* М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрына – 90 жыл
Жалпы, қазақ жерінде театр деген өнердің шымылдық ашқанына 100 жыл деп жүр зерттеушілер. Бұл болжамның шындығы бар, 1915 жылы Жүсіпбек Аймауытовтың төңірегіне жиналған көзі ашық қазақ зиялылары Семей қаласындағы әр ұлттың саудагер көпес-приказчиктерінің өнер клубында сахнаға шығып, «Біржан-Сара» айтысын инсценировка жасап, алғаш рет театр ойынын қойғандығын, Біржанды Аймауытовтың өзі ойнағанын айтып-жазған Бағыбек Құндақбаевтың сөзін дәлелдейтін, ал Сараны ойнаған алғашқы қазақ актрисасы Тұрар Қозыбағарова, кешті ұйымдастырушылар ерлі-зайыпты Нұрғали мен Нәзипа Құлжановтар деп тасқа басылған сарғайған құжат-афишаны Семей мұражайшылары біздерге арнайы әкеліп көрсеткен-ді. Солардың бел орталарында Мұхтар Әуезовтің, Қаныш Сәтбаевтың да жүргендігі
туралы дәлел алдық. Осы уақиғаны арнайы тілге тиек еткен әңгіме-дүкен, керек десе ғылыми конференция М.Әуезовтің музей үйінде 2015 жылы, «Қазақ театр өнеріне 100 жыл» деген айдармен өткен.
Тұңғышбай әл-ТАРАЗИ,
Қазақстан Республикасының
халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор.
Ал Жидебайдағы Әйгерімнің отауында болған Мұхаңның сандық ішінде жатып жасаған суфлерлігімен өткен «Еңлік-Кебектің» билер сахнасы қойылымы 1917 жылы болған екен деп дәлелдейді Рымғали Нұрғалиев деген білгір ағамыз. Осы уақиғадан сегіз жыл өткен соң, «Мұртты көсемнің» наркомы А.В.Луначарский деген кісі қазақ даласына жар салып, шаншардың қуы Қалибек Қуанышбайұлын, Жангелдин отрядының сарбазы Сералы Қожамқұлұлын, қостанайлық қуақы Елубай Өмірзақұлы мен Қапан Бадыровты, ақтөбелік Абылқай Абдуллаұлын, оңтүстіктің от-жалынды өнерпазы Құрманбек Жандарбекұлын, оларға қоса Иса Байзақов, Әміре Қашаубаев сынды «самородоктарды» жинап, сол кездегі астана Қызылордада 1926 жылдың 13 қаңтарында деректір Дінше Әділовтің басшылығымен Қошке Кемеңгерұлының «Алтын сақина» қойылымымен ата театрдың шымылдығы ашылғаны әмбеге мәлім. Мұхтар Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» комедиясы, әйгілі «Еңлік-Кебегінің» үшінші көрінісі ойналып, екінші бөлім ретінде актерлар ән салып, тақпақ оқып концерт қойған екен. Бұларға Серке Қожамқұлов режиссерлік етіпті. Бұл топқа атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасов пен мұғалім Латиф Әшкеевтер де қосылған екен. Кейіндері, сол жылдың қазан айынан бастап, театрға бірегей басшы болып Жұмат Шанин келеді. Келе өзі жазған екі сериялы «Арқалық батыр» қойылымы көрерменге ұсынылады. Жалпы, алғашқы онжылдық Жұмат ағаның басқаруымен ізденуге, шеберлік шыңдауға, тақырып таңдауға, актерлік труппаны күшейтуге, оларды оқытып, білімдерін арттыруға, машықтандыруға арналыпты. 1934 жылы Құрманбек Жандарбеков екеуі Қанабек, Күләш Байсейітовтермен бірге Ұлттық опера театрын ұйымдастыруға кеткенше, ата театрдың «отымен кіріп, күлімен шыққан» деседі құжаттар.
1936 жылғы Мәскеудегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің онкүндігіне екі театр бірігіп «Қыз Жібек» операсын және «Жалбыр» музыкалық қойылымын апарған екен, онда Құрманбек Жандарбеков, Күләш, Қанабек Байсейітовтермен бірге Серағаң мен Елағаң, Қаллекилер де шағын-шағын рөлдер ойнапты. Ұзын-ырғасы 360 адам болып барған қазақ өнерпаздары декаданың соңында Үлкен театрда қорытынды концерт берген. Декада кезіндегі барлық шараларға Сталиннен бастап, Ворошилов, Молотов сынды барлық бюро мүшелері қатысып, тіпті, екі мәрте тамашалағандары да бар көрінеді. Қазақ өнерпаздары орталық бюро мүшелері мен Мәскеу жұртшылығының ыстық ықыласына бөленіп, Сәкен Сейфуллин, Жамбыл атамыздан бастап орден-медальдарға «қарық» болыпты. Мұның алдында ғана, яғни 1928 жылы, театр Алматыға көшкен жаңа астанаға түбегейлі табан тіреген болатын. Бір қызығы, Серке Қожамқұловтың естеліктерінде 1925 жылы Мәскеуде болған концертте Әміре Қашаубаевтың қарабайырлау домбырасына көңілі толмаған нарком А.Луначарскийдің өзі арнайы шебер шақыртып, сыртындағы қабымен қоса жаңадан домбыра жасатып беріпті, сол аспаппен Әміре Парижге, халықаралық көрме ЭКСПО-ға қатысып, қазақ елінің атынан оның ән өнерін паш етуге барған деген деректер бар.
Келесі онжылдық 1936 жылғы Мәскеу эйфориясының дүмпуімен келген ерекше көңіл-күй, шығармашылық желпініс әкелгені белгілі. Газет-журналдарда нешеме мақалалар жарияланып, үкіметтің арнайы шешімдерінде қазақ театрының толысып, нағыз кәсіби өнер ордасына айналғаны жайында әңгіме бола бастаған. Ақыры, 1937 жылы кештеу тойланған театрдың он жылдық мерекесі Қазақ Үкіметінің сол жылғы ақпан айындағы театрға «Академиялық» деген атақ беру қаулысынан бастау алыпты. Бұл жылдары театр репертуары орыс және өзге елдердің шығармаларын сахналауға ден қойылған екен. Н.В.Гогольдің М.Әуезовтің аударымымен режиссер И.Г.Боров қойған «Үйленуі» мен «Ревизорында» Қаллекидің Дуанбасы, Камал Қармысовтың Хлестаковы, Елағаңның Осипі актерлік табыс деп аталып, ел ішінде едәуір уақиға болып саналған екен. Отан соғысының қара бұлтының алдында ғана театр сахнасына Мәскеуден арнайы режиссерлік курсты И.Сахновскийдің шеберханасында тәмамдаған Асқар Тоқпанов ұлы Мұхтардың Л.Соболевпен бірлесіп жазған атышулы «Абайын» қояды.
