Қайсар қайраткер

Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Ақтөбе, Қызылорда, Семей облыстық партия ко­ми­теттерінің бірінші хатшысы және Қа­зақстан Компартиясы Орталық Комитетінің хатшысы болған Мұха­медғали Әленұлы Сужиковтің туғанына биыл 100 жыл толып отыр. М.Сужиков 1910 жылы 15 қыр­күйекте қазіргі Астрахань облысы Володар (Марфа) ауданы Баклано-Лопатино селосында кедей балық­шы­ның отбасында дүниеге келген. Анасынан ерте айрылған бала 11 жасынан әкесінің шаруа­шы­лығында балықшылық кәсіппен ай­налысады. Сөйтіп жүріп, ол мол­дадан арабша сауатын ашып, “аптиекті” тауысады. Алайда, бұған қан­а­ғат­тан­баған жас шәкіртті әкесі 1925 жылы Астрахань қаласында ашылған жетім балықшы балаларын оқытатын мектеп-интер­натқа орналастырады. Содан интер­нат­тың жолдамасымен 1927 жылы осындағы қазақ педагог кадрлар даярлайтын техникумға түсіп, оны 1929 жылы алғашқылардың бірі болып үздік бітіріп шығады. 1929-1931 жылдары еңбек жолын Астра­хань облысы, Марфа ауданындағы бастауыш, сонан соң жеті жылдық мектептің мұғалімі әрі мең­геру­ші­лігінен бастап, 1932-1938 жылдары Астрахань балық­шы­ла­ры­ның жоғары техникалық-оқу орны – институтқа түсушілерге арналған қазақ жұмыс­шы­лар факультетінің директоры бо­лып қызмет атқарады. Ол сонымен қа­тар, аудандағы қоғамдық-саяси жұ­мыстарға белсене қатысады. Соның арқасында 28 жастағы ұстаз 1938 жылы аудандық партия кон­фе­рен­циясында аудандық ком­итеттің және оның бюросының мүшесі болып сайланады. Көп ұзамай айрықша талантты жасты облыс басшылығы танып, Сталинград облысы, Володар аудандық атқару комитетінің төра­ға­сы етіп тағайындайды. Осы қыз­метінде ол ауданның эконо­микасы мен әлеуметтік-мәдени саласының дамуына көп еңбек сіңіреді. Аудан­да­ғы балық өндірісін одан әрі да­мытып, жаңа моторлы-балық аулау стан­саларын ұйымдастырады. Ка­линино, Бакланий, Ямное және Во­лодар қыстағында жаңа мектептер ашылуына мұрындық болады. Көп ұзамай Ұлы Отан соғысы басталды да, айрықша ұйым­дас­ты­ру­шылық қабілетімен белгілі болған М.Сужиков соғыс тірлігіне тар­ты­ла­ды. 1942 жылы Астрахань қор­ға­ны­сының солтүстік бөлігіндегі (с. Жа­куевка) соғыс шебінде жатқан аймақ­тарда жау танктерінің шабуылына қарсы қорғаныс құрылыстарын са­лу­мен қатар, жойғыш ұшқыштар б­а­таль­онын жасақтауға белсенді ара­ласып, Астрахань-Қызляр темір жол құрылысына қатысады. Ос­ындай бел­сенді қызметтері үшін КСРО Қор­ға­ныс халық комиссариаты бас­қар­масының грамотасымен мара­пат­талады. Соғыс алаңы Батысқа ауысқаннан кейін, яғни 1943-1945 жылдары М.Сужиков БК(б)П Астрахань ок­руг­тік партия комитетінің мал ша­руа­шылығы жөніндегі хатшысы, Астра­хань обко­мының мал шаруа­шы­лығы жөнін­дегі хатшысының орынбасары болып істейді. Бейбіт өмір мен соғыс­тың қиын ке­зе­ңінде шыңдалғанымен, жоғары білімі жоқ болғандықтан әрі саяси дайындығын жетілдіре түсу мақ­сатында жергілікті партия ор­га­ны­ның жолдамасымен әуелі Мәскеудегі БК(б)П Орталық Комитеті жанын­дағы партиялық жұмысты ұйым­да­с­ты­рушылардың жоғары мектебін, со­дан соң Жоғары партия мектебін бі­тіреді. Сөйтіп, Мұхамедғали Әленұлы 1948 жылы Қазақстанға жолдама алып, Ақтөбе облыстық партия комитетінің кадр жөніндегі хатшысы болып сайланады. М.