Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда?

Жанайқай Белгілі-белгісіз себептермен өз елі, өз жерінде азшылыққа ұшырап, теперіш көрген, әйтсе де “мың өліп, мың тіріліп”, Тәңірдің қалауымен тәуелсіздік алған қазақ халқының демографиялық жағ­дайын жақсартуға, соның арқасында ақтаңдақ тарихымыз бен мәдениетімізді, қастерлі әдет-ғұрпымыз бен қасиетті ата-салт, баба-дәстүрімізді жаңғыртуға бағыт­талған Елбасы бастап, Үкімет пен Парла­мент қостап, зиялы қауым мақұлдап, зерделі жұрт жалғастырып жатқан сын­дарлы саясат –“елім” деп еңіреп, “Ота­ным” деп от кешіп тарихи Отан­дарына көшіп келіп, қазақтың қатарын көбейтуге әжептәуір үлес қосып жүрген қаракөз қандастарымызға “дүниенің кеңдігіндей” болса да кейбір аудандардағы қалпағын кекірейте киген кейбір шенеуніктердің мізбақпастығы аяқтарына “тар етік” болып тұр. Қазақтар көп шоғырланған аймақтар­дан шалғай, қысы ұзақ, аязы қатты сол­түстік өңірлердің қиыншылықтары мен ерекшеліктерін ескерген Елбасы мен Үкі­меті­міз бұл аймақтарға атбасын тіреген орал­ман отбасыларына арналған квота арқылы берілетін көмектің көлемін басқа өңірлерге қарағанда 2010 жылы екі есеге өсірді. Алайда, қалпақты шенеуніктер сол сырлы саясаттың сырын ұғу былай тұр­сын, мұрындарына оның иісі де бармай­ды. Мысалы, Солтүстік Қазақстан облы­сы, Мағжан Жұмабаев ауданындағы оралмандардың жалпы жай-күйіне назар аударайық: әрине, оралмандар үшін мем­лекеттік деңгейде жасалып жатқан жеңіл­діктер оларға мүлдем жетпейді демейміз. Бірақ, оралмандардың сіңісіп кетулері үшін жасалуы тиіс шараларға жергілікті жерлерде әр шенеунік әр түрлі көзқарас білдіруде. Қазіргі күні Өзбекстанның Науайы об­лы­сына қарасты Кенимех ауданындағы Сарыбел елді мекенінің (бұрынғы “Ком­мунизм” кеңшары) бір тармағы №4 ферма орталығы – мен туып-өскен Преке ауы­лы бір кездері Қарақалпақ автономиясы аталып, Қазақ КСР-інің Қызылорда об­лысына тиесілі болғаны тарихтан мә­лім. Мен туған 1954 жылы бұл жерлер Өзбек­станға қарап үлгерген екен. Мен бес жасқа толғанда шешем алтыншы бала­сына толғақ үстінде дүние салыпты. Кейін­гі шешеміз біз мектепке барар ал­дында туу туралы куәліктерімізді алған екен. Сонда менің Мекебай Райымбекұлы Оңай деп жазылуы тиіс аты-жөнім Унгаев Мекебай Раймбекович деп жартылай өзбек­ше, жар­тылай орысша жазылып кетіпті. Осыған ұқсас Алтынгүл Сардар­қызы Жалғасбай болуы керек әйелімнің аты-жөні бір жерде Джалгасбаева Алтын­гуль Сар­даровна, бір жерде Жалгасбаева Алтингул Сардаровна, тағы бір жерде Жалгаспаева болып кеткен. Бұларды тәптіштеп жазып жатқанымның себебі, оралман болып Отанымызға келген соң осы құжаттардағы қазақша-орысша-өзбекше әріптердің айқыш-ұйқыштығы маңдайымызға сор, аяғымызға “тар етік” болып жармасуда. Дәл осындай жағдай барлық оралман бауырларымыздың басында бар. Біз әйелім Алтынгүл екеуміз бес бала туып, асырап ояға жеткізгенімізді дәлел­дей алмай жүрміз. Әйелім 2010 жылғы нау­­рыздың 2-сінде 53 жасқа толды. Бес бала­­сы бар аналар осы жаста зейнетке шы­ға­ды деп қуанышымызда шек болған жоқ. “Кішкене болса да, отбасылық қар­жы­лық жағ­дайымыз жақсарады ғой” деп тақия­мызды аспанға атып едік, тақиямыз әлі жерге түспей тұр. Зейнетақы таға­йын­дай­тын мекемеге барғанымызда, қуа­ны­шымыз су сепкендей басылды. Өйт­кені, құжат­тарды қабылдайтын маман әйелім­нің жеке куәлігі мен туу туралы куә­­лігін­дегі және еңбек кітапшасындағы әріптер­дің әр түрлілігін көріп, ер-тоқы­мын бауырына ала тулады да, әділет бас­қар­масына баруымыз керек екендігін айтты. “Дайрабайдың дауының” үлкені ау­дан­дық әділет басқармасында басталды. Өйткені, қызым Сұлуқалдың Өзбекстанда алынған