Театрдың іргесі бекіп, шығармашылық қабырғасы қатайған тұста бейбіт өмір, жарқын көңілдер соғыс өртінің бұлтына ұласып, «бәрі де жеңіс үшін, бәрі де майдан үшін» ұранымен жігерленген театр актерлерінің біразы әскерге шақырылып, қалғаны үгіт бригадаларымен оқ бораған жерлерге аттаныпты. Сол соғыста шейіт болғандардың ішінде небір талантты жігіттер бар еді, Жұмағұл Садырбаев, Ғазиз Молдаханов, Бекен Әміров, Әпсемет Сыздықов қандай актерлер еді, деп мұңдана еске алады Серағаң естеліктерінде. Бұл уақытта театр труппасы Сәбира Майқанова, Хадиша Бөкеева, Күлзипа Сыздықова, Зағи Құрманбаева, Камал Қармысов, Сейфолла Телғараев, Шолпан Жандарбекова, Бикен Римова, Рахия Қойшыбаева, Калкен Әділшінов, Әтейбек Жолымбетов, Жағда Өгізбаев, Рамазан Елебаев, Әбікен Хасенов, Ғаббас Ғалиев, Хабиба Елебекова, Шәкен Аймановтармен толығады. Мәскеу қаласындағы театр институтын арнайы қазақ тобы болып бітіріп, Керей Жарқымбаев, Сақып Өгізбаева, Харрас Каримов, Мәнтай Сыздықов театрға қабылданады. Отан соғысы кезінде Алматыға уақытша қоныс аударған «Моссовет» театры бір шаңырақта қызмет жасапты. Мәскеуліктер Ю.Завадский, Н.Мордвинов, В.Марецкая, Н.Черкасов, А.Жаров, Л.Орловалардың да қазақ әріптестерінің суреткерлік өре-қарымына тигізген әсерлері болмай қойған жоқ сыңайлы. Ал сол жылдары М.Г.Насонов, Г.Товстоногов, М.И.Гольдблат, И.Г.Боров театрға әр кездері режиссерлік жасап, «Сын сағатта», «Любовь Яровая», «Намыс гвардиясы» «Жеңімпаздар», «Отелло» сияқты қойылымдармен хал-қадерлерінше ел басына күн туған қиын кезеңнің кемеріне қызмет етті. Бұл жылдары театрдың әдебиет бөлімін М.Әуезов басқарып, өзі де өндіртіп пьесалар жазып, аудармалар жасап, репертуар саясатына қисапсыз еңбек сіңіргенін білеміз. Әсіресе, В.Шекспирдің Әуезов аудармасындағы «Асауға – тұсау» қойылымы Шәкен Айманов пен Хадиша Бөкееваның қатысуымен, берісі кеңес еліне, әрісі шетелдерге әйгілі болды.
Сарыла күткен Ұлы Жеңіс келіп, бейбіт өмірдің қадіріне жеткен сол сұрапыл жылдардағы адам баласының өмірге ғашықтығын, балаша тазалығын, арман қуған адалдықтарын сөзбен айтып жеткізу оңай бола қоймас. Алматыда жаңадан ашылған театр мен кино училищесі мен Тәшкеннің театр өнері институтын бітіріп Мұхат Жолтаев, Исамет Арғынбаев, Зәмзәгүл Шарипова, Күләш Сексенбаева, Нұрмұхан Жантөрин, Ғабдолла Сүлейменовтің тобы келді. Театрдың режиссурасына асқан мәдениет пен біліктілік иесі, қазақтың ұлттық дәстүріне аса сақтықпен ден қойып, нешеме жұлдызды қойылымдарды дүниеге әкелген М.И.Гольдблат көркемдік жетекшіік жасап, Ш.Айманов, А.Тоқпанов, Г.Товстоногов, Ю.Рутковский, Я.Штейндер өндіріп қойылымдар қойып, едәуір еңбек етті.
Кейінгі онжылдық көлемінде театрға жаңа басшы болып А.Л.Мадиевский келеді. Ол кісі қойған талай маусым көрерменнің көзайымы болған атышулы «Қарагөз» 1963 жылы жарық көрді. Бұл пьесаны ұзақ жыл толғатып жазған ұлы Мұхтар Әуезов ол толағай табысты көре алмады. Қарагөз рөлінде Зәмзәгүл Шәріпова, Сырым болып Н.Жантөрин мен Ш.Мусин көрермен залының үлкен құрметіне бөленіп, жұлдыздары жарқырады. Келер 1964 жыл бүкіл Одақты дүр сілкінткен «Ана-Жер Ана» қойылымы қазақ театрына ғаламат бетбұрыс әкелді. Тарихта болмаған оқиға ұлттық театрлардың ішінен алғаш ең жоталы жүлде – Лениндік сыйлыққа ұсынылған бұл құбылыстың авторы Мәскеуден режиссерлік курсты жаңа бітіріп келген Әзірбайжан Мәмбетов еді. Әзекеңнің өкшесін баса, қазақ театр өнері мектебінің негізін қалаушы Асқар Тоқпановтың актерлік шеберханасын бітірген Райымбек Сейтметов, Раушан Әуезбаева, Фарида Шәріпова, Нүкетай Мышбаева, Торғын Тасыбекова, Әнуар Молдабеков, Жұмабай Медетбаев, Асанәлі Әшімов, Сәбит Оразбаев, Матан Мұратәлиев, Есболған Жайсаңбаев сынды дүркіреген жұлдызды топ қосылып, жас режиссердің нысаналы әріптестеріне айналды да, ата театрдың сахнасын шығармашылықтың ұлы дүбіріне ұластырды. Жеңістің 20 жылдығына орай адамзаттың Айтматовы жазған кішігірім повесть қазақ театрының трактовкасында теңдессіз шығармаға айналып, Сәбира Майқанова, Бикен Римова мен Фарида Шәріпова актерлік шеберліктің құзар шыңына көтерілді, бұл кезде ұлы Мұхтардың атын алған ата театр әлемге әйгілі болған еді. Алайда, орталықтың қитұрқы саясатының арқасында ол бәйгенің жүлдесі басқаға бұйырып, тек өз еліміздің ғана Мемлекеттік сыйлығын Ә.Мәмбетов, С.Майқанова, Ф.Шәріпова, Б.Римова қанжығасына байлады. Алпысыншы жылдардың ортасына қарай театр Одақ көлеміндегі МХАТ, Кіші Театр, Моссовет, Вахтангов театрларының қатарынан табылып, солармен иық тіресе алатын бірегей өнер ұжымдардың бірі ретінде танылды.
Театрдың бас режиссері боп Ә.Мәмбетов тағайындалды. Содан бастап, қазақ өнерінің қарашаңырағы табаны күректей 30 жыл бойы Әзекеңнің адуын режиссурасының арқасында нешебір шығармашылық жеңістерге ие болды. «Қарақыпшақ Қобыланды», «Дон Жуанның думаны», «Вьетнам жұлдызы», «Ленин 1918 жылы», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қан мен тер», «Ваня ағай» сынды М.Әуезовтің, М.Фриштің, А.Куприяновтің, А.Каплердің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Нұрпейісовтің, А.Чеховтың сүйекті туындылары қазақ театры сахнасында шынайы көркем шығармаға айналып, жаңа, еркін тынысты, ерек режиссерлік қалыпқа түсті. 1970 жылы «Ленин 1918 жылы» спектаклі үшін Ә.Мәмбетовке, Ленин рөліндегі Мүлік Сүртібаевқа Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы, 1974 жылы «Қан мен тер» қойылымы үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығына автор Ә.Нұрпейісовпен бірге Ә.Мәмбетов, Ы.Ноғайбаев, Ф.Шәріпова, А.Әшімов және суретші А.Кривошейн ие болды. Іле-шала осы топ КСРО халық артисі атағына ие болып, «әкемтеатрдың» даңқына даңқ қосты.