Сужиков бұл жұмысқа үлкен дайындықпен келеді. Халықпен жұмыс істеудің, оған қызмет етудің мек­тебінен өткен, партиялық-ұй­ым­дастырушылық қызметтің бірсыпыра әдіс-тәсілдерін меңгерген кадр жаңа жұмысқа үлкен жауапкершілікпен қарайды. Осы бір қиын, соғыстан кейінгі қарбалас кезеңде облыс жағдайын, халықтың тұрмыс күйін білу, ел басқарып жүрген кісілермен танысу мақсатында аудандарда іссапармен жиі болады. Көп ұзамай М.Сужиков облыстық партия комитетінің бірінші хат­шылығына бекиді. Ал 1951 жылдың аяғында Қа­зақстан Компартиясы Орталық Ко­митетінің хатшысы болып сайланады. 1954 жылы мамыр айының ая­ғын­да Қазақстан Компартиясы Ор­та­лық Комитетінің идеология жө­ніндегі хатшысы М.Сужиков Қы­зы­л­орда облыстық партия комитетінің плену­мында обкомның бірінші хатшыл­ы­ғына сайланады. Бұл Ұлы Отан соғысы жеңіспен аяқталғанымен оның салған тән және жан жаралары жазыла қоймай, бірсыпыра уақыт ел еңсесін көтеру қиын болған кезең еді. Партия, кеңес органдары қанша ты­рыс­қанымен, жұртты еңбекке жұ­мыл­дыру оңайға түспеді. Шаруа­шылықты жүргізудің ескі тәсілдері жаңа талапқа жауап бермеді. Осындай қиын­шы­лық­тардан Қызылорда облысы өткен ға­сырдың 50 жылдары өзінің эко­но­микалық-мәдени дамуында рес­публикада кенжелеп қалған болатын. Іргелі өндіріс орнының жоқтығы, бір­ыңғай ауыл шаруашылығы бағыты, оның ішінде негізгі байлығы болып сана­латын күріштің сатылу баға­сының өте төмендігі облыс эко­номикасын кері тартты. Мынандай мысалдарға жүгіне кетсек. 1953 жылы облыста жос­пар­дағы 36 центнердің орнына 9,7 центнерден күріш жиналды. Ал дәнді дақылдардан 6,6 центнерден алынды. Жоспар 22 центнер болатын. Мал шаруа­шылығының жоспары жыл сайын орындалмады. Осы және тағы басқа жағдайлар 1954 жылғы 29 мамырда “Қызылорда облысындағы істің жайы туралы” мәселе қараған Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бюросында жан-жақты сөз болады. Оған облыстық партия комитетінің бюро мүшелері түгел қатыстырылады. Бюрода “М.Сужиков облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы ретінде жұмысқа жіберілсін” деген қаулы алынады. Мұхамедғали Әленұлы жаңа қызметке сайланысымен, облыстың әлеу­меттік-экономикалық жағдай­ла­рын біліп, алдағы бағытты айқындау мақсатында әрбір аудан, ірі шаруа­шылықтарға арнайы бригадалар жіберіп, олардың талдаулары мен қорытындылары жан-жақты қаралып, сараптама жаса­лынады. Соның нәтижесінде жыл аяғында республика басшылығына арнайы ұсыныспен шығып, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті мен Қазақ КСР Ми­нистрлер Кеңесі 1954 жылғы 27 желтоқсанда облыстың барлық мәселесін түгел дерлік қамтитын, 72 тармақшаны біріктірген 36 тармақтан тұратын “Қызылорда облысына кө­мек шаралары, ауыл шаруа­шы­лығын, өндірісті және еңбек­шілерге мәдени-тұрмыстық қызмет көрсетуді жақсарту туралы” үлкен қаулы қабыл­дайды. Бұл жаңа басшының респуб­ликаның ең жоғары билік органдарының мойнын облысқа алғашқы бұрған­дығы болатын. Мұның қанша күш-жігер талап еткені түсінікті. М.