмен, Ғафурым-ау, тағдырым бір, Қос атты бір арбаға жеккендейін. Сөзіңе жан садаға саламатта, Қиянат жасамаспын аманатқа. Жайларсың сен де мені жас қабірге, Өзіңнен бұрын кетсем ана жаққа... Тағы үнсіз, Тағы да жұрт тынып қалды. Тағы да ішпек-жемек ұмыт қалды. Тағы да баталы сөз басқа шауып, Тағы да аталы сөз ұлықталды! * * * Өткен-кеткен жайларды қайта-қайта еске алып Шағатай қабырстанына жаяу тарттым. Міне, енді Ғафур әканың қасында тұрмын. Көңілім нілдей бұзылып сала берді. – Ғафур әка, – дедім ботадай боздап тұрып, – Сіз бізді тастап кеткелі бері өзіңіз қатарлы қаламдастардың біразынан айырылып қалдық. Айбек дамулла, Қаһар ұстаз, Шайх дамулла, Сабыр Абдуллалар енді жоқ. Бүгін Алматыдан хабар келді. Ғафур әкә, естіп жатырсыз ба? Қияметтік досыңыз Сәбит аға да... Біздер Алматыға жүргелі тұрмыз. Иә, бүгін... қазір... Қабырыңыздан бір уыс топырақ... Қабыр қазушылардың бірі анадайдан менің егіліп, езіліп жылап тұрғанымды байқап тұрған екен, ымдап ем, қасыма жақындады. – Мұнда қашаннан бері істейсіз? – Біраз болды. – Ғафур әкәны жерлеген күн есіңізде ме? – Иә. – Сол күні қабыр ішіне кірген адамды да көрген шығарсыз онда? – Алпамса кеуделі әлгі қазақты айтасыз ба? Есімде... – Қазақтардың Сәбит Мұқанов деген асқар таудай жазушысы еді ол. Ғафур әкәмен қияметтік дос болатын. Олай-былай боп кетсем деп бір-біріне аманат тапсырысып еді, жарықтықтар... Енді, міне, сол ағамыз да... Жігіт ағасы шөккелеп отыра кетті де Құраннан тілауат қайырды. – Енді моланың ана бір шетінен азырақ қана топырақ уатыңыз. – Оны неғыласыз? – деп сөз қайырды, таңданған сыңай байқатып. – Бүгін Алматыға өзіммен бірге алып кетемін. Сәбит ағаның қабыры ішіне шаша­мын. Топырақтары да араласып жатсын деп... * * * Алматыға ұшып бара жатқанда менің жан қалтамда ақ сұрыптан мұқият тігіл­ген, ішінде топырағы бар дорбаша бар еді. Бі­рақ мұны тіс жарып ешкімге айтқам жоқ. Барғанда көре жатармыз деген ойда болдым. Қайран, қазағым, қашанғы бауырмал, мейірбан қалпымен біздің қарамыз көрін­геннен-ақ қақ жарылып қарсы алды. Шын жылап, егілгенімізді көріп естері шы­ға жұба­тып жатыр. Сәбит ағаның ұл-қыздары, қауым-қарындастары, ағайын-туғандары, қаламдас-қатарластары... бәрі-бәрі осында. Қандастық, туыстық деген осы да, – айнала­мызға үйіріліп, ерекше ілтипат танытып, өздері жылап жүріп жоқ­тау айтқан біздерді жұбатқан болады. Бұ­дан алдында айттым ғой, жұбату, жоқ­­тау арқылы көңіл айту бұл жұртта ежел­ден бар. Сырттай байқаған, бақылаған кісіге бұл да өнер. Тіпті, қайсыбір атақты кісі­лерді сөз тілімен арулау үшін арнайы жоқ­таушыны алдыратын әдет те бар. Алыс-жақын­нан келген ағайынды жұбату үшін де қара сөздің қайғыдан алып шығатын құдіре­тін қапысыз пайдаланады бұл қандастар! Бұл да көп жерде, елде кездесе бермейтін ғажа­йып дәстүр. Айт­қандай-ақ, біздің Тәшкеннен келгеніміз мағұлым болған соң “осынша жерден ат арытып келген, айналайын, бауыр­ларым-ау” деп бізді жұбатушылардың қарасы көбейе түсті. Екі-үш кісі бізді ішке бастап алып жүрді. Сәбит ағаның жан серігі, менің