Замана көші тоқтаушы ма еді... СССР деген тегеурін атаумен дүниені тітіркендіретін алып империя құлап, ұлттық республикалар егемен болатын тоқсаныншы жылдар да төбе көрсетті. Есімізді ала келген Еркіндік пен Тәуелсіздік нешеме жылдардан бері қалыпқа түсіп қалған қатепті қоғамды есеңгіретпей қалған жоқ. Экономикасы бір орталықтан ғана ерекшеленген өндірістер мен өмір салты күйреп, әсіресе Қазақ елі «жарық астаудың» алдында қалғанда, ұлтымыздың бағына туған ұл – Нұрсұлтан Назарбаев жанкештілікпен мемлекетіміздің алып кемесін замана дауылдары мен қиыншылықтарынан аман өткізіп қана қоймай, тез арада ес жиып, ТМД елдерінің ең алдына шығарды. Көп ұзамай-ақ «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» еңселі елге айналдық. Алайда, алғашында айшықты өнердің өлшемін, өресі мен талғамын Мәскеу арқылы таразылап үйренген театр оң мен солынан адасқандай күйге түскені жасырын емес.
Қазақтың М.Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық драма театры ұжымының 1993 жылдың шілдесінен, 2001 жылдың қоңыр күзіне дейінгі, атап айтқанда, осы жазбалардың авторы театрға жаңа басшы болып келгенінен бергі шығармашылық һәм шаруашылық қызметінің шағын мағлұматын қысқаша тізбелеуден бастау – алдағы ауыз толтырып айтарымызға қажетті қисын. Егеменді ел болып еңсе жаңарғаннан кейін театрдың шымылдығы да жаңарса керек. Дәл сол тоқсаныншы жылдардың басында театр осы тұрғыда жаңа бет-бағытпен іске кірісіп кетті. Көрермен ең алдымен өзінің кім болғанын танымай, кім боламын деген сұрауды өзіне қоя алмайтыны белгілі. Театр алдымен осы тарихи тақырыпты бір жүйеге келтіріп, түбі осы сипатты өнер керуенінің басында болмаққа бел буғаны әмбеге аян және ол мақсатын екі мыңыншы жылдың бас кезеңінде абыроймен орындап та үлгерді. Басы отызыншы жылдары атылып кеткен Е.Замятиннің «Еділ патша – Аттиласынан» бастап, Иран-Ғайыптың «Шыңғысхан», Ә.Кекілбаевтың «Абылайхан» атты өткен күннен атой салған атпал қойылымдар, Шотландияның Эдинбург қаласында өтетін, Еуропа елдерінің елеулі қойылымдар жарысына үш мәрте шақыру алып, қол қысқалығынан қатыса алмай, қағажу қалған К.Аширдің «Қабыл – Адам Ата перзенті», театр залын сан жылдар кемерінен асыра толтырған М.Байсеркеұлының «Абылайдың ақырғы күндері» мен жиырма бес ғасыр арғыдағы жадымызды жаңғыртқан Шахимарденнің «Томирисі», одан бергі тарихты қозғайтын М.Әуезовтің «Қилы заман», Қ.Ысқақтың «Жан қимақ» (1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының 80 жылдығына), Р.Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне», әлемдік жауһарлардан Софоклдың «Эдип патша», М.Метерлинктің «Соқырлар», К.Гоццидің «Турандот ханшайым», М.Ғапаровтың «Тұзды шөл» сынды талай еларалық фестивальдарда жүлде мен бүлдеге бөленген тағы да көптеген тақырыптардың алды сахнаға шықты, енді бір дайымы әдебиет бөлімінің қолында жатты, жұмыс үстінде отырған авторлар да болды. Театр жанынан «драматургтер лабораториясы» ашылып, оның алғашқы еңбектері – А.Тасымбековтің идеясымен қаруланып, театрдың ұжымдық қойылымы болған «Кебенек киген арулар», Б.Римова, Б.Атабаев, Ә.Тарази мен Қ.Ысқақтың «Алатау сынды алыбым – Жамбыл» атты, әртүрлі жарыстарда әжептәуір бәйге қанжығалаған сүйекті шығармалар көрерменге жетті. Әрине, бұл сол жылдардағы басшылықтың алдына қойған жалпы бағдарламаның бір шеті ғана еді. Жазықсыз репрессияға ұшыраған, дүниеден ерте кеткен аға буын еңбектері де біздің мәдениетіміздің тарихы, олар да сахнадан дәмететіні белгілі. Аталмыш спектакльдердің қойылымына үкіметтен бір тиын қаражат сұрамай, демеуші іздеу арқылы, болмаса театрдың тиындап жиған өз күшімен сахнаға шыққан туындылар-ды. 1995 жылы халықаралық театр күніне арнап, алғаш рет бүгіндері жақсы дәстүрге айналған М.Әуезов театрының жеке өзінің «Наурыз-95» фестивалі өткізіліп, осы жылы ғана қойылған 11 қойылым жарысқа түсті, озықтарына ақшалай-заттай сыйлық жасалып, ел экономикасы еңсе көтере алмай, өзге театрлар кезекті мардымсыз жалақысын ала алмай жүрген алмағайып кезеңде кедей-жомарт әріптестерінің көңілі ауланды, театр әкімшілігі ешкімнен көмек сұраған жоқ, өнерге опасыздық жасап, театрын талақ етіп, ешкім тентіреп кеткен жоқ, шаңырағы шайқалған жоқ. Жаңа басшылықтың кезінде, қайта бұрындары ат ізін салмаған «орысы» көп деген облыстарға гастрольдік сапарлар жасалды. Бұрындары «із» салынған, қайта-қайта барып, қадірін кетірген оңтүстік өңірлерді былай қойғанда, Петропавл, Қостанай, Өскемен, Көкшетау, Ақмола, Ақтау, Жаңаөзен сияқты елді мекендердің сахналарында арман болған Әуезов театрының аруақты қойылымдары мен атақты артистерінің жүрек қағысы мен қолтық сөгер шабысын көруге көзіқарақты көрермен қоғадай жапырылып жатты. Жоғарыда санамалап айтылған, тарихымызды түгендеген айшықты спектакльдерді көріп, көңілдері өскен халық өткенімізбен «көрісіп» көзайым болды. Кезінде репертуардан себепсіз түсіп қалған Б.Римованың «Абай-Әйгерім», Иран-Ғайыптың «Мен ішпеген у бар ма!», Ж-Б Мольердің «Ақымақ болған басым-ай» спектакльдері жаңарып, көрермендермен қайта табысты. Абайдың 150 жылдығына бір айдың ішінде театр бар күшін салып «Абай десем...» атты символикалық драманы Жезқазғанда өткен республикалық фестивальге бәйгеге қосты, еңбек зая кеткен жоқ, жүлделі бірінші орынды алды. Тоқсаныншы жылдардың алмағайып кезінде театрға ат ізін салмай кеткен халықты қайтарудың тиімді жолы репертуар тақырыбының жоғарыда тізбелегендей салмақтылығы екені бірінші себеп болса, екіншісі «Көрермен» деген арнайы агенттік құрылып, 800 орындық дағарадай кең залды бос қалдырмаудың әдісі оларды «қуып» әкелмей-ақ табылды.