Сужиков мұнымен қана­ғат­танбайды. 1956 жылы КОКП Ор­талық Комитетінің төралқасына “КСРО дағы күріш өндірудегі елеулі кемшіліктер туралы” арнайы хат жазады. Онда күрішті Жер шарының жарты халқы аса маңызды тамақ ретінде пайдаланумен қатар, одан крахмал, дәрілік заттар, күріш саба­ны­нан қағаз, т.б. өнімдер дайындауға болатындығы, бірақ оны өндіру көлемі кеміп отырғанын айта отырып, күріштің сатып алу бағасын ендірудің қажеттігін атап көрсетеді. КОКП Орталық Комитеті мен КСРО Министрлер Кеңесінің атына арнайы жолданған екінші хатта күріш өндірісін ұлғайтудың маңызды жолдарының бірі Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы суландыру жү­йесін қайта құруға қаржы бөлу болса, оның екі жылда қайтарым беретініне нақты дәлелдер келтіріледі. Осылай тегеурінді басшы өзі көтерген мәсе­ле­лерге Одақ басшыларының көзін жеткізуінің арқасында “Қызыл­орда облысының экономикасын дамыту, еңбекші халықтың мәдени-тұр­мыс­тық жағдайын жақсарту шаралары туралы” құжат қабылданады. КСРО Мемлекеттік жоспарлау комитетінің ауыл шаруа­шы-лығы өнімдерін сатып алу бағасын көтеруіне қол жеткізіледі. Үкімет қаулысы бойынша күріштің сату бағасы 10 есеге артады. Қаракөл елтірісінің бағасы көтеріледі. Мұхамедғали Әленұлы облысқа келісімен-ақ тікелей айналысқан мә­се­­лесінің бірі – сол кездері Арал және Қазалы аудандарында жиірек кез­дескен аса қасіретті ауру – ала­песпен күрес болады. Мұхаң бұл проблеманы ұлттық, өмірлік мәселе ретінде одақтық деңгейге көтереді. КСРО Министрлер Кеңесінің “Қы­зыл­орда облысында алапеспен кү­ресудің кезек күттірмейтін шаралары туралы” қаулысын қабылдатады. Үкі­мет науқастардың өмірін әлеуметтік-экономикалық жағынан қай­та құрудың түбірлі шараларын белгіледі. Сыр бойының ардагерлері М.Су­жиков 3,5 жылдан астам уақыт ішінде облыстың келешегіне негіз салғанын, облыс тарихында алтын әріппен жазылған, жұртшылықтың жадында мәңгі сақталып қалған ауқымды-ауқымды істерді жүзеге асырғанын, кадр мәселесінде аса тазалықпен, біліктілікпен жұмыс жасағанын күні бүгінге дейін айтады. Кеңес өкіметі тұсында жоғары деңгейдегі басшыларды жиі, бірде жоғары, бірде төмен ауыстырып тұру дағдыға айналған болатын. Осындай Орталықтың кадрлық жүйесінің жөнімен М.Сужиков 1958 жылдың қаңтарындағы сары аязда Сарыар­қамен тұтасып жатқан Семейге, ежелгі қазақ жері, ұлылар мекені, қазақ әлеміне Абай, Шәкәрім мен Мұхтарды берген қасиетті өңірге, облыстық партия комитетінің бірінші хатшылығына жұмысқа жіберілді. Алайда бар күш-жігерін халқына қалтқысыз қызмет етуге арнаған, Қа­зақстанның мәдениеті мен эконо­ми­касының дамуына үлкен үлес қо­с­қан, Еңбек Қызыл Ту, екі рет “Құрмет Белгісі” ордендері мен көптеген м­едал­дарьдың иегері, республикамызда өзіндік бедел мен құрметке бөленген, барлық қызметте ұйымдастырушылық таланты жарқырап көрінген Мұха­медғали Әленұлы бас-аяғы 2,5 жылда Семей облыстық партия комитетінің бірінші хатшылығынан босатылады. Осының себебін білу мақсатында Семей қаласында болған едік... М.