«Отырар кітапханасы» ғылыми орталығына – 15 жыл
Осыдан 15 жыл бұрын, Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тікелей қолдауымен Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті кітапханасының негізінде «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы ашылды. Бұл мемлекеттің рухани түлеу кезеңінің алғашқы баспалдағындай, еліміздің рухани өміріндегі елді елең еткізер елеулі оқиға болды.
Аса ауқымды, әрі жауапты істі жүзеге асыру білікті ұйымдастырушы, әрі танымы терең ғылым адамының басшылығынсыз жүзеге асуы қиын болатын. Сондықтан, ол орынға ғылыми жұмыстарды ұйымдастыруда тәжірибесі мол, архив, көне қолжазбалар мен сирек кітаптарды пайдалану ісімен жақсы таныс, жазушы-ғалым Тұрсын Жұртбай шақырылды.
Көп кешікпей қазақтың көне жазбалары мен кітап мұраларын, халқымыздың тарихына қатысты алыс-жақын шетелдердегі жәдігерлерді бір орталыққа жинастырып, еліміздің игілігіне айналдыру жұмысы басталып кетті. Ұлт зиялыларымен, байырғы кiтапханалармен тығыз байланыс жасаудың нәтижесiнде 5300 құнды кiтап, 300-ге тарта аса сирек кездесетiн ХV-ХIХ ғасырларда жарық көрген мұралар жинақталды. «Отырар кiтапханасы» атты арнайы серия ашылып, 100 кiтап жарық көрдi. Ғылыми-зерттеу бөлiмiне білікті мамандар алынып, жүйелі жұмыстар жолға қойылды. Ғылыми орталықтың екiншi үлкен саласы – университеттiң оқытушылары мен студенттерiн оқулықтармен қамтамасыз ету және оларға қызмет көрсету болғандықтан бұл бағытта да игі істер атқарылды.
«Отырар кiтапханасы» ғылыми орталығын құрудағы негізгі мақсат: Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениетiне қатысты рухани-тарихи жазба мұраларын сақтау, сирек қолжазбалар мен кiтаптарды жинау, жүйелеу және кеңiнен пайдалану болып табылды.
Қазақстан Республикасының тарихы мен мәдениетiне қатысты дүниежүзiнiң әр түкпiрiндегi көне қолжазбалар мен сирек кiтаптарды, заттай құндылықтарды, көне түркі жазбалары мен жазу үлгiлерiн (мысалы ұзын саны 16 мыңнан асатын көне түркi сына жазулары қай елде, қай қалада, қандай кiтапхана мен мұражайларда сақтаулы тұр) анықтау, оларды бiр орталыққа шоғырландыру, археографиялық экспедиция ұйымдастыру, қолжазбалардың түпнұсқасын немесе көшiрмесiн сатып алу, оны ғылыми негiзге түсiру, жинақталған құнды мұраларды әлемдiк стандартқа сай сақтау, кiтапхана қорын байыту, ғылыми-зерттеу мен библиографиялық талдау, жүйелеу жұмыстарын жүргiзу, электрондық байланыстар арқылы әлемнің ірі мәдени орталықтарымен байланыс жасау, соның негiзiнде қазақ жазуы тарихы мұражайы бөлiмiн (музей письменности) құру міндеттері қойылды.
«Отырар кiтапханасы» ғылыми орталығы қоры бүгінге дейін Әлкей Марғұлан, Сапарғали Бегалин, Мұхамеджан Қаратаев, Тұрсынбек Кәкiшев, Оразкүл Нұрмағамбетова, Рабиға Сыздықова, Серiк Қирабаев, Әлия Бейсенова, Ақселеу Сейдiмбек қатарлы ғалымдардың жеке кiтапханаларымен толықты. Ғұлама ғалымның 100 жылдығына орай «Академик Ә.Марғұланның мемориалдық кітапханасы» ашылды. Онда атақты археологтың қызы Дәнел өткізген 700-ге тарта археология, этнография, шығыстану, тарих, өнертану кітаптары (қазақ, орыс, неміс, ағылшын, қытай, жапон тілдерінде), ғылыми-зерттеу экспедицияларының қолжазбалары, Қазақстанның археологиялық картасы және жеке пайдаланылған бұйымдары (компас, көзәйнек, үлкейткіш әйнек (лупа), фотоаппарат, әмияны, фото-суреттер сияқты жеке заттары да қойылған. Соңғы жылдары ғалымның қоры эпистолярлық мұраларымен толықты, қазір ғылыми орталық ғалымдары оларды ғылыми айналымға шығару мақсатында зерттеулер жүргізуде.