Хо-ош деңіз, сонымен қазақтың тұлпар театры 90 жаста. Тоқсан жылдық толғауын тоқсан ауыз сөзбен айтып тауысу мүмкін емес. «Біздер мынандаймыз, мынандаймыз» деп кеуде кергеннен гөрі енді қай биіктен асамыз деген ұлы мақсатты ұмытпаған да жөн шығар. Біз білгенде – театр, әрине, тәрбие орны емес. Тәрбие жасайтындай театр балабақша емес, әрине мешіт те емес уағыз айтатын, кафедра да емес ұран тастап, жиналыс жасайтын. Театр – күйкі тірліктен тазаланатын қасиетті мекен, мұндай күй кешудің ғылым тіліндегі атауын катарсис дейді. Байқасаңыздар, сахна неге көрерменнен сәл-пәл көтеріліп, жоғарыда тұрады? Өйткені, сахнаға өнер көрсетуге келген әрбір өнерпаз, режиссердің тұлғалыққа апарар қалпымен сүйріктік-суреткерлік деген қатепті қадам жасамақшы ниетпен күйкіден биікке көтерілуге керек.
Э.Филиппо деген менің италиялық актер-әріптесімнің айтатыны бар, «Егер пьесада 8 кейіпкер болса, мен тағы да бір 9-шы кейіпкерді білемін. Ол кім дейсіздер ғой? Ол – залда отырған көрермен. Сегіз кейіпкердің айтылмаған ойларын, сол тоғызыншы кейіпкер жеткізеді, әрі қарай дамытады», дейді. Тоғызыншы кейіпкер – халық. Халық – мемлекеттің негізі. Халыққа қызмет – мемлекетке қызмет. Театр – бекзат өнер. Театр – мемлекет өмірінің өнердегі айнасы. Өнер мен мемлекет егіз ұғым, екеуі де елін ессіз сүюші. Театр – биіктіктің өлшемі. Театрда ойнамайды, өмір кешеді, сүреді, театрмен ойнауға да болмайды. Ол жеке бастың есепті желігінен, бір тұтамға тұрмастай талғам саяздығынан биікте. Актер өнері тек қана орындаушылық емес, еріккеннің ермегі де емес. Актер – алдымен тудырушы, өз кезеңінің, өз ұлтының көп ішінен сүзіліп алынған таңдаулы ұлы мен қызы, озық ойлы, ерек тұлғалы, терең ойлы, мұңшыл, сыршыл адамы.
Ерте замандағы ерек ойшыл Томас Манн айтқан екен: «Ұлттың театры болуы – оның тобырдан мемлекетке айналуы», деп. М.Әуезов театры Қазақ елінің мемлекет болғанының айғақты мақтанышы. Елбасымыз ерекше бағалап, өнерін жиі тамашалайтын ең сүйікті орданың торқалы тойы – елдің тойы, қазақ өнерінің қарашаңырағының керегелері мен уықтарының мәңгіге бекігенінің, еліміздің мәңгілікке бет бұрғанының берекетті тойы. Құтты болсын айтайық, ағайын! Құшақ жая қуанайық, ағайын!
АЛМАТЫ.
Суретті түсірген
Николай СУДАКОВ.
Есмұхан Обаев, режиссер, Қазақстанның халық артисі, профессор:
– Театр – режиссердің, актердің, драматургтің үшеуінің қабысқан жері. Біздің театрдың өсуіне орыс режиссерлерінің де ықпалы тиді. Менің театрда, жалпы өнерде жүргеніме 50 жыл, жарты ғасыр толыпты. Еңбек жолымды, режиссерлік жұмысымды З.Ақышевтың «Жаяу Мұса» пьесасын, Т.Ахтановтың «Боранын», Б.Майлиннің «Көзілдірігін» қоюдан осы театрда бастағанмын. Семейде 20 жыл, Әкемтеатрда отыз жылдан астам еңбек етіппін. М.Әуезов театрында бағым ашылған жанмын деп айта аламын. КСРО Халық артисі, режиссер Ә.Мәмбетовтің өзі бұл театрда 35 жыл еңбек етті. Сондықтан қарашаңырақты Ә.Мәмбетовтің театры деп атауға әбден болады. Ә.Мәмбетов Мәскеуде, Кремль сахнасында спектакльдер қойды. Бізді қаншама биіктерге жетеледі. Таланттар шоғырына тап келсе, режиссердің бағының жанғаны. Ә.Мәмбетов театрды әлемге танытқан тұлға. Біздер Ә.Мәмбетовтің жанында жүріп, тәрбиесін алдық, қажет кезінде сүйеніш те болдық.
Өнер мен ел – егіз ұғым. Қазақтың кәсіби сахнасының көшбасшысы М.Әуезов театры елдің, халықтың игілігі үшін қызмет ете береді.
Төлен Әбдік,
жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:
– М.Әуезов атындағы театр – Қазақстанның, ұлтымыздың ертеректен келе жатқан үлкен өнер ордасы. Бұл театрдың қазақ руханиятына тигізген еңбегі ұшан-теңіз. Оны бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Немістің ұлы жазушысы Томас Манның «Театр тобырды халыққа айналдырады» деген сөзі бар. Қазақ халқының рухани әлеуеті әлемге таныла бастаса, сол сіңірілген негізгі еңбектің бірі осы театрдікі деп есептеймін. Ұлы Мұхтар Әуезовтен бастап, еліміздегі драматургтердің ең таңдаулы шығармалары осы театрдың сахнасында қойылды. Менің де бір пьесам осы театр арқылы өз көрерменімен табысты.
Қазақ драматургиясы мен режиссурасын әлемге танытқан бұл театрдың 90 жылдығына мәдени өміріміздегі үлкен тарихи меже деп қарауымыз керек. Еліміздің ең ұлы актерлері осы театрда жұмыс істеді. Мен бұл театрды ерекше жақсы көремін. Ұлттық өнеріміздегі орнын жоғары бағалаймын. Сондықтан 90 жылдық торқалы тойына шын жүрегіммен құттықтауымды жолдай отырып, бұдан әрі қарай да театрдың өсіп-өркендей беруіне, халыққа қызмет ете беруіне тілектестігімді білдіремін.