мейірбан анамдай болып кеткен Мәриям aпa бізді көрісімен орнынан тұрып, ізет ишара­сын жасады. Арыстанынан айырыл­ған анамыз одан әрі өзін тоқтата алмай, дауыс салып жылап қоя берді. Көңіл айтып, жұбатып жатырмыз. Қайырымсыз ажал алдында кімнің де болса тілі күрмеліп, айла-амалсыз күй кешеді екен... Міне, қарсы алдымызда қазақ халқының біртуар перзенті үнсіз, тілсіз қалпында көзін жұмып жатыр. Қайран, ағам!.. Күні кешегі Берді аға, Айбек дамулла, Самед Вургун, Ғафур әкә, Тұрсынзадалар­мен бірге жүрген кезі есіме қайта оралды... “Сары бала” деп еркелеткенін, елжіре­генін қалай ұмытарсың?.. Ішкі үйде аза тұтып отырған бір сәтімізде ауыр үнсіздікті бір ауыз сөзбен бұздым. – Ақсақалдар, – дедім дауысымды көтеріп, – енді сіздермен келісіп алатын бір гәп бар... Бағана Сәбит ағаны жерлеу алқа­сы­ның бір мүшесі: “Өзбек бауырлары­мыз­дың аты­нан келген меймандардың біреуі қара­лы жиын­да сөз сөйлесе дұрыс болар еді” деп емеурін білдірген. Сонда біз Нә­зір ағаға: “Ақсақалымыз сізсіз, көп ал­дын­да көңіл білдірерсіз” деп өзара мәмі­ле­лес­кенбіз. Соны тағы бір тиянақтау үшін үшеуміз оңашаланып айтар сөзді қағазға түсір­генбіз. Менің “кеңесетін гәп бар” дегеніме екі ағам да елең ете қалысты. – Не айтайын деп ең, Насыржан? Мен Сәбит аға мен Ғафур әкәның ара­сындағы айнымас достықты ауызға алып, өзбек шайыры қайтыс болғанда қазақ досы­ның жерлеуге қатысып қана қоймай, қабыр ішіне жан досын өз қолымен койыс­қанын қысқаша айтып бердім. – Мына шүберек ішіндегі бір уыс топырақты сол Ға­фур әкә­ның жатқан жерінен алып едім, – дорба­шаны қолыма алып, – сіздер мақұл көрсе­ңіздер, осы топырақты Сәбит аға қабы­ры­ның ішіне шашсам деп едім... Не дейсіздер? Ақсақалдар аз-кем ойланып қалды. – Мұндай әдет-ғұрып бұрын-соңды бар ма екен өзі? – деп сөз бастады Нәзір ата, – қазақ бауырларымыз қалай қарайды бұған? Сұрап біліп алу керек шығар. Дегенмен, ғажап ойластырылған нәрсе екен! Ақылыңнан айналдым, Насыржан... Сен не дейсің, Міртемір? Дәл осы сәтте есік ашылып, біз отыр­ған бөлмеге Қуандық Шаңғытбаев кіріп келді. Әрі шайыр, әрі драматург бұл досы­мыз бізді мана әуежайда күтіп алған. Кел­гелі бері бізді өз қамқорлығына алып жүр. Шамасы, түннің бір уағы болған­дықтан, бізбен қайыр-қоштасуға келіп тұр. – Кәне, төрлете ғой, дұрыс келдің, бір ауыз маслихатың керек болып тұр. Мен қысқаша ғана әлгі жәйді айтып өттім. – Мына шүберектің ішінде Ғафур әкә қабірінен алынған топырақ бар. Екі шайыр­дың достығы ұлғая келе екі халық­тың бағзыдан келе жатқан қасиетті қан­дас­тығы мен достығын баршаға тағы бір рет паш етті. Мұнда біз ғана емес, ұрпа­ғымыз үлгі алатындай ұлы ғибрат, өмірлік терең мән-мағына жатыр. Тірші­лікте құ­шақтары ажы­­ра­маған екі ағаның өлгенде де топы­рақтары араласып, бірігіп жатсын деген ырым-ниетпен ос­ы бір уыс топы­рақты Сәбит ағаның қабырына шашсақ деп едік... Бұған қазақ ағайындар қалай қарар екен? Қуандық қозғалақтап барып теңселе орнынан тұрып кетті. Екі қолын қалтасына жүгіртіп қол орамалын тауып алды. Қуандық жылап тұр. Өксігін