туу туралы куәлігіндегі қазақшаға жақындау Слуқал деп жазылған аты қазақ­­стандық жеке куәлігінде Слукал болып, ал ұлымның өзбекстандық туу туралы куәлігіндегі таза қазақша Қасым деген аты қазақстандық жеке куәлігінде орысша Касым болып шыға келіпті. Үлкен қызым Азизаның әкесінің аты “Мекебиевна” болып кетіпті. Біздің “Бұл қалай, өзбек болудан қашып, қазақ болу­ды армандап келген біз неге орыс болуы­мыз керек?” деген сұрағымызға ешкім жауап бере алмады. Қысқасы, әйеліміз екеуміз туып өсірген бес баламыздың өзіміздікі екенін дәлелдей алмай дал болып жүрміз. Ең қызығы – зейнетақы тағайындайтын мекемедегі маман зей­нетке шығушының зейнетке шығуы үшін туу туралы куәлігі мүлдем керек емес екен­ді­гін білмейді екен. Сол “білмесбай­дың” бізді әділет басқармасына жөнелтіп жіберуінің салдарынан екі ай уақыты­мызды әділеттегілермен “дауласып” бекер өткеріппіз. Алайда, бекер деуге келмейді, өйткені, “дауласамыз” деп жүріп 1996 жылғы 2 ақпандағы “Ұлты қазақ азамат­тардың тегі мен әкесінің атын жазуға байланысты мәселелерді шешу туралы” Елбасының Жарлығы бар екендігін “біліп қойдық!” Бірақ, ондағылар бұл Жарлықты пайдаланудың не жолын білмейтіндей, не пайдалануды қош көрмейтіндей болып түйілді біздерге. Алайда Елбасының Жарлығының арқасында алты ай дегенде Джалгасбаева, Слукал, Касым мәселелері шешілді де Азиза қызымның Мекебиев­насы алынбас қамал болып тұр. Тарихи Отанын аңсап келген қаракөз­дердің ресми тілді білмеуі, әсіресе, жергілікті шенеуніктердің қазақ тілінің мемлекеттік тіл болып жарияланғанына 20 жылдан асса да осы тілді білмеуі оралман қандастарымыздың аяқтарына тағы да “тар етік” болып, “дүниенің кеңдігінің” пайдасын тигізбей тұр. Бұрын осы ауданда қазақтардың үлесі 10 пайыздан аспаған болса, қазір, Аллаға шүкір, оралмандардың арқасында 30%-дан асып отыр. Менің отбасымның алдынан кездескен кедергілер аудандағы 30 пайыз қазақтың ең кем дегенде 20 пайызының маңдайына сор болып тұрғаны жасырын жәйт емес. “Күштері қазандай қайнағанмен, күресерге дәрмендері жоқ”. Запырандарын ішке жұтып, “басқа түссе баспақшыл” демекші, іштен тынып жүр. “Оралман отбасыларының мемлекет­тік жәрдемақыны алған соң жаңа жағ­дайға бейімделу сатысы жолға қойылған ба?” деген сұраққа жауапты жергілікті басшылар беруі керек екендігін ел Үкіметі о бастан-ақ белгілеп қойғанын кейбір атқамінерлер әлі ұқпайтын сияқты. Ойым толық түсінікті болуы үшін әлгі аудандағы қазақтың санын 30 пайыздан асырып отырған оралмандардың үш-төрт қана жоғары білімділерінің біреуі – өзімнің жай-күйім жайлы баян етейін. 2005 жылдың 2 қыркүйегінде әйелім және бес баламды алып, Солтүстік Қазақ­стан облысындағы Мағжан Жұмабаев ау­данының орталығы – Булаев қаласына кө­шіп келдім. “Көппен көрген ұлы той де­мек­ші”, көптеген қиыншылықтарды бастан кешіріп, 9 ай дегенде мемлекеттік жәрдемақыға қол жеткізіп, Қазақстан азаматтығын алуға құжаттарды тапсырдық та жеке куәліктерімізді 2006 жылдың желтоқсанында алдық. Содан 2007 жылы, көшіп келгенімізге 1,5 жыл дегенде ал­ғаш­қы жұмысқа қол жеткіздім.Бір шығып қалып, бір ілініп әр түрлі жұмыс жасап келемін. Мамандығым – автомобиль және тракторлар инженер-механигі. Бұл мамандық бойынша қазіргі күні жұмыс табу, қытайлардың мақалындағыдай, “қараңғы үйде қара мысықты, әсіресе, мысық үйде жоқ кезінде іздеп табумен” бірдей. Сондықтан су сатушы, су есептеу мастері, су қожалығы мекемесінің дирек­торы, еңбекке баулу пәнінің мұғалімі, балалар сауықтыру лагерінің директоры сияқты әр түрлі жұмыстарда болдым. Орташа жалақым 25 000-нан асқан емес, мұны жұмыссыз жүрген айларға бөлсек, түк болмасы анық. Балаларым жұмыс таба