Жалпы, қазақ жерінде театр деген өнердің шымылдық ашқанына 100 жыл деп жүр зерттеушілер. Бұл болжамның шындығы бар, 1915 жылы Жүсіпбек Аймауытовтың төңірегіне жиналған көзі ашық қазақ зиялылары Семей қаласындағы әр ұлттың саудагер көпес-приказчиктерінің өнер клубында сахнаға шығып, «Біржан-Сара» айтысын инсценировка жасап, алғаш рет театр ойынын қойғандығын, Біржанды Аймауытовтың өзі ойнағанын айтып-жазған Бағыбек Құндақбаевтың сөзін дәлелдейтін, ал Сараны ойнаған алғашқы қазақ актрисасы Тұрар Қозыбағарова, кешті ұйымдастырушылар ерлі-зайыпты Нұрғали мен Нәзипа Құлжановтар деп тасқа басылған сарғайған құжат-афишаны Семей мұражайшылары біздерге арнайы әкеліп көрсеткен-ді. Солардың бел орталарында Мұхтар Әуезовтің, Қаныш Сәтбаевтың да жүргендігі
туралы дәлел алдық. Осы уақиғаны арнайы тілге тиек еткен әңгіме-дүкен, керек десе ғылыми конференция М.Әуезовтің музей үйінде 2015 жылы, «Қазақ театр өнеріне 100 жыл» деген айдармен өткен.
Тұңғышбай әл-ТАРАЗИ,
Қазақстан Республикасының
халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты,
өнертану ғылымдарының кандидаты, профессор.
Ал Жидебайдағы Әйгерімнің отауында болған Мұхаңның сандық ішінде жатып жасаған суфлерлігімен өткен «Еңлік-Кебектің» билер сахнасы қойылымы 1917 жылы болған екен деп дәлелдейді Рымғали Нұрғалиев деген білгір ағамыз. Осы уақиғадан сегіз жыл өткен соң, «Мұртты көсемнің» наркомы А.В.Луначарский деген кісі қазақ даласына жар салып, шаншардың қуы Қалибек Қуанышбайұлын, Жангелдин отрядының сарбазы Сералы Қожамқұлұлын, қостанайлық қуақы Елубай Өмірзақұлы мен Қапан Бадыровты, ақтөбелік Абылқай Абдуллаұлын, оңтүстіктің от-жалынды өнерпазы Құрманбек Жандарбекұлын, оларға қоса Иса Байзақов, Әміре Қашаубаев сынды «самородоктарды» жинап, сол кездегі астана Қызылордада 1926 жылдың 13 қаңтарында деректір Дінше Әділовтің басшылығымен Қошке Кемеңгерұлының «Алтын сақина» қойылымымен ата театрдың шымылдығы ашылғаны әмбеге мәлім. Мұхтар Әуезовтің «Бәйбіше-тоқал» комедиясы, әйгілі «Еңлік-Кебегінің» үшінші көрінісі ойналып, екінші бөлім ретінде актерлар ән салып, тақпақ оқып концерт қойған екен. Бұларға Серке Қожамқұлов режиссерлік етіпті. Бұл топқа атақты палуан Қажымұқан Мұңайтпасов пен мұғалім Латиф Әшкеевтер де қосылған екен. Кейіндері, сол жылдың қазан айынан бастап, театрға бірегей басшы болып Жұмат Шанин келеді. Келе өзі жазған екі сериялы «Арқалық батыр» қойылымы көрерменге ұсынылады. Жалпы, алғашқы онжылдық Жұмат ағаның басқаруымен ізденуге, шеберлік шыңдауға, тақырып таңдауға, актерлік труппаны күшейтуге, оларды оқытып, білімдерін арттыруға, машықтандыруға арналыпты. 1934 жылы Құрманбек Жандарбеков екеуі Қанабек, Күләш Байсейітовтермен бірге Ұлттық опера театрын ұйымдастыруға кеткенше, ата театрдың «отымен кіріп, күлімен шыққан» деседі құжаттар.
1936 жылғы Мәскеудегі қазақ мәдениеті мен әдебиетінің онкүндігіне екі театр бірігіп «Қыз Жібек» операсын және «Жалбыр» музыкалық қойылымын апарған екен, онда Құрманбек Жандарбеков, Күләш, Қанабек Байсейітовтермен бірге Серағаң мен Елағаң, Қаллекилер де шағын-шағын рөлдер ойнапты. Ұзын-ырғасы 360 адам болып барған қазақ өнерпаздары декаданың соңында Үлкен театрда қорытынды концерт берген. Декада кезіндегі барлық шараларға Сталиннен бастап, Ворошилов, Молотов сынды барлық бюро мүшелері қатысып, тіпті, екі мәрте тамашалағандары да бар көрінеді. Қазақ өнерпаздары орталық бюро мүшелері мен Мәскеу жұртшылығының ыстық ықыласына бөленіп, Сәкен Сейфуллин, Жамбыл атамыздан бастап орден-медальдарға «қарық» болыпты. Мұның алдында ғана, яғни 1928 жылы, театр Алматыға көшкен жаңа астанаға түбегейлі табан тіреген болатын. Бір қызығы, Серке Қожамқұловтың естеліктерінде 1925 жылы Мәскеуде болған концертте Әміре Қашаубаевтың қарабайырлау домбырасына көңілі толмаған нарком А.Луначарскийдің өзі арнайы шебер шақыртып, сыртындағы қабымен қоса жаңадан домбыра жасатып беріпті, сол аспаппен Әміре Парижге, халықаралық көрме ЭКСПО-ға қатысып, қазақ елінің атынан оның ән өнерін паш етуге барған деген деректер бар.
Келесі онжылдық 1936 жылғы Мәскеу эйфориясының дүмпуімен келген ерекше көңіл-күй, шығармашылық желпініс әкелгені белгілі. Газет-журналдарда нешеме мақалалар жарияланып, үкіметтің арнайы шешімдерінде қазақ театрының толысып, нағыз кәсіби өнер ордасына айналғаны жайында әңгіме бола бастаған. Ақыры, 1937 жылы кештеу тойланған театрдың он жылдық мерекесі Қазақ Үкіметінің сол жылғы ақпан айындағы театрға «Академиялық» деген атақ беру қаулысынан бастау алыпты. Бұл жылдары театр репертуары орыс және өзге елдердің шығармаларын сахналауға ден қойылған екен. Н.В.Гогольдің М.Әуезовтің аударымымен режиссер И.Г.Боров қойған «Үйленуі» мен «Ревизорында» Қаллекидің Дуанбасы, Камал Қармысовтың Хлестаковы, Елағаңның Осипі актерлік табыс деп аталып, ел ішінде едәуір уақиға болып саналған екен. Отан соғысының қара бұлтының алдында ғана театр сахнасына Мәскеуден арнайы режиссерлік курсты И.Сахновскийдің шеберханасында тәмамдаған Асқар Тоқпанов ұлы Мұхтардың Л.Соболевпен бірлесіп жазған атышулы «Абайын» қояды.
