Әлем алмағайып заманға тап болған қазіргі таңда қауіп-қатердің күшейіп, қырқи-қабақ қатынастың белең алып тұрғаны ащы да болса шындық. АҚШ астанасы – Вашингтон қаласында өткен Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитте қатысушылар осы жағдайды одан әрі ушықтырмай, бар мәселені бейбіт жағдайда шешудің жолдарын қарастырды.
Аталған жиын шеңберінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Әлем. XXI ғасыр» манифесін жариялап, қарусыздану мәселесін көтерді. Манифест әлемдік қоғамдастық тарапынан қызу қолдау тауып, бұқаралық ақпарат құралдарында бірқатар пікір мен үнқосулар жариялануда. Осы ретте, еліміздегі зиялы қауым өкілдері мен сала мамандары да Елбасының бейбітшілікке үндеген бастамасы жайында өз көзқарастарын білдіруде.
Біз «Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығының» бас директоры Ерлан БАТЫРБЕКОВПЕН хабарласып, аталған тақырыпқа қатысты әңгімелескен едік.
– Ерлан Ғадлетұлы, Елбасының IV Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитте жариялаған «Әлем. XXI ғасыр» манифесі туралы өз көзқарасыңызды білдірсеңіз. Бұл манифест әлемдегі қазіргі ахуалға қаншалықты әсер етеді деп ойлайсыз?
– Қазақстан – жер бетінде тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтап қалуды қолдайтын әлемнің озық елдерінің бірі. Сол себепті, тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап біздің ел ядролық қаруды тарату мен қолданудың жаһандық алдын алуда нақты саясатты ұстанып келеді. Мұның барлығы Президентіміздің және Қазақстан халқының еңбегінің арқасы.
Елбасы бұған дейінгі саммиттер мен басқа да халықаралық алаңдарда бірнеше рет сөз сөйлеп, әлемдік қоғамдастықты бейбітшілік пен келісім саясатына көшуге, ядролық қарудан бас тартуға шақырудан танған жоқ. Бұл жалаң ұрандар емес, ядролық клуб елдерін біртіндеп қарусыздандыру жөніндегі жан-жақты ойластырылған нақты іс-қимыл жоспары болатын. Президентіміздің Ядролық қауіпсіздік жөніндегі соңғы саммитте сөйлеген сөзі мен оның «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесінің әлемдік баспасөздерде жаппай жариялануы Қазақстанның бейбітшілік сүйгіш саясатын кезекті рет растап отыр. Сондықтан Елбасының адамзатты бейбітшілікке бастайтын іс-қимылдың 5 бағыты нақты әрі айқын жазылған үндеуіне әлем көшбасшылары мен барша дүниежүзілік қоғамдастықтың құлақ асатынына сенімдімін.
– Сіздіңше, аталған саммит әлемдік қоғамдастық үшін қаншалықты тиімді болды?
– Ұйымдастырушылардың алдарына қойған барлық міндеттерінің орындалғанына сенімдімін. Әлемнің 50-ден астам елінен келген мемлекет және үкімет басшылары, халықаралық ұйымдардың жетекшілері ядролық қауіпсіздікті нығайту, радиоактивті материалдарды сақтау, оларды кәдеге жарату және басқа да мәселелерді талқылады. Саммит отырыстары барысында жаһандық ядролық қауіпсіздік мәселелері бойынша пленарлық баяндамалар тыңдалды, панельдік пікірталастар ұйымдастырылды, сондай-ақ, жұмыс топтары да баяндама жасады.
Ұлттық ядролық орталық қазақстандық делегация құрамында саммит аясында ұйымдастырылған көрмеге қатысты. Қазақстандық стенд бұрынғы Семей сынақ полигонының проблемаларын шешу үлгісінде әлемде ядролық қаруды таратпау режімін қолдау саясатына арналды. Біздің экспозициялар жиынға қатысушылардың назарын өзіне ерекше аударды десем, артық айтқандық емес. Көрмеге келушілер Қазақстанның ядролық қаруды таратпау режімін қолдаудағы қомақты үлесін атап өтті. Бұл еліміздің полигонның ядролық инфрақұрылымын, ядролық сынақтардың салдарын жою, ядролық қызмет объектілеріне қатынауды болдырмау және ластанған аумақтарды қалпына келтіру бойынша атқарған ауқымды жұмыстарынан байқалады. Еліміздің Ұлттық ядролық орталығы жүргізетін зерттеу реакторларын конверсиялау жұмыстары, сондай-ақ, атом энергетикасының қауіпсіздігін қолдаудағы эксперименттік зерттеулер де қызығушылық туғызды.
