Айта алмаған жүрекжарды сөз еді...

Қазақ баспасөзінің қара шаңырағы – “Егемен Қазақстан” (“Социалистік Қазақстан”) газетін ұзақ жыл басқарған белгілі мемлекет, қоғам қайраткері, жазушы, көсемсөзші Сапар БАЙЖАНОВ ағамыз жер басып аман жүргенде бүгіндері 80 жасқа келер еді. Күліп-ойнап ортамызды толтырар еді, басылымның 90 жылдығын да баршамызбен бірге тойлар еді... Бұл жалған дүниеде төрт құбыласы түгел кім бар. Шүкіршілік айтатынымыз – Сапекеңнің артында том-том кітаптары қалды, ұл-қыздары, немере-шөберелері қалды. Үлкен шаңырақтың түтінін түтеткен сүйікті жары Күләш тәтеміз қалды. Төмендегі мақала авторы Ұлан Байжанов – Сапекең әулетінің үлкені. Заңгер. Ағамыздың 80 жылдығы қарсаңында перзентінің әке туралы толғаныстарын оқырман назарына ұсынғанды жөн көрдік. 1. ҚАРАПАЙЫМДЫЛЫҚТЫҢ ШЫҢЫ Он жеті жасқа дейін ата-әжемнің қолында өстім. Бұл, әрине, жұрт таңғалатындай аса бір күрделі оқиға емес. Тұңғыш баланы үлкендердің тәрбиесіне беру ұлттық дәстүрімізге сі­ңіс­ті болған ата-баба дәстүрлерінің бірі ғой. Бұдан қазақ ұтылған жоқ. Уни­вер­ситеттің екінші курсында оқып жүр­генде атам қайтыс болды. Бала ке­зімізде біз Алматының СМУ-15 жа­ғында тұратынбыз. Белгілі ақын Шәкір Әбенов қонақ болып келіп жататын қа­сиетті шаңырақ. Осы тұстан бір жайды таратып айта кетейін. Әрине, күллі естияр балалар секілді мен де туған әке-шешемнің кімдер екендігін жақсы білетінмін, бұл жерде не құпия бар. Содан сенбі күні мектептен келген бойда буынып-түйініп әке-шешемнің үйіне тартатынмын. Сағыныш па, әлде әкенің аялы алақанын сағынғандық па, ол жағын тап басып айта алмаймын. Әйтеуір, орталықтағы сол үй өзіне қарай магнитше тартатын да тұратын. Әкем қаталдау еді. Қаталдау еді дегенде, біздің бір білместігіміз үшін дауыс көтеріп ашуланбайтын. Бәрін қас-қабағымен сездіріп отыратын. Жұрт білетіндей ол кісі Орталық Ко­ми­тетте, одан соң “Егемен Қазақстан” (“Социа­листік Қазақстан”) газетінде он жылдай басшылық қызметте болды. Партияның дәуірлеп тұрған уақыты. Жауаптылық қандай еді?! Түннің бір уағына дейін ертең жарық көретін газет беттерін үйге алдырып оқитын. Соған қарамастан, ертеңінде жұмыс орнынан табылатын. Және соның арасынан уақыт тауып үнемі шығармашылық жұмыспен де айналы­са­тындығын айт­са­ңызшы! Не деген қайрат-жігер! Біз ондайда аяғымызды ұшынан басып, дыбыс шығармайтынбыз. Баламыз ғой, теледидар көргіміз келетін, ондайда әкем де біздің жанымызға келіп аз-маз тізе бүгетін-ді. Сәлден соң, оның бізге берер түгі жоқтығын сезген соң “пустой фильм, одан кітап оқыған­да­рың пай­далы” дейтін де өшіріп тас­тайтын. Біз әке­мізге қарсы бір ауыз сөз айта алмай­тын­­мыз. Қорыққандықтан емес, сый­ла­ғандықтан, тәрбиеден. Ол кісінің айт­қаны заң. Қазіргі балаларға ондай оғаш қылық танытып, теледи­дарды тілге кел­мей сөн­діріп көріңіз, өңмеңдеп өре түрегелер еді. Әсіреқызылдан бойын аулақ ұстай­тын, ұстамдылық пен қарапайым­ды­лықты медет тұтты. Лауазымды қыз­метте жүргенде де дүние жинамайтын, қымбат жиһаз, мәшине, алтын-күміс дегендерді жанына жуытпайтын. Бізді