баса алар емес. Көңілі босап кетсе керек. Өксік арасынан дауысы әрең-әрең үзіліп-созылып естіледі... – Айналайын, өзбегімнен... Мұны ой­лап тапқан ақылдарыңнан айна-ла-й-ын... * * * Соңғы сапарға шығарып салу сәті. Халық ығы-жығы. Ресми өкілдер, алқа мү­ше­лері, ең жақын адамдар соңғы қоштасу сөзін арнап жатыр. Көкіректе күрсін, көзде жас. Сәбеңнің нағыз қазақы кейпін дәл қазір... осы қалпында қара жер өз құша­ғына алмақ. Қаралы сөз Нәзір атаға тиді. – Аяулы ағайын, әзіз дос-жарандар... Мейірімсіз өлім сізді, бізді – бәрімізді сүйікті Сәбитімізден айырды. Бұл хабар өзбек жұр­тына да келіп жетті. Шын дос, адал ағайын, құдай қосқан көршінің қай­ғысы да, қуанышы да дәйім бір болады. Күні кеше, Алматыға жүрер алдында біз – бір топ әдебиетшілер, Сәбеңнің қия­мет­тік досы Ғафур Ғұламның жатқан жеріне барып зиярат еттік. Оның себебін сіздер де жақсы білсеңіздер керек... Біз ұлы ша­йырымыздың қабыры басында тұрып ол кісіге аталмыш қайғылы хабар­ды жылап тұрып естірттік. Жол жүрер алдында “аяу­лы досыңызға бір уыс топы­рағыңызды ала кетсек” деген өтінішімізді айттық. Сол топырақ, әзіз жарандар, мынау еді... Нәзір ата топырақ салынған қалта­шаны Сәбеңнің үлкен ұлы Арыстанға ұзатты. Қайт­сін, ауыр да аяулы сәт қой, жиналған жұрт­тың көзіне жас алмағаны қалмады. Мен де соның ішіндемін. Адам жүрегі не деген жұм­сақ та нәзік еді!.. Мейірлі сөз, мейірбан тілек­ке ет езіліп, жүрек еріп жүре береді екен-ау... Қаралы жиын соңында марқұмның аруағына бағышталып Құраннан тилауат оқылды. Осыдан соң біздер қабырстан ішін аралап кеттік. Көз көрген достары­мыздың, таныстарымыздың қабырларына зиярат қылдық... Аяулы, інім, ажал, өлім, қаза дейміз... Жыла­й­мыз, сықтаймыз... Жұбанамыз, тағ­дыр ісін мойындаймыз, құп аламыз. Даруы жоқ нәрсеге дәрменсізбіз. Шындап келгенде, өлім де — өмір! Бұл да Адам тіршілігінің бір түрі. Түсінбедің бе? Қабыр­стан ішін аралап жүрмін дедім ғой жаңа әлгінде. Иә, біз а-н-ау дүниені ара­лап жүрміз. Айнала-төңіректің бәрі қабыр. Біреудің басы жәй ғана қарайып жатыр, болар-болмас көзге ілігеді. Қайсыбіреуі мүл­дем шөгіп, шөмиіп қалған, басып ке­тем бе деп қорқасың. Ендігі біреуі­нің бас-аяғы мұқият қоршалған, күмбездел­ген. Анадайдан көз жауын алады. Бірі атақты, бірі дәулетті, сәулетті болса керек... Біріне қарап тұрып шүкірана айта­сың. Ал енді біреуіне көз салған бойда көңілің құла­зып сала береді. Неге бұлай? Тәңірім-ай, мұнда да алалау, саралау, даралау болғаны ма, сонда? Неге адамдар біреуіне тоқтап, аялдап, біреуіне көз қырын да салмайды? “Өлмегеннің жаны бір, Өлгеннен кейін бәрібір...” дейтініміз қайда? Көрдің бе, інім, халқымызда “Басынан бергенше, аяғынан бер” деген аталы сөз бар. Иә, солай. Өлім де бір — сын-сынақ. Абайдың Әбіш өліміне бағыштап “Жақсы өліпсің, япырай..” деп өзін-өзі жұбата­тыны бар. Өйтпегенде қайтеді? Ел Абайға қараса, Абай кімге қараушы еді? Әрине, Аллаға. Алла бергенін алады... алғанының орнын толтырады. Міне, өлімнен келіп өмір қайта өніп шығады, інім... Сәбит, Ға­фур, Мұх­тар, Айбек... бұлар