КЕНЕДЕН КЕЛГЕН КЕСЕЛ

Оған ит қабу, маса безгегі мен сиырдан жұққан бруцеллезді қоссаңыз, бұл үлкен қауіпке айналып отыр Кейінгі жылдары адамдар ара­сында жануарлардан жұғатын ау­рулардың белең алып отырғаны бел­гілі. Оның соңы қайғылы жағ­дай­ға соқтырып жатқаны да рас. Жа­қында ғана Қызылорда облы­сындағы 130-дан аса адамның тамақтан уланғаны, Павлодар об­лысындағы 2 адамның Сібір жа­расынан, Оңтүстік Қазақстан об­лысындағы былтырғы Қырымның қанды безгегінен бірінен кейін бірі 8 адамның, биылғы жылы 3 адамның қайтыс болуы анық дә­лел. Мұның сыртындағы құтыру­дан, бруцеллезден ауырып қайтыс болып жатқан, өмір бойы мүгедек болып қалғандарды теледидар, бұ­қаралық ақпарат құралдары көр­се­тіп те, жазып та жатыр. Мәсе­лен, Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2009 жылы 160 адам бруцеллезге шалдығып, оның 5-еуі қайтыс болса, биылғы 5 айдың өзінде бұл дерт 140 адамға жұғып, оның да 2-еуі көз жұмған. Құты­рудан 10 адам қаза тапты. Ал енді осы малдан адамға жұғатын жоғарыдағы аурулардың шығу тегіне үңілейік. Мұның се­бебі өте қарапайым. Ол тек вете­ринарлық-санитарлық және жеке бастың гигиеналық талаптарының бұзылуынан болып жатқан нәрсе. Айталық кененің малға, малдан адамға жабысуы, оның соңы жо­ғарыда айтылған қайғылы жағ­дайға соқтыруы ауыл шаруашы­лық мал­дарын, қора-қопсыны кенеге қар­сы залалсыздандыру жұ­мысының дер кезінде жүргі­зіл­меуі емес пе. Керек десеңіз, был­тырғы жылғы 8 адамның өмірін қиған оқиғаға дейінгі 4-5 жылда бұл жұмыс облыс көлемінде мүл­дем жүргізіл­меді. Кененің басын­ға­ны сондай, ол қазіргі таңда ор­ман-тоғай, тау-тас, дала-қала, үй, қора, барлық жерлерді жайлап алды. Биылғы жылы кенеге қарсы залалсыздандыру жұмыстарына Үкіметтің арнайы қаулысымен облысымызға республикалық бюд­жеттен 780 миллион теңге бөлінді. Шама-шарқына қарай әр аудан оған тағы да жергілікті бюд­жеттен 5-10 млн. теңге көлемінде қаржы қарастырды. Жеделдетілген түрде залалсыздандыру жұмыс­та­ры да жүрді. Бірақ Оңтүстік Қа­зақстанда кене шаққандар саны азаймай отыр. Үстіміздегі жылдың наурыз-мамыр айларында ғана бұл жәндіктен зардап шеккендер саны 10 мыңнан асып кетті.Әлі де кене шаққандар тіркелуі жал­ға­суда. Демек, залалсыздандыру жұмыстары сапасыз жүргізілді деген сөз. Ал енді неге осылай дегенге келсек, жергілікті атқарушы би­лікті бір жақты кінәлау орынсыз. Біздегі ауыл шаруашылық сала­сы­на қатысты қабылдаған заңдар осы күнге дейін жете үйлесті­ріл­меген. “Мемлекеттік сатып алу туралы” Заңы бойынша жоғары­дағы облысқа белгіленген 780 мил­лион теңге аудан-ауданға бө­лін­ген соң жұмысты атқаратын тұлға конкурс арқылы анықталуы тиіс. Заңға сай оны өткізудің, мерзімінің қанша уақытқа со­зылатыны, бірінші жа­рияланымда жеңімпаз анықталмаса конкурс­тық рәсімдердің қайтала­натыны, оның көп уақыт алатыны белгілі. Ал кененің конкурстың өткен-өтпегеніне қарамайтыны ақиқат. Сөйтіп, ол оған қарап тұрмайды. Елді шаға береді. Зардап шегетін кім? Адам. Конкурсты өткізудегі мақсат мемлекет тарапынан бөлінген қар­жыны үнемдеу десек, жоғарыдағы 780 миллионнан сол тендерлерде қанша қаржы үнемделгені бізге белгісіз. Белгілісі, облыс бойынша кене шаққан 10 мың адамды ау­руханаға жеткізу және оны ем­деу­ге кеткен қаржының үнемделген ақшадан әлденеше есе көп екен­­­дігі. Ал енді қайтыс болған адам­дардың өмірінің құны ештеңемен өлшенбейтіні белгілі. Қазіргі таңда барлық аудандық әкімдіктерде ветеринарлық