міндетті түрде жексенбі сайын қала сыр­тындағы саяжайға қара жұмыс істеуге апаратын. Оның өзі шап-шағын еді, құрал-сайман сақтауға, жаңбырдан бас сауғалауға ғана жарайтын. Жасыратыны жоқ, біз қаражаттан қиындық көрмей өстік. Соған қарамай сол әкемнің ұстам­­дылығы мен қарапайымдылы­ғы­ның арқасы болар, жұрттың аяғын ала түрлі-түсті теледидардың өзін сек­се­нінші жылдары ғана көре бастадық. Оның өзінде достары мен жолдас­та­ры­ның қолқалауымен. 1980 жылы Мәс­кеуде Олимпиада өтіп жатты, бокстан фи­налға Серік Қонақбаев шығатын күні ғана сатып алғанымыз әлі есімде. Қарапайымдылық біздің санамызға да ерте сіңісті. Әкем біздерге “бестік баға, қызыл диплом, лениндік сти­пен­дия үшін оқудың қажеті шамалы” дегенді шегелеп айтатын. Бәрінен бұ­рын зердемен ұғынған білімді қатты ба­­ға­лайтын. Мен мектепті өте жақсы ба­­ғамен тәмамдадым, спортпен ай­на­лыстым, қатарымның алды болдым. Бірақ мені Мәскеуге МИМО-ға жібермеді. Мәселе “бармайсың” деген бір ауыз сөзбен бітті. Ешкім қарсы кел­ген жоқ, оның себебін де ежіктеп тал­дап жатпады. Ал інім Ерлан Мәскеу уни­вер­ситетін қызыл дипломмен бітіріп шықты. Бір жағынан күлкілі болса да енді айтуға болар, әкем қызметтік көлігіне бөгде адамды мінгізбейтін. Жұрттың жүгіртпе сөздерінен аулақ жүрейінші дей ме қайдам, тіпті анамыз Күләштің өзіне көп кеңшілік жасала бермейтін. Бірде, ҚазМУ-дің заң факультетінде оқып жүр­ген кезім еді, сабақтан ке­шігіп қалатын болған соң мәши­не­ңіз­бен жетіп алайын деп өтіндім. “Жоқ, болмайды, үйден уа­қытымен шығуға үйрен”, деп тыйып тас­тады. Екінші қайтара сұраудың өзі ың­ғай­сыз еді. Бұрын “депутаттық зал” деген болды ғой, лауазымды қызметкерлер әуе­жайда сол жер арқылы өтетін. Іс­са­парға әкемді көбіне-көп мен күтіп алып, шығарып салатынмын. Сонда ай­там ғой баяғы: “Мына залдан өтуге сіз­дің де құқыңыз бар, мүмкіндікті неге пайдаланбайсыз?” д­егенімде: “Жақсыға бой үйрету оңай, ба­лам, ал одан айырылу тым қымбатқа тү­седі”, дейтін де жалпы залдан өтетін. Бі­реулер үшін бұл мінез қожанасырлық секілді боп көрінуі мүмкін. Бірақ біз білетін шындық солай еді. 2. БЕЛСЕНДІЛІГІМ ІСКЕ АСПАДЫ Әкемнің сырқаттанып жүрген кезі еді. Айта беретін жаман ауру. Мұның аяғының неге апарып соқтыра­тындығын өзі жақсы білді. Жанына батса батқан шығар, бірақ біздерге, балаларына оны­сын аса көп сездіре бермейтін. Ба­рынша көңілді жүруге тыры­сатын. Заман басқа, уақыт басқа ғой, әрекетсіз қол қусырып қайтіп отырарсың. Совминнің ауру­ха­насына бардым да диагноз қойылған кі­тап­шаны сұратып алдым. Достармен, жа­қын-жуық ағайын­дармен ақылдастық. Аурудың ұзын-ырғасын неміс тіліне аудартып Германияға жібердім. Олар сол жаққа шақырды. Операция жасату қажет болды. Әкем алғашында көнбей­тіндей рай танытқанымен артынша біздің ұсыны­сы­мызды түсіністікпен қабылдады. Одан басқа амал да жоқ еді. Мен қиын сәттерде әкемнің қасында болдым. Бос уақыт – басты байлық дегенге көбіміз онша мән бермейміз. Сол бос уақыттың қадірін толық түсінген бір адам болса ол–менің әкем еді. Былайғы күндерді айтпағанда