Ақ барыстың асқаралы асуы

Жұлдызды күн құтты болсын, ағайын! Әр нәрсе өзінің ретімен бо­ла­ды ғой. Биылғы жыл барыс жылы еді. Барыс болғанда да ақ барыс жылы. Ал ақ барыс жылы алпыс жылда бір ғана айналып келеді. Міне, ақ барыс жылы халқына ағынан жарылды. Осы кезге дейін ала алмай, армандап жүрген асуы­на шығып, жете алмай жүр­ген абыройына қолы жетті. Жоқ, бізді көп күттірді деп айта алмаймыз, жете алмай қинал­дық деп те айта алмаймыз. Біз тез жет­тік бұған, жаңа тарихы­мыз­дың бар болғаны он тоғыз жыл то­лар қар­саңында ие болдық, оңай емес, дегенмен, жылдам алдық бұл шыңды. Жер жүзінде қаншама мемлекеттер бар. Олардың көбі жол біз­дікі, біз өткізейік, беріңдер кезекті бізге деп айта алатын ілгеріден келе жатқан мемлекеттер. Бірақ со­лардың бәрі бізге құрмет көрсетіп, Қазақ еліне жол берді. Осылай қазақ мемлекетіне жол ашылды, сөйтіп, қазақ халқының жұлдызы жанды жарқырап маңдайынан. Әрине, бұл өзінен өзі оп-оңай бола салған жоқ. Мұндай нәрсе көк пен жердің екеуінде бірдей, бір-біріне сәйкес, бірге қимыл жасап, көп әрекет етуінің арқа­сында ғана болуы мүмкін еді. Міне, осы ұлы жұмысты ат­қаруға еліміздің ішінде және сыр­тында қысқа уақыт ішінде қыруар осындай істер істеліп, сан алуан жұмыс атқарылды. Әділет­тігін айту керек, жақсының жақ­сы­лығын айт нұры тасысын деген, осы Саммиттің бізде өтуі Пре­зидентіміздің ерекше қайсар­лы­ғының арқасы. Күндіз-түні бір тынбай, бар күш-жігерін жұмсап, өзі сарылып соңында жүрді осы істің. Көнбегенді көндірді, келмегенді келтірді, тыңдамағанды тың­датты, ақыр айналып бар­лығы да мойындап, қабылдауға, қолдауға мәжбүр болды. Тарихты, әрине, халық жасай­ды. Бірақ өмірді тұрып қалған ор­нынан жылжыту, қозғау әр уа­қытта жеке адамның ісі. Ыстам­бұл­дағы соңғы Саммиттен бері он бір жыл өтіпті. Неге ұзақ уа­қыт мұндай жиын болмаған? Қа­жеттілігі болмады ма, ЕҚЫҰ аума­ғындағы бейбітшілік өмір ой­дағыдай ма? Жоқ. Әлемде дү­ние тез өзгеріп келеді. Бірақ аса назар аударарлық, шиеленісіп тұр­ған қауіпті  жағ­дайлар бар­шы­лық. Онда неге жиі-жиі кездесіп соларды реттеп отырмады? Әри­не, мұның себептері бар және олар әртүрлі. Ірі-ірі мемлекеттер бол­са оларға өткен кезеңде мұндай жиын өткізіп, әңгіме жасау аса ыңғайлы бола қойған жоқ. Шын мәнінде Хельсинки ұлы бастама жасап, шынайы бейбітшілікке жол ашып еді. Соның шешімдеріне байла­нысты «қырғи-қабақ» соғысты тоқ­та­туға мүмкіншілік туды. Бірақ ол со­ғыс тоқ­татылғанмен, «тату» бейбітшілікке ай­нала алмады. Ол тек анда-санда ыз­ғарлы суығы да болып тұратын «сал­қын» бейбітшілікке айналды. Жер-жер­де қарулы қақтығыстар болып, біраз елде олар әлі жалғасуда. Жақсы шешімдер қабылданғанмен, оларды әр ел өздері қадағалап орындауы тиіс еді. Ал сырт­тан бағдарлап, ретке келтіріп отыратын күш, буындар жасалмаған болып шықты. Басқа кіші немесе шағын мемлекеттер сол үлкен мемлекеттерге алаңдап, алға