халық ме­йі­рі­не қанық әзіз жандар. Ұлт-ұлыс жадында олар мәң­гілік ұмытылмайды. Ұрпақ сайын жаңғы­рып, жасарып өмір кешіп жатады... Қорым­жайды араласаң, осындай-осындай ойлар сілеміне батып, қым-қиғаш қиял әле­міне сүңгіп кетесің. Иә, олар енді кел­мей­ді, арамызда жоқ. Бірақ түске енеді, аян береді. Сіздің аңсарыңыз бен арма­ныңызда өмір кешеді... Ертесіне, Ташкенге қайтар алдында қош айтып, қайырласу үшін Сәбит ағаның отбасына бас сұқтық. Кірер есіктің оңы мен солында тұрған Мәриям апамыз бен Арыстан ініміз көңіл айтып, кіріп-шыққандарға бас-көз болып тұр екен. Жұрт аяғы сейіле бере Арыстаннан: – Кешегі... әлгі қалташадағы топы­рақты қайттіңдер, қабыр ішіне септіңдер ме? – деп сұрадым. – Жоқ, – деді Арыстан. – Неге? Үшеуміз бір-бірімізге аңтарылып қарап қалыппыз. Аса бір ыждағатты ырым-ниетпен алып келгенде... бұлардың мұнысы... – Не істедіңдер? Әлде ұмыт қалды ма? — бірінші боп мен тілге келдім. – Қабыр ішіне... шашпадық, ақсақалдармен кеңескен соң... – Ол қандай кеңес? – Ғафур көкеміз әкеміздің қияметтік досы болған соң... жан досының топы­ра­ғын басына жастанып жатсын деп... қал­ташаны басына жастық қылып қойдық... Қайран қалған мына біздер тұрған орны­мызда қаттық та қалдық! Міне, тапқырлық! Міне, даналық! Далалыққа тек даналық жарасады! Бәрекелде, қаза­ғым! Мен ешбір пенденің ойына да, ақы­лына да кіре қоймас-ау деп со-н-ау Тәш­кеннен топырақ әкеліп жүрсем... бұл аға­йындар сол топырақты төкпей-шашпай-ақ Сәбеңнің басына әзіздеп қойыпты!.. Бұдан артық аманатты ұмытпау, азаматты ұлықтау бола ма?!. ________________________ Хатима /сөз соңы/ /автордан/ Дастан бітті... Жоқ, әлі жалғасады! Ақшамдағы қиссамыз таңға асады. Ақын да бір — дауагер, Мынау дімкәс Тіршіліктің тамырын дәл басады! Дастан емей немене әр күніміз?! Өтміш, жазмыш және де тағдырымыз... Ұлағатын өткеннің ұғына алсақ, Лайықпыз дастанға әрбіріміз. Дастан ұзақ, Ал өмір бір-ақ қадым, Мықты болсаң, мәңгіге тұрақтағың! Бір Алланың қолында: Жұртын тастап Тозаққа кім барады, жұмаққа кім... Көшті біздің ағалар Ұлыстанға, Ұлыстанның ұшпағы – Гүлстанға. Тірісінде бір тыным таппағандар Мәңгілікке көз жұмып тыныстауда... Олар жәйлі сіз, ұрпақ, не білесіз? Оқисыз ба жырларын емілесіз? Ертегідей өмірін еске алсаңыз – Кешегіге бүгіннен шегінесіз. Шегінесіз... Шежіре парақтауға, Кешегі мен бүгінді сабақтауға. Ұлы көшін бабаның еске аласыз, Өркеш-өркеш анау бір қарап тауға... Сіз оларды, өтінем, ұмытпаңыз, Сағат сайын, сәт сайын ұлықтаңыз. Кеудеңізге шам жағар жарқыратып, Жақсы өнеге, Жарқын жыр, Білікті аңыз! Біз де еске алдық бақилық шын достықты, Ұлылардың үлгісі – үндестікті. Адалдықтың ақ туын желбіреттік, Күресінге лақтырып күндестікті! Таспен қоршап қайтеміз шекараны? “Елдестірмек елшіден екі араны”. Ұлы достық, ынтымақ барда ғана Ұжымаққа ұлы көш жете алады! Астарынан әр сөздің жай ұғарсың, Ауруыңнан меңдеген айығарсың... Бұл дастанның жүгі ауыр, тұзы жеңіл, Оқығандар ойлансын, пайым алсын... Ташкент, 1994 жыл. Өзбекшеден аударған Исраил САПАРБАЙ.