ауыр сырқаттанып ауруханада жатқанда да шалқасынан түсіп, алаңсыз дем алғандығын көрмеппін. Үнемі бір нәрселерді оқып, үнемі шұқ­шиып қағаз қарап отыратын-ды. Оны айтасыз, студент кезімізде жазғы кани­кул­ға шыққанда да дереу бізді бір мекеменің қара жұмысына орналастырып қоятын. Мәселен, өз басым ботаникалық бақта, ойыншық фабрикасында жазда бір ай бойы жұмыс істейтінмін. Сондағы таба­тынымыз 70-80 сом. Оның мәнін кейін ұғынсам, біздің уақытымыз текке өтпесін, ақшаның да қалай табыла­тын­ды­ғын және қадірін түсінсін дегені екен. Содан бойға жұққан қасиет болар, мен де кейін ұлымды каникулға шығысымен қара жұмысқа орналастырып қоятын болдым. Өмірде әке мен бала арасында түсін­бестіктердің болып жататындығы белгілі ғой. Біз­дің басымыздан ондай оғаш оқиға өтпепті. Ержетіп ақыл сұрай барғанда да: “Өзің қалай қарайсың?” деп бар жауап­кер­шілікті алдымен саған қарай ысыратын. Ол жалтару емес, сені өзімен тең дәре­жеде санағандығы еді. Алғаш еңбекке ара­ласа бастаған жылдар ғой. Бірде анау жет­пейді, бірде мынау жет­пейді. Үйленгенсін, көбірек табыс тапқың келеді. 130 сом ақ­ша, жалақының түрі сол. Сосын бір ме­кемеге жарты айлыққа қо­сымша заңгер болып орналастым. Екі ме­ке­менің орт­а­сын­да зыр жүгіріп жүрдік. Бір­де сол ме­кеменің басшысы “бізге бөлім мең­ге­ру­шісі болып қызметке келуге қалайсың” дегендей өтініш айтты. Жалақысы тәп-тәуір. Сыйақысымен 350 сом, ол кезде бұл екінің бірінің қолы жете бермейтін жа­лақы. Бірден бүйрегім бұрылды. Ақыл­да­са­йыншы деп әкеме келдім. “Бар­май­сың”, деді салғаннан. Неге бар­май­тын­дығымның себебін таратып айт­па­ды. Менің мәселені шешіп қойғанды­ғым­ды білді де, “өзің біл” деді сөзін салмақтап. Сол жерде 1-2 жылдай жұмыс істедім. Жаман болмаған секілдімін. Бірақ одан ілгері өсе алмадым, ол тұрмақ үлкен жи­налыстарға қатысуым да қиындап кетті, іссапарларға шығарда менің аты-жөнім сызылып қалатын. Оның сырын кейін түсіндім әрине, ол мекемеге басшылық жасайтын министр де, оның орынбасары да әкемнің жақын достары екен. Олар болса “досының” баласын әр жерге “сүйрей” беруден қашса керек. Несін қайталай беретіні бар, құлшынып тұрған жас жігітпін, бір орында үйелеп қалғым келмейтіні белгілі. Бірақ менің қызметтік өсу жолым сонымен тұйық­талған-ды. Амалсыздан сол мекемеде 3,5 жыл қызмет істедім де, 87-ші жылы жалақысы әлдеқайда төмен қызметке ауыстым. Өзімше белсенді болғым-ақ келіп еді, бірақ оным жүзеге аспады. 3. ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЛӘЗЗАТ Әрине, шығармашылық шаруамен ай­налысып, оның ләззатын молынан көр­ген­ге не жетсін. Әкем саналы ғұмырында партияның аса жауапты жұмыстарын мойынға жүктесе де, соның арасынан өзіне керекті уақыт тауып шығармашылық жұ­мыс­пен айналысатын. Барын берді, жазамын дегенін жазды, ойда жүрген та­қырыптарын қағаз бетіне толықтай түсі­ріп кетті деп айта алмаймын. Оған мүмкіндігі де болмаған шығар. Бірақ соған қарамастан, артына мол мұра қалдыруға тырысты. Бұл жолы әкемнің кітаптарының мазмұнына, қандай-қандай мәселелерді сөз еткеніне