шыға алмай, әліптің артын күту­мен болды. Мұндай жағдай созыла берсе тіпті Хельсинкиде қабылданған маңызды құ­жаттар ұмытылып, күші әлсірей берер еді. Бұл, әрине, бейбітшілікті күшейтіп емес, қайта әлсіретіп, түбі қиын жағдайларға алып келуі мүмкін еді. Міне, осының бәрін талдап, байқау арқылы Қазақстанның Президенті күт­пе­ген жерден топ жарып, Ұйым елдері­нің кезекті Саммитін біздің елімізде, Ас­танада өткізу туралы батыл ұсыныс жасады.  Бұл,  әрине, әлем үшін тыңнан туылған жаңалық еді. Несі бар,  жаңа ғана қатарға қайта іліккен, ешкіммен дау-таласы, арыз, айтыс-керісі жоқ, бейбітшілікке берік бағыт ұстап келе жатқан, аумағы жөнінен жер жүзіндегі мем­лекеттер арасында тоғызыншы орын алатын, орта мемлекеттермен қатар саны бар өскелең,  шұғыл дамып, көтеріліп келе жатқан мемлекет. Алғыр да жігерлі,  тәрбиелі, тәжірибелі басшысы бар осын­дай елде Саммитті өткізуге әбден бола­ды деп шешті бәрі. Оның үстіне Қазақстан осыған дейінгі кезеңде бірнеше сынақтардан өтіп, өзінің мұндай үлкен де биік деңгейдегі жауапты шараларды өткізуге мүмкін­ші­лігі зор екенін көрсете білді. Мысалы, біздің елдің талаптануы­мен  2003 жылдың 2-3 маусымында Ал­маты қаласында ЕҚЫҰ-ның Парламенттік Ассамблеясының Трансазиялық  форумы болып өтті. Ал 2008 жылдың 28 маусымы мен 3 шілдесі аралығында соның жалғасы ретінде ЕҚЫҰ-ның Парламенттік Ассам­блеясының жыл сайын өтетін сессия­сы­ның кезекті 17-сессиясы тағы да біздің елі­­мізде, бұл жолы Астана қаласында өтті. Бұл шаралардың барлығы да қатыс­қан делегациялар мен халықаралық ұйым­дардың басшылары тарапынан өте жоғары деген баға алды. Осы жұмыстардың кезінде алғашқы Трансазиялық форумда болған бір жағ­дай әлі менің есімнен кетпейді. Бар­лық елдерде қалыптасқан әдетпен  біз де жұ­мыстың соңғы күні мей­мандарды елі­мізді аралатып, таныстыруға тиіс едік. Соған меймандарды  Тау-түргенге алып барып, түскі асты сол жерде беруді ұйғардық. Автобустарға әдейі бірге отырып, жол-жөнекей еліміз, жеріміз туралы әңгіме айтып, сұрақтарына жауап беріп отырдық. Байқаймын, сол жерге жеткенше меймандар оң жағында қалмай қатар келе жатқан Алатауы­мызға қараумен болды. Содан бір кезде олардың ішінен бір ханым: «Мына Алматының қасында тұрған сұлу тау қанша жерге дейін барады?» – деп сұра­ды. Мен: «Бұл сұлу таулар біздің Қазақ­станның  оңтүстік шекарасымен бойлап, шығысынан басталып, батысына де­йін 3 мың километрдей жерге созы­лады», – дедім. «Ойпырмай, – деді жа­ңа­ғы кісі, не деген бақытты халық­сыздар, үнемі осындай сұлу таудың қа­сында өмір сүретін». Жиі-жиі сыртқа шығып тұрмағаннан кейін біздің адамдарымыз кейде біле бермейді ғой, біз қандай табиғаты тамаша жерде тұрып жатқанымызды. Адам өзінде бар нәрсені байқамайды да, үнемі тек жоқ нәрселерін ойланып, со­лар­ды іздеумен болады. Біздің бары­мыз­ды өзіміз емес, басқа адамдар тез байқап, солар алдымен әңгіме