Ғылыми орталықта жазушы C.Бегалиннің 505 қолжазбасы, оның ішінде кезінде идеологиялық тұрғыдан басуға рұқсат етілмеген «Тасарал» атты Кенесары туралы дастаны және Төлеу Көбдіковтің қолжазбасы, Мәди Бәпиұлы туралы көпшілікке белгісіз мағлұматтар, 1924 жылы ел аузынан жинаған Бұқар жырау, Қаздауысты Қазыбек би, Досбол би туралы тағы басқа құндылықтар сақталған.
Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, көрнекті сыншы, ғалым-әдебиетші, академик Мұхамеджан Қаратаевтың қорындағы кітаптың жалпы саны – 1060 дана. Олардың дені әдебиет саласына арналған, оның ішінде ғалымның өз еңбектері, басшылық жасаған «Қазақ совет энциклопедиясының» барлық томдары, қазақ кеңес ақын-жазушыларының еңбектері, орыс классиктері М.Горький, Л.Н.Толстойдың шығармаларының толық жинағы, қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың, өзбек жазушысы И.Солтонның, қырғыз ақыны А.Тоқомбаевтың, украин жазушысы Г.Довнардың қолтаңбамен берілген кітаптары, газетке жарияланған түрлі мақалалары, ескі газет қиындылары, диссертациялық, дипломдық жұмыстарға жазған пікірлері, хаттары бар.
Белгілі абайтанушы ғалым, жазушы-драматург, аудармашы, сондай-ақ, бірнеше буын өкілдерін, тәрбиелеген ұлағатты ұстаз, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Қайым Мұхамедхановтың ұрпақтары тапсырған 12 бума қолжазбасы бар. Ғалым қолжазбаларының дені Абайдың ақындық мектебі аясындағы зерттеулері мен Алаш көсемдерінің қызметі мен мұрасына арналған. Сонымен бірге, қорда «Майданнан майданға», «Комиссар Ғаббасов», «Ер Білісай», «Перне» шығармалары және басқа да өлеңдері сақтаулы. Ұстазы Мұхтар Омарханұлының кеңесімен жазған Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы гимнінің 1945 жылғы түпнұсқасы, авторлық құқығын қалпына келтіруді өтініп жазған хаты, 1992 жылы жазған гимні де ғалымның ғылыми орталықтағы жеке қорында. 2009 жылы Қайым Мұхамедханов қоры 12 беттен тұратын «Абайдың досы Михаэлис» қолжазбасымен, «Шуро» журналының №19 және «Вакть» газетінің қосымшасы (№1046), А4 форматты 8 дана фотосуретпен, «Мен Абайды әке деймін» 3 DVD дискімен толықты. Қайым Мұхамедхановтың «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы қорындағы қолжазбалары негізінде шығармаларының он томы жарыққа шықты.
Археолог, қазақ археология ғылымының негізін қалаушылардың бірі – Кемел Ақышевтің мұражай-кабинеті «Отырар кітапханасы» ғылыми кітапханасында орналасқан. Ғалымның жеке кітапханасында 615 кітап пен ғылыми-зерттеу еңбектерінің қолжазбалары қойылған. 1955 жылдан бастап өмірінің соңғы жылдарына дейін тарих және археология саласында жұмыс істеген оның ғылыми жолымен, рухани мұрасымен кеңінен таныстыратын сызбалар мен археологиялық карталар, суреттер мен диафильмдер қойылған.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ғалым˗ұстаз, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішев өткізген кітапхана қоры 5600 дана, оның ішінде сирек кітаптар мен қолжазбалар, мерзімді басылымдар, жалпы 21 тілде жазылған еңбектер бар. Қордың құрамында құнды кітаптар көптеп кездеседі.