алмағандықтан, Қазақстанның түкпір-түкпіріне тарап кетті. Ешқайсы­сының жағдайы мақтанарлықтай емес. Білімі жоғары, тиіп-қашып болса да жұмыспен қамтылып келген менің жағдайым осындай болғанда, мамандық­тары жоқ немесе қарапайым мамандық иелері – оралман қандастарымыздың жай-күйі қандай болмақ! Мәселен, Умаров Пулатбай Ахмедович (Болатбай Ахметұлы Омар болуы керек) үш баланың әкесі, кәсіби жүргізуші,1 сыныпты тракторшы. “Жұмыс табылса, жалақысы 15 000-нан аспайды, онда да жиын-терін кезінде ғана”, дейді ол. Сондықтан Қазақстан бойынша жүріп жатқан құры­лыстарға нан табу үшін баруға мәжбүр. “Бір жерден еңбекақымды ала алсам, екінші жерде сан соғып қалып жүрмін. Кейбір мекемелер уәдесінің жартысын ғана береді, амалың жоқ, көнесің. Осы­лайша нан табудың әлегінде жүргенімде арыстай бір ұлымнан айрылдым. Құдыққа түсіп кетіп қаза болды. Успен ауылының ортасынан 6 000 АҚШ долларына зәулім үй сатып алған едім, көшіп кетейін десем үйді жарты бағасына да сата алмайтыным анық болды”, дейді ол тағы мұңайып. Пулатбайдың әйелі Даулетиярова Назипа Кучкаровна (Нәзипа Қошқар­қызы Дәулетияр болуы керек қой!) күйеуі күн көрудің әлегімен жүргенде, төрт ұлы­ның біреуінен қапыда айрылып, қара жа­мыл­ды. Оның мамандығы да жоқ. Успен ауылдық орта мектебінің асхана­сына 2009 жылдың қыркүйегінде “әупі­рімдеп” ас­паз­дың көмекшісі болып жұ­мыс­қа орна­ласқан. Ресми тілді білмейтін мемлекет құ­рау­шы ұлт өкілін ондағылар білген­дерінше басынып, аспаздың көмек­шісі емес, ең лас жұмыстарға жұмса­ған. Сон­дағы алатын жалақысы айына 6 000 теңге ғана. Жанын­дағылардың қорлық­тарына шыдай алмаған Нәзипа сол жыл­ғы жел­тоқ­сан айында жұмысты тастауға мәжбүр болды. Тағы бір мысал: Жалимбетов Куван­дык Юлдашевич (Қуандық Жолдасұлы Жәлімбет) 1976 жылы туған, бес баланың әкесі, Үргеніш қалалық мемлекеттік уни­верситеті жанындағы бизнес мек­тебінде банк қызметкері мамандығы бойынша оқып, 2001 жылы мамырда бітіріп шық­қан. Әйелі – Уразова Камила Кенжебаев­на (Кәмила Кенжебайқызы Ораз) да 1976 жылы туған, 1993-94 жылдары Хожейлі қаласында, ал 1994-95 жылдары Тақиятас қаласында тігінші-моторшы, бухгалтер және ЭЕМ операторы деген мамандық­тарды иеленіп шыққан. Ресми тілді білмегендіктерінен, еш жерден жұмыс таба алмай жүр. Білімі, мамандығы бар әке мен шеше жұмыссыз. Мына жайға қараңыз: Өзбекстаннан ауданымыздың Возвышен ауылдық округіне көшіп келген Бекетов Амангелді Беркінбайұлының (жеке куәлігінде – Бекетов Амангелди Беркинбаевич) 1994 жылы 23 наурызда туған ұлы Беркінбаев Ерхан Амангелдіұлының туған жері –Өзбекстан Республикасының, Науайы облысы. Үшқұдық ауданынан алынған туу туралы куәлігінің орыс тіліндегі нұс­қа­сын­да тегі және аты-жөні былайша: Бер­­кинбаев Ерхан Амангелдиулы деп жазыл­ғандығы үшін әділет басқармасындағылар Ерханға жеке куәлік беруді әр саққа жүгіртіп, сөзбұйдаға салып келеді. Өзбек­станға барып, туу туралы куәліктің алғаш­қы тіркеу кітапшасынан көшірмесін алып келу керек екен. Көпшілік орал­манның Өзбекстанға бармақ түгіл, облыс орта­лығы Петропавлға барып келуге жағдай­лары көтере бермейтінінде шенеуніктер­дің шаруасы жоқ. Жоғарыда айтқанымыздай, Елбасы саясатын ұқпайтын не ұққысы келмейтін кейбір шенеуніктердің қазақ тілінің мем­лекеттік тіл болып заңмен бекітіл­геніне 20 жылдан асса да оған мән бермей не менсінбей жүргендері және жақын-алыс шет елдерден Отанын аңсап келген қандастарымыздың ресми тілді бір-екі жылдың ішінде меңгеріп ала алмайтын “бейшаралығы” біразымыздың маң­дайымызға сор, аяғымызға тұсау болып тұрғандығы анық. Мекебай ОҢАЙ, оралман. Солтүстік Қазақстан облысы, Мағжан Жұмабаев ауданы.