ететіні сондықтан. Ұмытпасам, 1998 жылдың күзі болу керек, Сауд Арабиясынан сол елдің шурасының төрағасы доктор Джувейри бастаған үлкен делегация келді біздің елге. Біз меймандарымызды шын жү­рек­тен қарсы алып, жақсылап аралат­тық елімізді. Өзім қастарында болып, Ме­деуге, Шымбұлаққа апардым. Өті­ніш­тері бойынша таудан аққан, сар­қы­рап, көбіктеніп ағып жатқан өзеннің қасына тоқтаттым. Олар біраз жақсылап  демалып, «Жаннат! Жаннат!» деп беті-қолдарын шайып жатты суға. Сонда Джувейри мырза маған ойланып тұрып: «Сіздердің ілгерідегі ата-бабаларыңыз нағыз батыр халық болған-ау деймін», – деді. Неге олай деп ойлайсыз дегенімде: «Өйткені, жердің ішіндегі сұлтанын қалдырған екен сіздерге», – деді. Әрине, бұл нағыз шындық. Айта берсе мұндай әңгіме өте көп. Міне, демек, жағдайды қай жағынан алса да, тарихи да, табиғи да, саяси да, жер шалғайы да, қаржы жағы да, бар­лық жағынан да біз дайын едік бұл шаруаға. Қанша дегенмен, басқа ірі жиын­дармен салыстырғанда Саммиттің жөні бөлек қой, әрине. Бұған қойылатын талап та басқа, деңгейі де басқа, жөні де бас­қа. Біз сол деңгейлердің барлығына кө­теріле білдік, сол талаптарға сай екенімізді көрсете алдық. Әлемдегі ең күш­тілер деп табылатын мемлекет­тердің еш­қайсысынан кем емес екенімізді, олар­мен тең екенімізді дәлелдедік. Күн­нен күнге бойын жазып, жарқырап келе жатқан бас қаламыз ендігі жерде бұ­рын­ғы саммиттер өткен санаулы ғана  әлем қалаларының қатарына еніп, аты ал­тын әріппен жазылды. Бұдан былай оның аты бейбітшілік деген ұғыммен қо­сы­ла жиі-жиі, ауыздан тасталмай аталатын болды. Осы кезеңде бар халық өзінің биік кемелге жеткенін білдіріп, бір басшы­ның қасына жұмылып, бір тілек қана тіледі. Ол тілек «әлем алдында абыройға жеткізе гөр, Жаратқан» деген тілек еді. Міне, сол тілегімізге жеттік. Шыққанда жай белеске емес, шыңға шықтық. Осын­­дай шыңдар емес пе еді арма­нымыз. Бірін алдық. Арманың орын­дал­ды, қазақ. Енді сені ешкім кемсіте алмас, көңіліңе тие алмас. Бұл ұлы жеңіс болды. Мұнымен бар­л­ығымыз бір-бірімізді құттықтайық. Кү­йі­нерде бірге күйініп келген едік, енді сүйінгенде бірге сүйінейік. Өзімізді өзі­міз етектен тартпайық.  Қанша сын­шыл болсақ та, бұл сынайтын жер емес, бұл қуанатын жер. Бір адамның ерекше істеген еңбегін ерекше атап өтсе еш­қандай оның артықшылығы болмас, өйт­­кені, бұл қол жеткен жеңіс бір адам­ның ғана жеңісі емес, бүкіл халықтың жеңісі емес пе? Бұл біздің жұлдызды күніміз ғой. Ал жұлдыз бүкіл халыққа бірдей жарқырап көрінбей ме? Бұл жұ­мыс­тың пайдасын бір адам емес, бүкіл халық көрмей ме? Бұл жұмыстың жақ­сылығы осы ұрпаққа ғана емес, одан асып, келесі ұрпақтарға да жетпей ме? Мынау келіпті, анау келіпті деп адам санап, әңгіменің арқауын басқа жаққа қарай сүйрей берудің қажеті жоқ. Керек болса шақырған тойыңа қасыңда отыр­ған көрші емес, өз ағайын-туысқан­да­рың да түгел келе алмайды