тоқталғым келмейді. Ол сірә, әдебиет­ші­лердің міндеті болар. Біз осыдан бес жыл бұрын жазушы Сапар Байжановтың үш томдық прозалық шығармалар жинағын жарыққа шығардық. Оған өзінің жанына жақын шығармаларын кіргізуге тырыстық. Мен орысша оқыдым, университетті де орысша бітірдім. Бірақ бұл ана тілін біл­меуге деген сылтау емес, бұл жағынан өкі­ні­­шімді де жасыра алмаймын. Әкемнің ел тұшынып оқыған дүниелерін енді-енді ға­на шын ниет қойып қолға ала бастадым. Кейде қат-қабат шаруаның қай­на­ған ор­та­сында жүріп осынша кітаптарды қа­лай жа­зып үлгерген деп те таң қаламын. “Өз ша­мамды білемін, – дейтін әкем, – мен клас­­сик емеспін, мен публи­цист, көсем­сөз­­шімін”, дегенін де талай мәрте естігем-ді. Жасым отыздан аса бастағанда әке мен бала арасындағы жақындық, түсіністік өз жемісін бере бастады. Мен үлкендердің тәр­биесінде болдым дедім ғой, өзімнен кейінгі іні-қарындастарымның әке ша­ңыра­ғындағы шуақты күндерін мысқалдай қызғанған емеспін. Бәлкім, сәл “сыртта” жүргендігім мені тез есейткен шығар. Иә, әке балаға әркез сыншы. Ол кісі мені алақанына салып бағып-қақпаса да, менің болашағымнан үлкен үмітті болғандығын жақсы түсінемін. Әулетіміздің қат-қабат шаруаларын да барынша бірге ақылдасып шешетінбіз. Құрметті демалысқа шық­қан­нан кейін тіпті жақындастық, аға­йын-туыстың мұң-мұқтаждарын да көбіне-көп маған жүктегенді іштей ұнатып тұратын. Өмір ғой, біреуінің баласы жұмысқа орналаса алмай жүреді, біреулері оқудан шы­ғып қалады, біреуіне материалдық кө­мек қажет болады. Бұларды кезінде әкем ешкімге айтпай-ақ өзі тындыратын. Және үлкен шаруа тындырып тастадым деп те міндетсімейтін. Ал сеніп тап­сырылған жұмысты алып жүре ал­майтындарға қат­ты ренжитін. Әкеміздің өмір жолы да тақ­тайдай тегіс болды деп те айта алмас еді­м. Үстінен орынсыз арыз-шағымдар да жа­зылып жатты. Соның бәріне салған жер­ден дауыс көтеріп, шала бүлініп ашу­ла­нып жатпайтын. “Құдекеңнің көзі түзу бол­сын”, дейтін де арқа-басын кеңге салып, өз ауанымен жүре беретін. Жақындық дегеннен шығады-ау, өз қо­лым өз аузыма жете бастаған соң тау етегінен шағындау үй сатып алып, отбасыммен сонда тұрдым. Неге екендігін біл­меймін, әкем бізбен бірге сол үйде тұруды ұнататын. Әсіресе, ұлым, немересі Әділеттің үстіне шаң жұқтырмайтын. Оған ұрысқандарды кәдімгідей жау санайтын. Біздің үйде алаңсыз екі аптаға дейін тұрған кездері болды. Шыдамаған соң шешем телефон соғады. “Әкелеріңді үйге жіберіңдер, ел-жұрт қайда жоғалып кетті деп іздеп жатыр”, деп кәдімгідей өтініш айтады. Әкем екеуміз түннің бір уағына дейін армансыз сырласатынбыз, өмір, қоғам, айналамыздағы тіршілік жайлы толғанысқа толы әңгімелер шертетінбіз. Сол күндерді қатты сағынамын бұл күн, ақылдасатын да адам жоқ... Ауызекі тілде айтыла беретін “тегін адам емес” дейтін үйреншікті тіркес бар ғой. Кезінде оның мағынасына мән бермеген екем. Қазір ойға алсам көп нәрсенің дұрыс шешіміне енді көз жеткізгендеймін. Әңгі­ме­міздің бір тұсында әкем 1997 жылы жаман ауруға шалдықты дедім ғой, жүдеп кетті, көз ал­дымызда