бөлім­дер мен ветеринарлық-санитарлық жұмыстармен айналысатын ли­цен­зиялы жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер, жеке мал дәрі­гер­лері бар. Бірақ оларда жұмыс жа­сайтындардың кімдер екендіктері, қайсысының сапалы жұмыс атқа­ратыны көп ешкімге белгілі емес. Көп­шілік оларды білмейді, жұрт кө­бінше бұлардан мүлдем хабар­сыз. Сондықтан осындай төтенше жағдайдағы атқарылатын жұмыс­тар­ға бөлінетін қаржыны “Мемле­кеттік сатып алу туралы” За­ңын­дағы 4-бапқа енгізіп, бір ғана басшыдан талап ету үшін әкім­дерге сенім білдірсек болмас па? Немесе сол қаржыны жыл басын­да ертерек бөліп, науқан бастал­ғанға дейін конкурсты өткізіп, атқаратын тұлғаларды анықтап алуға мүмкіндік берсе, кенеге қарсы залалсыздандыру жұмысы, заң аясында әлдеқайда сапалы жүр­гізілер еді. Себебі, кенеге қар­сы күрес шараларына республи­ка­дан бөлінген қаржының кешеуіл­деуінен және ол кезде кене шақ­қан адамдардың жаппай көбейе бастауынан, сөйтіп бірлі-жарымы­ның қайтыс болуынан, биылғы облыстық әкімдік тарапынан қойылған қатаң талапқа аудан  әкімдерінің жанының қысылғаны сондай “Мемлекеттік сатып алу туралы”, “Ветеринария туралы” Заңға қарамастан, жұмысқа кі­рісіп, конкурс өткізетін мерзімге дейін залалсыздандыру жұмы­сы­ның 80-90 пайызын атқарып тастады. “Ветеринария туралы” Заң та­лаптарына сай залалсыздандыру жұ­мыстарын арнайы аттеста­ция­дан өткен лицензиясы бар заңды немесе жеке тұлға атқаруға тиіс бол­са, қазір іс жүзінде бұл жұмыс­ты кездейсоқ адамдардың жүргізіп жүргені де белгілі болып отыр. Залалсыздандыруға қолданылатын улы дәрінің әрқайсысының өз нормасына сай белгілі бір мөл­шерде суға араластырылып, қол­дан жасалынып, барып шашы­ла­тыны, былайша айтқанда зертха­налық дәлдікті қажет ететіндігі, әлгі кездейсоқ адамның ол нор­маны сақтамайтыны, улы дәріден сақтану шараларын білмейтіні өзінен-өзі ақиқат. Міне, содан барып кенеге қарсы залалсыз­дан­дыру жұмыстарының сапасыз бо­латыны және жұмыс атқарған кездейсоқ адамның өміріне қауіп төнетіні түсінікті. Жалпы, ветеринарлық-сани­тар­­лық іс шараларды жүргізетін ли­­цензиялы мал дәрігерді кәсіп­кер десек, “Жеке кәсіпкерлік ту­ра­лы” Заң бойынша оның атқар­ған ве­теринарлық-санитарлық іс-ша­ра­ларының сапасын тексеру мүмкін емес. Себебі, “Жеке кә­сіп­керлік ту­ралы” Заң бойынша тек­серу жос­пары бір жыл бұрынғы жел­­тоқ­сан айында жасалынып веб-сайтқа салынуы керек. “Мем­ле­­кеттік сатып алу туралы” Заңы бойынша конкурс өткізілмей ол анықталмайды. Мысалы, биылғы “Эпизоотиялық қалыпты жағдай­ды қамтамасыз ету” бағдарла­ма­сына бөлінген қаржының кон­кур­сы сәуір айында өткізілді. Сон­дық­тан кәсіпкер мал дәрігер жос­парлы тексеруге кірмейді. Ал енді жоспарсыз тексеру бойынша бір күн бұрын тексеруші орган кә­сіп­кер мал дәрігерді тексерілетіндігі жөнінде хабарлауға міндетті. Ветеринарлық-санитарлық жұмыстарды атқару барысындағы көп жылдық тәжірибеде отардың жартысының бруцеллез ауруынан белгі беруі бір қойдың ғана қанын алып, зертханаға отардағы жалпы қойдың санын жазып өткізуінен болған жағдай екені талай анық­талған. Немесе бір шприц, бір ине­мен табын сиырды, отар қой­ды емдеген жағдай қазірде де ор­ын алып отыр. Осындай жағдайда мал дәрігерінің малға вакцинаны қалай салғанын, қалай қан алға­нын анықтау мүмкін бе? Қазіргі таңдағы малдардың арасындағы бруцеллез ауруының белең алуын, күні кешегі теледидардан көрсет­кен Батыс Қазақстан облысын­да­ғы бір ауданның