әртүрлі себептермен. Қатысуға тиісті елдердің бәрі келді ме? Келді. Қиын да болса қо­ры­тынды келісімге қол жетті ме? Жетті. Құжат қабылданды ма? Қабылданды. Саммит жақсы өтті ме? Жақсы өтті. Бар­лық сөйлеушілер де осылай деп жо­ғары баға берді. Бұдан артық не керек бізге? Біз өз керек абыройымызды жинап алдық өзімізге. Ал бір жеке адамдар келе алмаса, ол Қазақстанның кінәсі емес, өздерінің жеке басының кінәсі. Ке­ле алмаған басшылар өздері­нің хал­қына оның себебін айтатын да шығар. Өйткені, оларды осындай жерлерде сол халықтың атынан қатысып, еліңде бо­лып жатқан жақсы істер болса оларды айтып, паш етіп, қателіктері болса, оны да айт деп сайлаған жоқ па? Әрине, кейбір елдің басшыларына әлемнің алдын­да, әсіресе, өзіңнен бұрынғы басқа адам­­дардың әртүрлі қателіктері үшін қыс­паққа түсіп тұру өте ауыр жағдай. Америкадан, мысалы, ол елдің Мемлекеттік хат­шысы, біздің елге жақсы танымал Хиллари Клинтон келді. Танымал бола­тыны, бұл кісі өзінің жұбайы президент кезінде бірінші леди дәреже­сінде келгені бар еді. Біздің халқымызда ілгері замандардан ел арасындағы қатынастарда жұм­бақ сыры бар сыйлар беріп, сынап көре­тін әдеттері болатын. Мысалы, Парсы патшасы Дарийге Сақ патшалары салт ретінде бір құс, бір тышқан, бір  құр­бақа және бес садақтың оғын жіберген екен. Парсы жағы мұның жауабын таба алмай қиналған екен, кейінірек оның жауабын өмір өзі беріпті. Сол бұрынғы келісінде Хиллари ха­нымға біздің қарсы алып жүрген аза­мат­тарымыз қазақтың бір жақсы қам­шы­сын сыйға тартқан. Ол біздің БАҚ беттерінде де әжептеуір әңгіме болған. Ол кісінің өзі де, осында намысқа тиетін жағымсыз бір сыр бар ма деп, бұл не ма­ғы­намен берілген сый маған деп сұра­ған екен. Біздің адамдардың оған не деп жауап бергенін мен білмеймін, бірақ өмір міне содан бергі уақытта өз жауабын түсінікті етіп өзі берді. Қазақ­тың киелі қамшысы ол кісіге билікке жол ашып, алдымен сенатор болды, содан соң Президент бола жаздап, ақыры Мемлекеттік хатшы болды. Мен мұны айтқанда, ол кісінің өз жеке басының ақылына, қабілеттілігіне, біліміне, бас­қа да жақсы қасиеттеріне еш күмән келтірмеймін. Бірақ сонда да болса өмірде ешбір нәрсенің босқа болмайтынын елдің есіне сала кетейін дегенім. Хиллари ханым ұзақ, батыл және жақсы сөйледі. Тіпті Америкаға бейім әдет бойынша басқаларға кеңес беру, ақыл беру жөнінде, егер Барак Обама келгенде де әдеп сақтап бара алмайтын жерге барып қайтты. Өз елінде бір қылтанақтай да мін бар екен деп ешкім ойлауға да негіз жоқ дегендей сенім айтпаса да айтқандай білініп тұрды. Дегенмен, ханым бір жерде: «Менің жұ­байымның басшылығы кезіндегі саясат Американың қазіргі басшылығы жағы­нан толық қолдау табады», – деп кетті.  