жағдайы нашарлай бас­тады. Дәрігерлер ешқайда апар­маңдар, ауруды одан әрі қоз­дырып аласыңдар деп құ­дайдың зарын қылды. Көзі ашық адамбыз, тәуекелге бел бу­дық та сырт елге операцияға алып бардық. Германиядағы білікті профессор­лар опера­ция­дан кейін: “Сіз сауығып кетесіз, ең кемі он-он бес жыл өміріңіз ұзарады”, дегенді қайта-қайта айтатын. Әкем ондайда жылы жымиыспен күлетін де қоятын. “Екі-ақ жыл, екі жыл өмірімді ұзартса, мына дәрі­герлердің нағыз әулие бол­ғаны”, деп әзілдейтін. Он-он бес жыл де­генді тіпті аузына да алмай­тын, құдайдан сұрағаны екі жыл еді. Операциядан кейін артық-кемі жоқ, тұп-тура екі жыл өмір сүрді. Неге 7, неге 8-9 жыл аузына түспеді деп ойланамын ғой кейіннен. Соған қарағанда нағыз әулие менің әкем екен! Әкеме сол 1997 жылдың ма­мы­рында ауыр операция жа­салды, ал келер жылы мен 40 жасқа толдым. Аса бір ауыз тол­тырып айтарлықтай оқиға емес, әкем ағайын-туыстардың ара­сын­да бой жазғысы келді ме, әлде басқадай ой-мақсаты болды ма, бұл тойды мейрамханада атап өтейік деді. Менің дос-жаран­да­рым, жақын-жуықтар жиналды. Тағы да әкемнің көре­гендігін, әулиелігін айта кете­йін. Жарық дүниедегі өмірінің қаншаға созы­ла­тындығын қалай сезіп білген десеңші! Әлде ішкі түйсік­тің әсері ме?.. Көзінің тірі­сінде әулет көшін ілгері апа­ра­тын азаматқа да сенім артқы­сы келген болар. Ме­нен де жасы үлкен, менен де өмір­дің құпия сырларын кө­бірек көрген ағайын-туыс шү­кір, баршылық еді ғой. “Бай­жа­новтар әулетінің тізгінін мұнан бы­лайғы жерде Ұлан ұстайтын болады. Кәне, кімде қандай пікір бар, қарсы болсаңдар ол ойла­рыңды да жа­сыр­май ай­тың­дар”, деп дастарқан үстінде ағынан жарылды. Бәлкім, бізге қалдырған әке аманаты дегеніміз осы болар?! Қал-қаді­рімізше сол міндетті орындап жүрген­дігіме тәубе деймін. Біреулер сұрақ қояды, Сапе­кең құр­мет­ті демалысқа шық­қан соң орынсыз өтіп кеткен уа­қыт­тың есесін қайтару үшін шама­дан тыс көп жұмыс істеді ғой дейді. Дем алуы ке­рек еді ғой дейді. Ал мен мүлде олай ой­ламас едім, қайта әкем күн­діз-түні ты­нымсыз жұ­мыс істеуі­нің арқасында ғана өмірін ұзарта білді. Ол кісі демалыс дегенді шығар­ма­шылық ләззат деп түсінетін. Әдемі ой­ла­ры ақ қағаз бе­тіне дөңгеленіп түс­кен сәт­тері одан асқан бақытты адам бол­­майтын. Онысын әрине, Күләш тә­теме оқып беретін, қалам­дас-әріптес­терінің де пікір­лерін тыңдай білетін. Шығармашылық ләззатқа бөлену де кез келгеннің маң­дайына жазылмаған. 4. ҮЛКЕН ПӘТЕР БІЗГЕ БҰЙЫРМАДЫ Нұрланның үлкенін бауырына басты. Манас атты ұрпағы әкем қырғыз жерінде дем алып жатқанда дүниеге келген-ді. Нұрлан менен де, Ерланнан да бұрын үй­ленді. Тұң­ғыш немересінің хабарын ес­тігенде әкем жү­регі жарылардай қатты қуан­ды. Немересіне батырдың атын қою қажет болса, бізде де батырлар жеткілікті еді ғой. Бұл да жақсы ырымға жоры­ған­дығы шығар, тәубе, Манастан кейін де талай немерелері өмір есігін ашты ғой. Өзі көзі тірісінде сегіз не­ме­ресін көріп кетті. Үш немересі отау құр­ды. Соның бірінің тойына қатыса алмағаны ғана өкінішті. Құдай тілегін