Сужиков Семей облысына келісімен, оның алдынан ядролық сынақ полигоны шығады. Бірінші хатшы түн ортасына дейін жұмыста отырып, ертеңгісін келгенде обком үйі терезесінің сау тамтығы қалма­ғанын көреді. Жер шайқалғанда жылу қазандықтарындағы пештерден шоқ төгіліп, содан өрт шыққан кездер де болған. Сонан соң жұмыс барысында аудандарды арала­ғанда, адамдардың денсаулығымен танысады. Өз бетінше ақпарат жинайды. Бірақ әзір тікелей әрекетке бара қоймайды. Қолда нақ­ты мәліметтер болмайды. Содан ай­тулы маман, радиолог, кейін ака­демик болған Сайым Балмұхановтың материал­дарымен жете танысқаннан кейін ол Семей поли­гонындағы атом және термоядролық қаруды сы­наудың зар­дап­тары туралы КОКП Орталық Комитетінің бірінші хат­шысы Н.Хрущев пен Қазақ­стан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші хатшысы Н.Беляевке құпия хат жолдайды. КСРО Министрлер Кеңесі Семейдің жергілікті халқына аз да болса материалдық және медициналық көмек көрсету жөнінде құпия қаулы қабыл­дай­ды. Бұл сынақ басталғаннан 10 жыл өт­кеннен кейін қабылданған бірінші шара еді. Алайда, Семейдің ядролық сынақ полигоны туралы хатты Мәскеу мейлінше теріс қабылдайды. Алматы да өз бетінше ашық әрекетке барған туасы батыл хатшыны құптай қоймайды. Бірақ құпия мәселемен қайсар хатшыны орнынан босата салудың реті келіңкіремейді. Сондықтан екі Орталық та М.Су­жиковтен құтылудың басқа амалын іздестірумен болады. Оның сәті Қазақстан Магниткасы аталған Темір-таудағы құрылыста болған атышулы оқиғаға байланысты түседі. 1958 жылы Бүкілодақтық ком­сомол-жастардың екпінді құрылысы болып жарияланған Теміртаудағы металлургия­лық комбинатқа КСРО-ның түкпір-түкпірінен іріктеусіз, ниет еткендердің барлығы ағылады. Тек Ресей мен Украи­надан 132 мың адам келеді. Ол­ардың ішінде түрлі топтар болды. Оның үстіне келгендерге жағдай жаса­лынбайды. Тіпті олардың бір­сыпырасы жұ­мыспен де қам­тыл­май­ды. Жаңа табиғи ортаға үйрене алмау, бір стакан судың проблемаға айналуы, төмен еңбекақы, асханадағы сапасыз ас, дүкенде керек-жарақтың болмауы, адам төзгісіз, т.б. жағдай­лар­ды “белсенділер” қолға алып, жан-жақтан келгендерді көтеріліске шыға­рады. Қала солардың қолына көшіп, дүкендер, қоймалар тегіс тоналады. Теміртау трагедиясы 1960 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Ко­митетінің арнайы жабық плену­мын­да “Қарағанды металлургия зауыты құрылысындағы істің жағдайы туралы” деген күн тәртібімен қаралады. Пленумда М.