Мұнымен нені білдіргісі келді? Екеуінің ортасында кім бар, ол бір-ақ адам емес пе? Мұны енді ойды шебер жеткізе білетін өнерге жатқызуға болатын дүние десе де болар. Соңғы екі Саммиттің ортасында жай адамға аса түсініксіз неше түрлі жағ­дай­лар болып өтті. Соғыс жоқ дейміз, бірақ әр жерде үлкен-үлкен қақтығыс­тар жүріп жатты. Менің түсінігімше, соғыстың өзінің табиғаты да, тәртібі де өзгерген сияқты. Ешкім ешкімге соғыс жарияла­май­ды, бірақ қарулы қақтығыс тоқтамайды, нүктелік «соққы» деген термин пайда болды, ол бірақ кейде үлкен кеңістік­тер­ге де айналып кете береді. Соғыс жа­рия­ланбағаннан кейін, соғыс аяқталмай­ды да екен, ол көп жылдарға сөйтіп со­зыла береді. Бұрын күшті мемлекеттер жеңіп, әлсіздер оны мойындап, құжат­тарға қол қойылушы еді. Қазір ондай тәртіп жоқ. Күшті мемлекеттер алдында баса-көктеп кіріп келгенімен, кейін со­ғыс ұзақ жылдарға созылып, соңы ит тартысқа айналып, аяғында олар өз аяқ­тарын әрең алып шығатын болып жа­тыр. Ешкімді алдына қойған мақ­сатына жеткізбейтін мұндай соғыстар, өзін-өзі ақтамайтын қыруар адам және қаржы шығындары ендігі жерде мұндай әре­кет­терді тіпті ешқандай пайдасы жоқ бос әурешілікке айналдырып бара жатыр. Солай болғандықтан адам баласы бір­те-бірте келешекте мұндай бассыз­дықтардан бас тартып, халықаралық келіспеушілікті шешудің басқа бейбіт жол­дарын іздеуге мәжбүр болатын сияқ­ты. Осындай себептермен Саммит сияқты жиындардың үздік-үздік өтіп отыруын өмірдің өзі талап ете бастаған сияқты. Бұрын өзі осы Саммитті бізде өт­кен­ге дейін онша терең ойлап зерделеме­ген екенбіз.  Оның мақсаты тек бәлен ел жиылып, бір шешімге келіп, жалпыға ортақ құжат қабылдау ғана деп ой­лау­шы едік. Ол олай емес екен. Бұл жиын­ның терең, келешегі зор, басқа да мағы­на­сы бар екен. Бұл бір жағы бүкіл әлем­дік, өте жауапты, биік мінбе екен. Әр ел басшысы  өзінің және өз елінің не ой­лай­тынын, не істер істеп жатқанын, бейбітшілікті сақтау үшін не істеу керек деген пікірлерін бүкіл әлемнің алдында айтады екен. Оны ел саралап, несі дұ­рыс, несі бұрыс, несі шын, несі өтірік, несі қулық, несі сұмдық, бәрін көріп, естіп отырады екен. Бұл өзі халық­тар­дың алдында ғана емес, бүкіл әлем­нің алдында, әлемнің иесінің алдында да беріп тұрған есебі іспеттес дүние екен. Шіркін, соны біліп, ел басшылары таза да әділ сөйлесе екен, өздерінің жіберген қателерін мойындап, зәбір шеккен елдерден кешірім сұрап жатса, бұл қандай тамаша көрініс болар еді, сөйтіп, жер жүзінде қандай тамаша тәртіп орнар еді. Жоқ емес, осындай үлгі бар да ғой жерде. Мәселен, Жапонияны алайық. Олар­дың да бір кезде айналасына қызы­ғу­шылық танытып, шабуыл жасап, жерін кеңейтуге ойы болғаны рас. Бірақ, оған жолы болмай, жеңіліс тапты. Міне, сол ел бұл қатесін түгел мойындап, кешірім сұрады және ендігі жерде біреумен ұрысу, соғысу деген ұғымдардан бір­жолата бас тартты. Осы елдің Импе­ра­торы мұндаға дейін бұрын қақтығыс болған әр елге барып, мол қаражат апарып беріп, кешірім сұрап жүрді. Ол кісіні осындай іс жаса деп ешкім мәж­бүрлеген жоқ. Ол