оңғарып, 1983-1984 жыл­да­ры, бір жылдың ішінде төрт бірдей ұр­п­а­ғынан төрт немере сүйді. Сенбі, жек­сенбі күндері сол немерелерін үйіне жинайтын да, уақытының тапшылығына қа­­рамай соларға да кәдімгідей көңіл бө­летін. Ме­нің ұлым Әділетті тіпті жақсы көр­ді. Аз­дап еркелеу болып өсті, сосын кішкене “дұ­рыс жүр, жүгірме, өзгелерге тиіспе” де­гендей ескерту жасаймыз ғой. Біздің ол ескерт­пе­мізді де қабақ шыта қабылдайтын: “Бұл балаға ұрыспаңдар, бұл тегін бала емес”, деп ескертетін. “Сіз бізді қалай қатты ұста­ды­ңыз, бұларға со­ның отыз пайызын жаса­ғанымыз жоқ қой”, дегенімізге пәлендей құлақ аса қоймайтын. Ерлан мен қарындасым Назым ғана әке жолын жалғастырып журналистік маман­дықты таңдады, Нұрлан – қаржы сала­сының маманы. Айтайын дегенім, әкем тумысынан интернационалист-ті, тірі жанды ұлтына қарап бөлмейтін, бертінге дейін жүзге, руға бөлінуді де іштей ұнатпай жүрді. Сан түрлі мінезді адамдар болады ғой, әкем­нің қай облыстың тумасы екендігін де айыра ал­май жүретіндер жеткілікті еді. Сұ­ра­ғандарға: “Оның қажеті қанша?” деп бірден бетін қайырып тас­тай­тын. Әкем бай­дың тұ­қымы болған. Ата-әжесі 28-ші жылғы кәмпес­кеге ұшы­раған, қуғын-сүргінді де көп көр­ген. Ал өзі Жам­был облысының жерінде өмірге келген, әке-шешесі көшіп-қонып жү­ріп, ақыры Алматы облысына тұрақтаған. Са­пар деген есімнің берілуі де тегін емес-ті. 76-ның желтоқсанында атам қайтыс болды. Әкем қазақ баспасөзінің қара ша­ңы­рағы – “Социалистік Қазақ­станның” бас редакторы. Асқа қара құрым ел жи­налды. Сонда Семей өңірінен келген бір ақсақал мені жеке бөлмеге шақырып алып, біз­дің атаме­ке­німіз туралы бұрын-соңды ес­ті­меген талай-талай тұшымды әң­гімелер айт­ты. Біздің ата-ба­ба­мыз­дың сүйегінің Шың­ғыстау бөктеріндегі Құн­дыздыда жатқан­дығын алғаш рет сонда естідім. Кейін жұрт аяғы басылған соң әкем­нен шым-шымдап осы жайдың ан­ық-қанығын сұрай­мын ғой. Сондағы айт­қаны: “Сен қазақсың, сұрағандарға қазақ­пын де де жүре бер. Мұнан артық са­ған қандай абырой-атақ керек!” дей­тін. Ұлы Абайдың 150 жылдығында Се­мей өңірін­де ұлан-асыр дүбірлі той өткендігі күллі жұртқа белгілі. Сонда әкем ата­ме-кенге барып, аруақтарға дұға бағышта­ту­дың реті енді келді дегендей, бала-шағасын екі мә­ши­неге са­лып алып, Шыңғыстауға барып қайтты. Мен бара алма­дым, соның алдында ғана мә­шинеміз соғылып жа­ра­ла­нып қал­ған­мын. “Саған сақта­нып жүру керек, бі­рін­ші ескерту ал­дың, ендігі жолы абай бол”, деді де тастап кетті. Бірімізден соң біріміз ер жеттік. Біздің үйленіп, отау құруымыз туралы да үй-ішінде ара-кідік әңгімелер айтыла ба­стады. Күләш тәтемнің арман-мақсатын түсі­не­мін. Өсіп-өнген, көргені мол, елге белгілі адам­дармен құда-жек­жат болсақ дейді ғой баяғы. Әкеммен тон­ның ішкі бауындай қа­рым-қатынаста жүрген дос-жарандарының ұл-қыздары да бізбен бірге есейіп қалған-ды. Әкем соның бірін де тыңдамады, күннен-күн­ге күшейіп келе жатқан “про­бле­маға” бір­ден нүкте қойды. “Кімнің қызы бол­са оның қызы болсын, ең бастысы –үлкен жүректі таза адам болса