Театрдың іргесі бекіп, шығармашылық қабырғасы қатайған тұста бейбіт өмір, жарқын көңілдер соғыс өртінің бұлтына ұласып, «бәрі де жеңіс үшін, бәрі де майдан үшін» ұранымен жігерленген театр актерлерінің біразы әскерге шақырылып, қалғаны үгіт бригадаларымен оқ бораған жерлерге аттаныпты. Сол соғыста шейіт болғандардың ішінде небір талантты жігіттер бар еді, Жұмағұл Садырбаев, Ғазиз Молдаханов, Бекен Әміров, Әпсемет Сыздықов қандай актерлер еді, деп мұңдана еске алады Серағаң естеліктерінде. Бұл уақытта театр труппасы Сәбира Майқанова, Хадиша Бөкеева, Күлзипа Сыздықова, Зағи Құрманбаева, Камал Қармысов, Сейфолла Телғараев, Шолпан Жандарбекова, Бикен Римова, Рахия Қойшыбаева, Калкен Әділшінов, Әтейбек Жолымбетов, Жағда Өгізбаев, Рамазан Елебаев, Әбікен Хасенов, Ғаббас Ғалиев, Хабиба Елебекова, Шәкен Аймановтармен толығады. Мәскеу қаласындағы театр институтын арнайы қазақ тобы болып бітіріп, Керей Жарқымбаев, Сақып Өгізбаева, Харрас Каримов, Мәнтай Сыздықов театрға қабылданады. Отан соғысы кезінде Алматыға уақытша қоныс аударған «Моссовет» театры бір шаңырақта қызмет жасапты. Мәскеуліктер Ю.Завадский, Н.Мордвинов, В.Марецкая, Н.Черкасов, А.Жаров, Л.Орловалардың да қазақ әріптестерінің суреткерлік өре-қарымына тигізген әсерлері болмай қойған жоқ сыңайлы. Ал сол жылдары М.Г.Насонов, Г.Товстоногов, М.И.Гольдблат, И.Г.Боров театрға әр кездері режиссерлік жасап, «Сын сағатта», «Любовь Яровая», «Намыс гвардиясы» «Жеңімпаздар», «Отелло» сияқты қойылымдармен хал-қадерлерінше ел басына күн туған қиын кезеңнің кемеріне қызмет етті. Бұл жылдары театрдың әдебиет бөлімін М.Әуезов басқарып, өзі де өндіртіп пьесалар жазып, аудармалар жасап, репертуар саясатына қисапсыз еңбек сіңіргенін білеміз. Әсіресе, В.Шекспирдің Әуезов аудармасындағы «Асауға – тұсау» қойылымы Шәкен Айманов пен Хадиша Бөкееваның қатысуымен, берісі кеңес еліне, әрісі шетелдерге әйгілі болды.
Сарыла күткен Ұлы Жеңіс келіп, бейбіт өмірдің қадіріне жеткен сол сұрапыл жылдардағы адам баласының өмірге ғашықтығын, балаша тазалығын, арман қуған адалдықтарын сөзбен айтып жеткізу оңай бола қоймас. Алматыда жаңадан ашылған театр мен кино училищесі мен Тәшкеннің театр өнері институтын бітіріп Мұхат Жолтаев, Исамет Арғынбаев, Зәмзәгүл Шарипова, Күләш Сексенбаева, Нұрмұхан Жантөрин, Ғабдолла Сүлейменовтің тобы келді. Театрдың режиссурасына асқан мәдениет пен біліктілік иесі, қазақтың ұлттық дәстүріне аса сақтықпен ден қойып, нешеме жұлдызды қойылымдарды дүниеге әкелген М.И.Гольдблат көркемдік жетекшіік жасап, Ш.Айманов, А.Тоқпанов, Г.Товстоногов, Ю.Рутковский, Я.Штейндер өндіріп қойылымдар қойып, едәуір еңбек етті.
Кейінгі онжылдық көлемінде театрға жаңа басшы болып А.Л.Мадиевский келеді. Ол кісі қойған талай маусым көрерменнің көзайымы болған атышулы «Қарагөз» 1963 жылы жарық көрді. Бұл пьесаны ұзақ жыл толғатып жазған ұлы Мұхтар Әуезов ол толағай табысты көре алмады. Қарагөз рөлінде Зәмзәгүл Шәріпова, Сырым болып Н.Жантөрин мен Ш.Мусин көрермен залының үлкен құрметіне бөленіп, жұлдыздары жарқырады. Келер 1964 жыл бүкіл Одақты дүр сілкінткен «Ана-Жер Ана» қойылымы қазақ театрына ғаламат бетбұрыс әкелді. Тарихта болмаған оқиға ұлттық театрлардың ішінен алғаш ең жоталы жүлде – Лениндік сыйлыққа ұсынылған бұл құбылыстың авторы Мәскеуден режиссерлік курсты жаңа бітіріп келген Әзірбайжан Мәмбетов еді. Әзекеңнің өкшесін баса, қазақ театр өнері мектебінің негізін қалаушы Асқар Тоқпановтың актерлік шеберханасын бітірген Райымбек Сейтметов, Раушан Әуезбаева, Фарида Шәріпова, Нүкетай Мышбаева, Торғын Тасыбекова, Әнуар Молдабеков, Жұмабай Медетбаев, Асанәлі Әшімов, Сәбит Оразбаев, Матан Мұратәлиев, Есболған Жайсаңбаев сынды дүркіреген жұлдызды топ қосылып, жас режиссердің нысаналы әріптестеріне айналды да, ата театрдың сахнасын шығармашылықтың ұлы дүбіріне ұластырды. Жеңістің 20 жылдығына орай адамзаттың Айтматовы жазған кішігірім повесть қазақ театрының трактовкасында теңдессіз шығармаға айналып, Сәбира Майқанова, Бикен Римова мен Фарида Шәріпова актерлік шеберліктің құзар шыңына көтерілді, бұл кезде ұлы Мұхтардың атын алған ата театр әлемге әйгілі болған еді. Алайда, орталықтың қитұрқы саясатының арқасында ол бәйгенің жүлдесі басқаға бұйырып, тек өз еліміздің ғана Мемлекеттік сыйлығын Ә.Мәмбетов, С.Майқанова, Ф.Шәріпова, Б.Римова қанжығасына байлады. Алпысыншы жылдардың ортасына қарай театр Одақ көлеміндегі МХАТ, Кіші Театр, Моссовет, Вахтангов театрларының қатарынан табылып, солармен иық тіресе алатын бірегей өнер ұжымдардың бірі ретінде танылды.
Театрдың бас режиссері боп Ә.Мәмбетов тағайындалды. Содан бастап, қазақ өнерінің қарашаңырағы табаны күректей 30 жыл бойы Әзекеңнің адуын режиссурасының арқасында нешебір шығармашылық жеңістерге ие болды. «Қарақыпшақ Қобыланды», «Дон Жуанның думаны», «Вьетнам жұлдызы», «Ленин 1918 жылы», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қан мен тер», «Ваня ағай» сынды М.Әуезовтің, М.Фриштің, А.Куприяновтің, А.Каплердің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Нұрпейісовтің, А.Чеховтың сүйекті туындылары қазақ театры сахнасында шынайы көркем шығармаға айналып, жаңа, еркін тынысты, ерек режиссерлік қалыпқа түсті. 1970 жылы «Ленин 1918 жылы» спектаклі үшін Ә.Мәмбетовке, Ленин рөліндегі Мүлік Сүртібаевқа Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы, 1974 жылы «Қан мен тер» қойылымы үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығына автор Ә.Нұрпейісовпен бірге Ә.Мәмбетов, Ы.Ноғайбаев, Ф.Шәріпова, А.Әшімов және суретші А.Кривошейн ие болды. Іле-шала осы топ КСРО халық артисі атағына ие болып, «әкемтеатрдың» даңқына даңқ қосты.