кісінің өзі «болар іс болды, не қыламын  кішірейтіп басым­ды иіп» деген пендешілікке бармады. Ол сезімді жеңіп, ұлылыққа көтеріле білді. Міне, содан кейін ол елдің жолы ашылды. Жерінде қазба байлығы жоқ, 20 пайызы ғана шаруашылықпен айна­лысуға жарайтын жері бар 100 миллионнан аса халық, бүгінгі күні әлем ха­лық­тарының алдында. Тамағы тоқ, киімі көк, өмір сүретін орта жасы 84 жас екен. Бұдан артық қандай өмірді арман­дауға болады. Әлемдегі бар мемлекеттердің саны да көп емес қой, бар болғаны 200-ге жетер-жетпес. Бір қарасаң қиын да емес тір­шілік сияқты. Бірақ қиын. Бар қиын­дығы пендешіліктерін жеңе алмай­ды, бар қиындығы кеудесін төмен түсіріп, кешірім сұрай алмайды. Біреудің қазанына қарай берген адам­ның қарны өмірі тоймайды. Неге осыны түсінбеске? Барлық байлық қа­на­ғат­тан ғана бас алмай ма? Неге осыны түсінбеске? Адам түсіне алмай­тын қиын дүние ме осы? Міне, Қазақ елі өзіне осыншама мемлекет басшыларын өмірге әрі қарай қандай жаңалықтар,  не өзгерістер енгізу керек, қалай бейбітшілік орнату керек деген мәселелер жөнінде ақылда­суға,  әңгімелесуге шақырды. Осындай әңгіме басталды да. Осы жұмысты ауыр да болса бөлек мойнына алып, абырой­мен атқарды. Еліміздің бұл еңбегін әлем мойындады, әлем мақтап, әлем ризашы­лығын білдірді. Сол берілген әділ бағаға, айтылған ри­зашылық пен жылы лебіздерге біз де қо­сылайық: Жаса, Еліміз! Жаса, Елбасымыз! Дұрыстап өткен Саммиттен кейін арқамыз босап, ойымызға келгені демалыс емес, күшіміз толып, жаңа бір жұмыстарға құлшынып кіріскіміз келетін сияқты. Бұл қалай? Ауыр жұмыстан кейін адам демалғысы келмеуші ме еді? Жоқ, ол солай. Біз жаңа сапаға жеттік, жа­ңа сатыда тұрмыз. Біз бұрын шық­паған жаңа шыңның үстіне шық­тық. Ол біздің шыққан жаңа биігіміз. Адам биікке шыққан сайын алыстағыны көреді. Бұрынғы алыстағы дүниелер енді бізге көрініп, жақындай түсті. Ол деген сөз, бұл соңғы шың емес, бірінші шың, бұ­дан кейін де көптеген шыңдар болады әлі халқымыздың қолы жететін. Бұйыр­са, оларды да алармыз абыроймен. Ол үшін бізге не керек, бәрі бар ма бізде, кемістігіміз жоқ па шаужайдан ұстайтын! Бар. Бәрі де бар. Кемшіліктер де жоқ емес. Осының бәрінен сүрінбей, шашылмай, қиналмай өту үшін біздің әрбір азаматымыз дайын болу керек бұл шаруаға. Біздің әр азаматымыз өзінше таза, тәртіпті болу керек,  мейірлі, кең- пейілді болу керек, көре алмаушы­лықты, пендешілікті жеңу керек, кішіпейілді, кешірімді болу керек, бауыр­машыл, ізетті, мәдениетті болу керек. Міне, осыншама қазынаға ұмты­лып, ие болу адам баласы үшін ешқандай қара­жатты қажет етпейді. Есесіне әркімді көкке көтеріп, бай, бақытты етеді. Міне, біздің мына бір қолымыз жеткен ұлы жеңісіміз бізге осы жолға жөн сілтейді. Мен де сіздерге осы бағытқа сәт сапар тілеп, арман-тілектеріңіз орында­лып, шексіз бақытқа ие болуды тілеймін. Жұлдызды күн құтты болсын,  ағайын! Өмірбек БАЙГЕЛДИ.