болғаны. Сүйікті жарларыңды өздерің таңдаңдар, біз емес, онымен сендер тұрасыңдар”, деп бізге де бірден “бостандық” жария­лап жіберді. Бейне... Әке бейнесі! Жақсы адам­ның образы күн өткен сайын алыс­та­майды, күн өткен сайын жақындай тү­седі екен. Соңғы уақыт бедерінде осы құ­былысты анық аңғарғандаймын. Әкем­нің есте қалған әрбір қимыл-қоз­ға­лысы қымбат, тіпті елеусіздеу деген іс-әрекетінің өзі үлгі-өнеге болып жа­ды­мызда мәңгілік сақталып қалыпты. Және соларды бүгінгі күннің безбе­ні­мен таразылап көргенде әке бейнесі одан әрі сомдалады, одан әрі биіктейді. Біздің бұрын Орталық Коми­­тет­­тің меншігіндегі екі бөлмелі шағындау ғана саяжайымыз болатын. Үлкен отбасы үшін мұның тарлық ететіні рас-ты. Жаз бойы сонда тұратынбыз. Жетпісінші жыл­дың басында әкем аға газеттің бас­шы­лығына ауысқан соң лауазымды қыз­мет­керлерге берілетін кеңдеу демалыс үйіне көшіңіз дейді ғой. Әрине, кең жай­ға көшіп алғанға не жетсін. Неге екен­­дігін қайдам, әкем жеме-жемге кел­генде біз қалаған қызметтік үйге қоныс­тануды қаламады. Біреуден тар­тып алған жоқ, бәрі заң шеңберінен ас­пай­тын тіршілік қой. “Қалай болды?” деп сұ­раймыз тықақтап. Біздер үшін әкем­нің жа­уабы да қызық: “Бұл қызметте қанша тұрар дейсіңдер. Ойда-жоқта босай қалсақ, сол ескі саяжайымызға да жете алмай қалып жүрерміз. Үйреніскен мекен-жа­йымызды ауыстырмай-ақ қоялық”, деп қарап тұр. Қазаққа пәтер мәселесі қайдан ше­шіл­ген. Біз үшін сәл түсініксіздеу бол­ған тағы бір жағдайды бастан кештік. Ал­матының көрікті бір жерінен шығар­ма­­шылық одақ басшыларына арнап жа­ңадан келіскен үй салынып жатқан-ды. Әкем сол үйден төрт бөлмелі пәтер ала­тын болған. Алдын ала алатын пәте­рі­мізді де бәріміз көріп шықтық. Бізге ұнағанда қандай, тұрған жері де керемет. Өкі­ніштісі, сол пәтер бізге бұйырмады. Мәселе былай болған; Қазақстанға “Правданың” меншікті тілшісі жаңадан қызмет бабымен келіп жатады. Әкем Журналистер одағының төрағасы ғой, жауаптылықты мойыннан қалай сы­пы­рып тастасын. Тілшіге пәтер керек. Бі­рақ ол уақытша адам ғой, ал тақа қи­на­­лып бара жатса біз тұрған ескі пәтерді жөн­­деп беруге неге болмасын. Басқа адам бол­ғанда бұл жағдайды қалай ойлас­­­тырарын кім білсін, әкем сөзге кел­­местен: “Правданың” тілшісіне менің жаңа пәтерімді беріңіздер”, депті. Бір жағынан күлкілі. Ал әкем оған көп қинала қоймағандай пиғыл танытты. 5. “Сізді жақсы көретінмін, әке!” Жас адамның жүріс-тұрысы көбірек болады ғой. Кейде үйге түннің бір уағында оралатынбыз. Ұйқы қанбайды. Бірақ әкем оны елемейтін, ол тұрмақ жаңбыр жауып тұр ма, қар жауып тұр ма, бәрібір бізді “тұрыңдар” дейтін бір ауыз “коман­дасымен” оятып алатын да, апыл-ғұпыл киініп стадионнан табы­ла­тын. Жүгіретін, футбол, бадмин­тон ой­най­­тын­быз. Әкем бадминтон ойнаудың шебері еді. Күләш тәтем екеуі ойна­ған­да жұрт кәдімгідей таң қалатын. Ши­рақ­тықты, жинақылықты, ептілікті жа­ны сүйетін. Бәрімізді спортқа ертерек бау­лыды. Мен тіпті үшінші сы­нып­та оқып жүргенде футбол секциясына қа­тыстым. Содан жеті жыл бойы қол үз­генім