Замана көші тоқтаушы ма еді... СССР деген тегеурін атаумен дүниені тітіркендіретін алып империя құлап, ұлттық республикалар егемен болатын тоқсаныншы жылдар да төбе көрсетті. Есімізді ала келген Еркіндік пен Тәуелсіздік нешеме жылдардан бері қалыпқа түсіп қалған қатепті қоғамды есеңгіретпей қалған жоқ. Экономикасы бір орталықтан ғана ерекшеленген өндірістер мен өмір салты күйреп, әсіресе Қазақ елі «жарық астаудың» алдында қалғанда, ұлтымыздың бағына туған ұл – Нұрсұлтан Назарбаев жанкештілікпен мемлекетіміздің алып кемесін замана дауылдары мен қиыншылықтарынан аман өткізіп қана қоймай, тез арада ес жиып, ТМД елдерінің ең алдына шығарды. Көп ұзамай-ақ «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» еңселі елге айналдық. Алайда, алғашында айшықты өнердің өлшемін, өресі мен талғамын Мәскеу арқылы таразылап үйренген театр оң мен солынан адасқандай күйге түскені жасырын емес.
Қазақтың М.Әуезов атындағы Мемлекеттік академиялық драма театры ұжымының 1993 жылдың шілдесінен, 2001 жылдың қоңыр күзіне дейінгі, атап айтқанда, осы жазбалардың авторы театрға жаңа басшы болып келгенінен бергі шығармашылық һәм шаруашылық қызметінің шағын мағлұматын қысқаша тізбелеуден бастау – алдағы ауыз толтырып айтарымызға қажетті қисын. Егеменді ел болып еңсе жаңарғаннан кейін театрдың шымылдығы да жаңарса керек. Дәл сол тоқсаныншы жылдардың басында театр осы тұрғыда жаңа бет-бағытпен іске кірісіп кетті. Көрермен ең алдымен өзінің кім болғанын танымай, кім боламын деген сұрауды өзіне қоя алмайтыны белгілі. Театр алдымен осы тарихи тақырыпты бір жүйеге келтіріп, түбі осы сипатты өнер керуенінің басында болмаққа бел буғаны әмбеге аян және ол мақсатын екі мыңыншы жылдың бас кезеңінде абыроймен орындап та үлгерді. Басы отызыншы жылдары атылып кеткен Е.Замятиннің «Еділ патша – Аттиласынан» бастап, Иран-Ғайыптың «Шыңғысхан», Ә.Кекілбаевтың «Абылайхан» атты өткен күннен атой салған атпал қойылымдар, Шотландияның Эдинбург қаласында өтетін, Еуропа елдерінің елеулі қойылымдар жарысына үш мәрте шақыру алып, қол қысқалығынан қатыса алмай, қағажу қалған К.Аширдің «Қабыл – Адам Ата перзенті», театр залын сан жылдар кемерінен асыра толтырған М.Байсеркеұлының «Абылайдың ақырғы күндері» мен жиырма бес ғасыр арғыдағы жадымызды жаңғыртқан Шахимарденнің «Томирисі», одан бергі тарихты қозғайтын М.Әуезовтің «Қилы заман», Қ.Ысқақтың «Жан қимақ» (1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысының 80 жылдығына), Р.Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне», әлемдік жауһарлардан Софоклдың «Эдип патша», М.Метерлинктің «Соқырлар», К.Гоццидің «Турандот ханшайым», М.Ғапаровтың «Тұзды шөл» сынды талай еларалық фестивальдарда жүлде мен бүлдеге бөленген тағы да көптеген тақырыптардың алды сахнаға шықты, енді бір дайымы әдебиет бөлімінің қолында жатты, жұмыс үстінде отырған авторлар да болды. Театр жанынан «драматургтер лабораториясы» ашылып, оның алғашқы еңбектері – А.Тасымбековтің идеясымен қаруланып, театрдың ұжымдық қойылымы болған «Кебенек киген арулар», Б.Римова, Б.Атабаев, Ә.Тарази мен Қ.Ысқақтың «Алатау сынды алыбым – Жамбыл» атты, әртүрлі жарыстарда әжептәуір бәйге қанжығалаған сүйекті шығармалар көрерменге жетті. Әрине, бұл сол жылдардағы басшылықтың алдына қойған жалпы бағдарламаның бір шеті ғана еді. Жазықсыз репрессияға ұшыраған, дүниеден ерте кеткен аға буын еңбектері де біздің мәдениетіміздің тарихы, олар да сахнадан дәмететіні белгілі. Аталмыш спектакльдердің қойылымына үкіметтен бір тиын қаражат сұрамай, демеуші іздеу арқылы, болмаса театрдың тиындап жиған өз күшімен сахнаға шыққан туындылар-ды. 1995 жылы халықаралық театр күніне арнап, алғаш рет бүгіндері жақсы дәстүрге айналған М.Әуезов театрының жеке өзінің «Наурыз-95» фестивалі өткізіліп, осы жылы ғана қойылған 11 қойылым жарысқа түсті, озықтарына ақшалай-заттай сыйлық жасалып, ел экономикасы еңсе көтере алмай, өзге театрлар кезекті мардымсыз жалақысын ала алмай жүрген алмағайып кезеңде кедей-жомарт әріптестерінің көңілі ауланды, театр әкімшілігі ешкімнен көмек сұраған жоқ, өнерге опасыздық жасап, театрын талақ етіп, ешкім тентіреп кеткен жоқ, шаңырағы шайқалған жоқ. Жаңа басшылықтың кезінде, қайта бұрындары ат ізін салмаған «орысы» көп деген облыстарға гастрольдік сапарлар жасалды. Бұрындары «із» салынған, қайта-қайта барып, қадірін кетірген оңтүстік өңірлерді былай қойғанда, Петропавл, Қостанай, Өскемен, Көкшетау, Ақмола, Ақтау, Жаңаөзен сияқты елді мекендердің сахналарында арман болған Әуезов театрының аруақты қойылымдары мен атақты артистерінің жүрек қағысы мен қолтық сөгер шабысын көруге көзіқарақты көрермен қоғадай жапырылып жатты. Жоғарыда санамалап айтылған, тарихымызды түгендеген айшықты спектакльдерді көріп, көңілдері өскен халық өткенімізбен «көрісіп» көзайым болды. Кезінде репертуардан себепсіз түсіп қалған Б.Римованың «Абай-Әйгерім», Иран-Ғайыптың «Мен ішпеген у бар ма!», Ж-Б Мольердің «Ақымақ болған басым-ай» спектакльдері жаңарып, көрермендермен қайта табысты. Абайдың 150 жылдығына бір айдың ішінде театр бар күшін салып «Абай десем...» атты символикалық драманы Жезқазғанда өткен республикалық фестивальге бәйгеге қосты, еңбек зая кеткен жоқ, жүлделі бірінші орынды алды. Тоқсаныншы жылдардың алмағайып кезінде театрға ат ізін салмай кеткен халықты қайтарудың тиімді жолы репертуар тақырыбының жоғарыда тізбелегендей салмақтылығы екені бірінші себеп болса, екіншісі «Көрермен» деген арнайы агенттік құрылып, 800 орындық дағарадай кең залды бос қалдырмаудың әдісі оларды «қуып» әкелмей-ақ табылды.