ірі қара малының 36 пайызынан қан алынып, оның 9,5 мыңдайы бруцеллезге белгі бе­руі жоғарыдағы айтқан жағдай­лар­дың орын алуынан ба деген ойға жетелейді. Жалпы, малды егу-емдеу, ау­рулардан залалсыздандыру жұ­мыс­­­тарындағы талап адамды егу-емдеу жұмыстарындағы талаптан айырмашылығы жоқ. Ал енді адамды егу-емдеуде қанша та­лапты күшейткенімен өрескел кем­шіліктердің кетіп жатқаны жа­сырын емес. Мысалы Жамбыл об­лысының Жаңатас қаласындағы 100-ден аса балаларды егу ке­зін­дегі оқиға мен Шымкент қа­ла­сындағы қан құюдағы жіберілген өрескел қателіктер бүкіл респуб­лика халқына белгілі. Ал енді мал­ды егу-емдеу, залалсыздандыру ке­зінде ондай талаптың жоқ екен­дігі, ендігі жерде “Жеке кәсіпк­ер­лік туралы” Заң бойынша күн­де­лікті тексеру мүмкін болмаса жо­ғарыдағы Батыс Қазақстан, Павлодар облысындағы жағдай бүкіл ел бойынша орын алмасына кім кепіл? Жоғарыдағы адам өліміне соқтырған жағдайлардың тікелей заңдарымыздың солқыл­­дақ, қолдануға дәрменсіздігінен болғаны ақиқат. “Жеке кәсіпкерлік туралы” Заң сөз жоқ кәсіпкерліктің да­муына зор ықпал ететініне күмән жоқ.Ал бірақ тек мемлекеттің ауыл шаруашылық малдарын тегін егу-емдеуге, диагностикалық мақ­сатта қан алу жұмыстарына бөлген қаржысына ғана жұмыс атқарып жатқан кәсіпкерді, жылына бір немесе екі рет қана тексеріп, жұ­мы­сының сапасын анықтау мүм­кін бе? Әрине, жоқ. Тағы бір ес­керер жай, малдың да, малшының да ветеринарлық-санитарлық та­лаптан хабарсыз екені өзінен-өзі түсінікті. Биылғы кенеге қарсы залалсыздандыру жұмысы осының айғағы. Неге кәсіпкер өзі ша­қы­рып әкелген мал дәрігерінен ат­қар­ған жұмысының сапасын күн­делікті талап етпеске? Ол ештеңе өндіріп жатқан жоқ қой. Оның сататыны тек сапалы жұмысы емес пе? Оның бір сәттік сапасыз жұмысынан кететін қателіктен талай малдың түбіне жеткенімізді, адамдардың өміріне қауіп төніп, оның соңы қайғылы жағдайға соқтырғанын жоғарыда айттық. Созақ ауданында 2008 жылы 2 бас ірі қара, 150 бас қой-ешкі, 2009 жылы 24 ірі қара, 212 бас қой-ешкі, ал биылғы жылдың 5 айында ғана 18 бас ірі қара, 310 бас қой-ешкі бруцеллез ауруынан белгі берген. Қарап отырсақ, кеселдің жылдан-жылға өсіп келе жатқаны байқалады.Ал “Эпизо­отиялық қалыпты жағдайды қам­тамасыз ету” бағдарламасы бой­ынша аудандағы мүйізді ірі қара мен майда малдың барлы­ғынан қан алынып, ауруға ұшыраған мал жойылып отырады. Ауру малдың көбеюіне жол жоқ. Демек, осы жерде де атқарылған жұмыстың сапасы жөнінде еріксіз күдіктенуге тура келеді. Ақиқатын айтсақ, климаты құр­ғақ, құмды, жазы өте ыстық, 3,3 млн. жайылымдық жері бар қо­лайсыз аймақта жылдан-жылға бру­целлез ауруының өсіп келе жат­қаны ойландырмай қоймай­­ды. Сон­дықтан “Жеке кәсіп­кер­лік туралы ” Заңның 33-ба­бының 4-тар­мағының 10 тармақ­ша­сын­дағы “қолайсыз мекен­дерде” де­ген сөзді алып тастап барлық ат­­қа­ры­латын мал дәрі­гер­лік ша­раларды күнделікті қа­таң ба­қылауға алу керек сияқты. Вете­ринарлық-са­ни­тарлық шара­ларды талапқа сай жүргізбей “мал өнімдерін сырт елдерге са­тамыз” деуіміз бос әу­ре­­шілік. Оның бергі жағында, ке­шегі Оң­түстік Қазақстан, Павло­дар, Ба­тыс Қазақстан облыста­рын­да­ғы­дай республика өңір­ле­рі­нің кез келген ауданы қолайсыз ме­кенге айналуы мүмкін екен­ді­гін де жоққа шығаруға болмайды. Ен­деше, “медицина – адамды, ве­теринария – адамзатты ем­дей­ді” – деп бекер айтылмаса керек. С.БАЙДАБЕКОВ, мал дәрігері. Оңтүстік Қазақстан облысы, Созақ ауданы.