Сужиков Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бюросын принципті мәселеде партиялық пайым­дылық танытпағаны үшін қатты сынайды. Ол бюроның басты кінәсі ең алдымен Қарағанды облыстық партия коми­тетінің бірінші хатшысы Исаевтың сәтсіз таңдауында болды деп мәселені төтесінен қояды. Обком хатшысының тіптен шикі екенін атап көрсете оты­рып, Қазақстанның аса ірі ай­ма­ғының бас-шы­лығына мұндай тиісті мектептен өт­пеген, бірінші басшылық қызметте тә­жірибесі жоқ, басқа ұйым­нан шақы­рыл­ған, респуб­ликаның ерек­шеліктерін біл­мейтін таза функционердің келуі үлкен қателік болғанын көлденең тартады. Ертеңіне “Семей обкомы хат­шысының ұлтшылдығы” жайлы ж­е­дел хабар Мәскеуге жетеді. Асығыс ұшып келген КОКП Орталық Комитетінің нұсқаушылары “ұлтшыл­ды” қырына алады. Оның бұрынғы қызмет істеген облыстарының бәрін­де болады. Үш айға созылған тексе­ріс­тен Сужиковті айыптауға, жұ­мыс­тан босатуға негіз болатындай қомақты ешнәрсе қолға түсе қоймай­ды. Бірақ ретін келтіреді. Жоқтан бар құрастырады. Сөйтіп, кеңестік идеологияның түсінігі бойынша “ұлт­шыл”, біздің ұғымымызша өз ұлтын сүй­ген, халқы үшін ештеңеден тайынбаған қайсар қайраткер Мұха­медғали Әленұлы күш-жігерінің толып, ақыл-ойының кемелденген кезінде, ердің жасы елуге толуына 10 шақты күн қалғанда саяси партиялық қызметпен қоштасады. Балалық кезі Ресей мен Қа­зақ­станның шекарасында өтіп, жігіттік шағы орыс-қазақтың арасындағы қайнаған өмірде қалыптасқан, көрші ағайындардың әділеттілігін алған М.Сужиков тек тура сөйлейтін­дігімен, әділеттілігімен, ешкімнің бет-жүзіне қарамайтын турашылдығымен, қатаң принципшіл­дігімен жоғары басшылыққа ұнай қоймады. Мәскеуге оның өз халқын шынайы сүйетін “ұлтшылдығы” жақ­па­ды. Көрнекті мемлекет және қоғам қай­рат­кері М.Ес­енәлиев өзінің “Штрихи к пор­трету. Наш Димеке” деген мақа­ла­сында “Семей облыстық партия ко­ми­тетінің бірінші хатшысы ор­ны­нан жұ­мыстағы кем­шіліктері үшін алынды де­лінді, алайда ол Семей полигонындағы сы­­нақтарға қарсы шыққаны үшін бо­са­тылған болатын” деп жазды. Бұл шын­дық еді. М.Сужиков Семей обкомының бірінші хатшылығынан босағаннан кейін 5-6 жыл түрлі деңгейдегі қызметтер атқарады да, 1967 жылдан 1971 жылы зейнеткерлікке шыққанша Қазақ КСР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитеттің төрағасы болады. Ұзағырақ және жемісті жұмыс істеген жері де осы қызмет. Бұрын баспа жұмысымен де, поли­графиялық тірлікпен де, кітап саудасымен де тікелей айналыспаса да, Мұхаң жаңа қызметке үлкен қызы­ғушылықпен кірісіп, жаңаша қарап, жаңаша бастайды. Өзінің бар мүмкіндігін қарас­тырып, өмірлік жинаған тә­жірибесінің арқасында тиісті органдар мен мекемелердің келісімін алып, осы­лардың барлығын бір жерге жинауды ойлап, үлкен құрылысты жобалайды. Бірақ оларды толықтай бітіруге төрт жыл аздық етті. Осы қызметке М.Сужиковтен кейін келген Шерияздан Елеукенов Мұхаң құ­ры­лысты бітіріп үлгермеді, бірақ тамаша кадрлар тастап кетті деген екен. Уақыт алыстаған сайын ірі тұлғалар биік таулардай айқындала түседі. Солардың қатарында Мұха­медғали Сужиков те тұр. Ол туралы сөзімізді Шәкәрім Құдайбердиевтің мына өлең жолдарымен аяқтағанды жөн көріп отырмыз. Қайтадан қайрылып қауымға келмейсің, Барыңды, нәріңді тірлікте бергейсің. Ғибрат алар артыңа із қалдырсаң, Шын бақыт – осыны ұқ, мәңгілік өлмейсің! Әбдіжәлел БӘКІР, саяси ғылымдар докторы.