2007 жылы 12 қаңтарда әдебиеттанушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, академик Серік Қирабаев пен жаратылыстану ғылымдарының докторы, академик Әлия Бейсенованың мұражай-кітапханасы олардың сыйға берген кітаптары негізінде ашылды. Академиктер мұражай – кітапханасы қорында жаратылыстану, тарих, тіл білімі, ауыз әдебиеті үлгілері, қазақ тіліндегі және орыс, өзбек, ұйғыр, түрік тілдеріндегі көркем әдебиеттер мен газет-журналдар, ғалымның қолжазбалары, орыс және қазақ тілдеріндегі авторефераттар бар. Академиктер қорының бір ерекшелігі мұнда әдебиет мәселесіне қатысты республикалық, одақтық газет-журналдардың бірнеше жылғы басылымдары сақталған.
Әйгілі ақынымыз Олжас Сүлейменов 1670 жылы Қытайда басылған Чэн Гу және Жоу Силердің Сун дәуірінде жазған, көлемі 40 беттен тұратын «Жоу дәуіріндегі даналардың шешендік сөздерінің түсіндірмесін» тапсырды. «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығын ашу бастамасының жанашыры әрі ұйымдастырушыларының бірі Иманғали Тасмағамбетовтің жеке қоры осы ғылыми орталықта. Қорда халық даналығы, жыр-дастандар, тарих, әдебиет, саясат және басқа да ғылым салаларынан 236 кітап пен 45 журнал бар.
Профессор Тұрсын Жұртбайдың жеке кітапхана қорында мұрағаттардың көшірмелері, қолжазбалар, Египеттен, Ираннан, Түркиядан, Моңғолиядан, Қытайдан, т.б. шетелдерден әкелінген қазақ тарихына қатысты 900 данадан астам атаулы кітап бар.
Ғылыми орталықта әр жылдары ғалымдар М.Шафиғи, Қ.Сартқожа, Т.Қайыркен, А.Исин, Ж.Аймұхамет, Б.Нұрдәулетова, И.Нұрахмет, Қ.Ахметова, Н.Машқан, Қ.Ынтыхан, Е.Сыламхан, Б.Мұстафаев, Ш.Бегімтаев, Қ.Қамзина және басқалар қызмет жасады. Он бес жылдың ішінде олар жүзден аса ғылыми-зерттеулер мен жинақтар, оқулықтар мен оқу құралдарын баспадан шығарды. «Көне түркі және қазақ қолжазба мұралары Қазақстан тәуелсіздігінің қайнар бұлағы» (б.д.д. Х ғ.-ХХ ғғ), «Көне түркі-қазақ әдеби-тарихи эпистолярлық мұралары (б.д.д. V-XXI ғғ.)» Жобалары аясында зерттеулер жасады.
Ғылыми орталық адамзат өркениетін дамытудағы «даналық үйі» атанған Александрия кітапханасынан кейінгі дүниежүзіндегі екінші білім ордасы – «Отырар кітапханасын» қайта жаңғырту, қалпына келтіру, Қазақстан тарихына қатысты әлемдегі құнды құжаттар мен мұраларды, сирек кітаптар мен қолжазбаларды іздестіру, жинау, жүйелеу, ғылыми сипаттама жазу, аудару, кітап етіп бастырып шығару бағытында жұмыс атқарып отыр.
Данагүл МАХАТ,
Л.Н. Гумилев атындағы
ЕҰУ «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығы директорының орынбасары, тарих ғылымдарының докторы.
Астана.