жоқ. Қалалық, рес­пуб­­ли­калық фут­­бол құрама команда­ларының қа­тарына қа­был­дандым. Әкеге баласының кіш­кентай жетістігінің өзі үлкен қуа­ныш қой, алдын ала менен қа­шан фут­бол ойнайтынымды сұрап білетін. Бір қарасам, әкем бір топ жол­­дастарымен менің футбол ойнаға­ным­ды қызықтап, трибунада отырғанын көретінмін. Тағы бір көңіліме ұнайтыны әкем өзім деген жолдастарына барынша адал еді, олармен араларынан қыл өтпейтіндей дос болып өтті. Нағыз достықты да сол кісілердің арасынан көретінмін. Қазақ сөз өнеріне өшпестей із қалдырған Кәкімжан Қазыбаев, Ұзақ Бағаев, Шериаздан Елеу­ке­нов, Камал Смайылов, Мұқан Мама­жа­новпен құшақтары ажыраған жоқ, Бай­мырза Дәуренбеков, Қабыш Уәйісов, Қуат­жан Досжанов, Төлеухан Кенжебаев, Кекіл­бай Нүсіпбеков, Молдабек Шол­панбаев, Самратбек Кәрібаев, Анарбек Айт­баев, Жүніс Бектепов, Ғафу Қа­йыр­беков, Кемел Тоқаев, Төрегелді Шар­манов, Дәуірхан Айдаров та әкемнің ауыз толтырып айтатын нағыз достары-тын. Бүгіндері бұл кісілердің көбі өмірден озған, бірақ олардан тараған ұрпақпен достығымыз, бауырмалдығымыз жарас­қан, бір-бірімізді жақсы білеміз.. Осы толғаныстың бір тұсында ба­ла­ларымның мен қайда жүрмейін, қай­да болмайын орайын келтіріп, телефон арқылы болсын, жүзбе-жүз кездескенде болсын: “Әке, біз сізді жақсы көреміз!” дейтін жүрек жадыратар жақсы сөздерін үнемі құлағыма жеткізіп тұра­тын­дығын айттым ғой. Иә, бала әкесін жек көруші ме еді, әке де бала д­е­ген­де етінен ет кесіп беруге дайын тұрады. Бұл араны тарқатып айта бастасаңыз әңгіме тіпті түгесілмейді. Бірінен бірі жалғасып кете береді. Мен де шынымен әкемді жақсы көретінмін. Сол үлкендердің тәрбие­сінде болғандықтың әсері болар, көзінің тірісінде сол жалғыз ауыз сөзді де естіртіп айта алмадым. Бәл­кім, ішімнен мың-сан мәрте қайтал­аған да шығар­мын. Оны кім санапты. Бүгін... әке мерейтойының қарса­ңын­да сол парызды өтеудің сәті түскен тәрізді. Сізді жақсы көретінмін, әке!.. Бұл сөзді ол кісі бәрібір естиді.Ішкі түйсік соған меңзейді. Естиді. Естігенде орнынан бір аунап түсер. Біздің қолдан одан басқа не келеді?! Ұлан БАЙЖАНОВ. _____________________________________________________ Суреттерде: С.Байжанов және ұлы Ұлан, 1968 ж; Сапекең немересімен бірге. Автор туралы анықтама: Ұлан Сапарұлы Байжанов 1958 жылы  туған. ҚазМУ-дің заң факультетін бітірген. 1987-1991  жылдары Алматы қалалық атқару комитетінің мем­ле­кеттік-құқықтық бөлімінің меңгерушісі қызметін ат­қарды. 1991-1995 жылдары Алматы қаласындағы әді­лет басқармасының бастығы және Әділет ми­нистрлігінің алқа мүшесі болды. 1997-1999 жыл­дары “Қазақтелеком” АҚ вице-президенті, 1999-2002  жылдары ҚР мемлекеттік Кіріс министрлігінің вице-министрі, ал 2003  жылдан 2008 жылға дейін “ҚазМұнайГаз” АҚ атқарушы директоры, “Қаз­МұнайТеңіз” АҚ бас директорының орынбасары, “ҚазМұнайГазКонсалтинг” АҚ президенті, “Қаз­МұнайГаз” ҰК АҚ аппарат басшысы және Бизнесті қол­дау мен құқықтық қамтамасыз ету жөніндегі вице-президенті қыз­меттерін атқарды. Қазір “Самұрық-Қазына” АҚ басқарушы директоры.