Хо-ош деңіз, сонымен қазақтың тұлпар театры 90 жаста. Тоқсан жылдық толғауын тоқсан ауыз сөзбен айтып тауысу мүмкін емес. «Біздер мынандаймыз, мынандаймыз» деп кеуде кергеннен гөрі енді қай биіктен асамыз деген ұлы мақсатты ұмытпаған да жөн шығар. Біз білгенде – театр, әрине, тәрбие орны емес. Тәрбие жасайтындай театр балабақша емес, әрине мешіт те емес уағыз айтатын, кафедра да емес ұран тастап, жиналыс жасайтын. Театр – күйкі тірліктен тазаланатын қасиетті мекен, мұндай күй кешудің ғылым тіліндегі атауын катарсис дейді. Байқасаңыздар, сахна неге көрерменнен сәл-пәл көтеріліп, жоғарыда тұрады? Өйткені, сахнаға өнер көрсетуге келген әрбір өнерпаз, режиссердің тұлғалыққа апарар қалпымен сүйріктік-суреткерлік деген қатепті қадам жасамақшы ниетпен күйкіден биікке көтерілуге керек.
Э.Филиппо деген менің италиялық актер-әріптесімнің айтатыны бар, «Егер пьесада 8 кейіпкер болса, мен тағы да бір 9-шы кейіпкерді білемін. Ол кім дейсіздер ғой? Ол – залда отырған көрермен. Сегіз кейіпкердің айтылмаған ойларын, сол тоғызыншы кейіпкер жеткізеді, әрі қарай дамытады», дейді. Тоғызыншы кейіпкер – халық. Халық – мемлекеттің негізі. Халыққа қызмет – мемлекетке қызмет. Театр – бекзат өнер. Театр – мемлекет өмірінің өнердегі айнасы. Өнер мен мемлекет егіз ұғым, екеуі де елін ессіз сүюші. Театр – биіктіктің өлшемі. Театрда ойнамайды, өмір кешеді, сүреді, театрмен ойнауға да болмайды. Ол жеке бастың есепті желігінен, бір тұтамға тұрмастай талғам саяздығынан биікте. Актер өнері тек қана орындаушылық емес, еріккеннің ермегі де емес. Актер – алдымен тудырушы, өз кезеңінің, өз ұлтының көп ішінен сүзіліп алынған таңдаулы ұлы мен қызы, озық ойлы, ерек тұлғалы, терең ойлы, мұңшыл, сыршыл адамы.
Ерте замандағы ерек ойшыл Томас Манн айтқан екен: «Ұлттың театры болуы – оның тобырдан мемлекетке айналуы», деп. М.Әуезов театры Қазақ елінің мемлекет болғанының айғақты мақтанышы. Елбасымыз ерекше бағалап, өнерін жиі тамашалайтын ең сүйікті орданың торқалы тойы – елдің тойы, қазақ өнерінің қарашаңырағының керегелері мен уықтарының мәңгіге бекігенінің, еліміздің мәңгілікке бет бұрғанының берекетті тойы. Құтты болсын айтайық, ағайын! Құшақ жая қуанайық, ағайын!
АЛМАТЫ.
Суретті түсірген
Николай СУДАКОВ.
* Лебіздер легі
Есмұхан Обаев, режиссер, Қазақстанның халық артисі, профессор:
– Театр – режиссердің, актердің, драматургтің үшеуінің қабысқан жері. Біздің театрдың өсуіне орыс режиссерлерінің де ықпалы тиді. Менің театрда, жалпы өнерде жүргеніме 50 жыл, жарты ғасыр толыпты. Еңбек жолымды, режиссерлік жұмысымды З.Ақышевтың «Жаяу Мұса» пьесасын, Т.Ахтановтың «Боранын», Б.Майлиннің «Көзілдірігін» қоюдан осы театрда бастағанмын. Семейде 20 жыл, Әкемтеатрда отыз жылдан астам еңбек етіппін. М.Әуезов театрында бағым ашылған жанмын деп айта аламын. КСРО Халық артисі, режиссер Ә.Мәмбетовтің өзі бұл театрда 35 жыл еңбек етті. Сондықтан қарашаңырақты Ә.Мәмбетовтің театры деп атауға әбден болады. Ә.Мәмбетов Мәскеуде, Кремль сахнасында спектакльдер қойды. Бізді қаншама биіктерге жетеледі. Таланттар шоғырына тап келсе, режиссердің бағының жанғаны. Ә.Мәмбетов театрды әлемге танытқан тұлға. Біздер Ә.Мәмбетовтің жанында жүріп, тәрбиесін алдық, қажет кезінде сүйеніш те болдық.
Өнер мен ел – егіз ұғым. Қазақтың кәсіби сахнасының көшбасшысы М.Әуезов театры елдің, халықтың игілігі үшін қызмет ете береді.
Төлен Әбдік,
жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты:
– М.Әуезов атындағы театр – Қазақстанның, ұлтымыздың ертеректен келе жатқан үлкен өнер ордасы. Бұл театрдың қазақ руханиятына тигізген еңбегі ұшан-теңіз. Оны бір сөзбен айтып жеткізу мүмкін емес. Немістің ұлы жазушысы Томас Манның «Театр тобырды халыққа айналдырады» деген сөзі бар. Қазақ халқының рухани әлеуеті әлемге таныла бастаса, сол сіңірілген негізгі еңбектің бірі осы театрдікі деп есептеймін. Ұлы Мұхтар Әуезовтен бастап, еліміздегі драматургтердің ең таңдаулы шығармалары осы театрдың сахнасында қойылды. Менің де бір пьесам осы театр арқылы өз көрерменімен табысты.
Қазақ драматургиясы мен режиссурасын әлемге танытқан бұл театрдың 90 жылдығына мәдени өміріміздегі үлкен тарихи меже деп қарауымыз керек. Еліміздің ең ұлы актерлері осы театрда жұмыс істеді. Мен бұл театрды ерекше жақсы көремін. Ұлттық өнеріміздегі орнын жоғары бағалаймын. Сондықтан 90 жылдық торқалы тойына шын жүрегіммен құттықтауымды жолдай отырып, бұдан әрі қарай да театрдың өсіп-өркендей беруіне, халыққа қызмет ете беруіне тілектестігімді білдіремін.