Вашингтондағы саммит барысында мұндай шараның осы пішімде соңғы рет өткізіліп отырғандығы хабарланды. Алайда, қатысушы елдер іс-қимылдарын байланыс тобының пішімінде үйлестіруді жалғастыратын болады.
– Жалпы, Жер бетіндегі бейбітшілік пен тұрақтылықта Қазақстанның рөлі қандай? Ядролық қарудан бас тарту арқылы Қазақстан қандай түйткілдердің оң бағытта өрбуіне түрткі болды?
– Біздің мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатының негізгі басымдықтарының бірі әрқашан ядролық қарудан азат әлем құру болған және болып қала бермек. Сол себепті де Қазақстанды ядролық қарусыздану, ядролық қаруды таратпау және ядролық қауіпсіздік саласындағы көшбасшылардың бірі десек, оған ешкім күмән келтірмейді.
Осы ретте, еліміздің аталған бағыттағы көптеген бастамаларының кейбіреуін ғана еске алып өтейін. Ең алдымен, 2006 жылы Семейде Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан мемлекеттері арасында тиісті құжатқа қол қойылған кезде Қазақстанның Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құруға қомақты үлес қосқандығын атап өткен жөн. Сондай-ақ, Қазақстан ТМД елдері арасында алғашқылардың бірі болып Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды. 2009 жылы Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ мінбесінен 29 тамызды Дүниежүзілік ядролық қарудан бас тарту күні деп жариялауды ұсынды.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысының маңызды жаңа бастамасының бірі – жаһандық ядролық қарусыздандыруға қол жеткізу саясатын жалғастырған АТОМ жобасы. Жоба ядролық қаруды сынауға тыйым салуға және оны барлық әлемде жаппай жоюға жаһандық қолдау көрсетуге бағытталған. Соның аясында жер бетіндегі кез келген адам әлемдегі барша көшбасшылар мен үкіметтерге арналған ядролық сынақтардан біржола бас тарту туралы үндеу тасталған петицияға қол қоя алады.
Дегенмен, Қазақстанның ядролық қаруды таратпау саясатының негізін қалаған алғашқы қадамы – әлемде қуаты бойынша төртінші орындағы ядролық қару-жарақтан бас тартып, бұрынғы КСРО аумағындағы ең ірі Семей ядролық сынақ полигонын жабуы еді. Елбасының мұндай шешімінің Қазақстан үшін де, жалпы алғанда, барша әлем үшін де маңыздылығын бағаламау мүмкін емес. Сол кезде полигон ауданы 18 300 шаршы шақырымды құрады. Бұл Израиль және Словения сияқты мемлекеттердің аумақтарымен бірдей. Полигон тарихы 1949 жылғы 29 тамызда әлемдік ауқымды оқиға ретінде бағаланған алғашқы атом бомбасын сынаудан басталды. Содан бері ол жерде 456 ядролық сынақ жүргізілді. Оның ішінде жер үстінде – 30, атмосферада – 86 және жер астында 340 жарылыс жасалды. Міне, осындай аса қуатты ядролық сынақ полигонын жабумен қатар, біздің мемлекетіміз ол жерде шоғырланған барлық жойқын қарудан ерікті түрде бас тарту туралы шешім қабылдады. Бұл – әлем тарихындағы алғашқы және теңдессіз оқиға.
Аталған полигон жабылған соң жас мемлекетіміз шешуі тиіс бірқатар мәселе туындады. Сондықтан бұрынғы сынақ алаңын қауіпсіз күйге келтіру бойынша ғылыми-техникалық және инженерлік жұмыстар кешенін жүргізу үшін 1992 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы құрылды. Бүгінде бұл орталық халықаралық ұйымдармен бірлесіп, өзіне жүктелген міндетті – Қазақстанның атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы саясатын іске асыруды ғылыми-техникалық қамтамасыз етуді 24 жыл бойы ойдағыдай атқарып келеді. Бүгінгі таңдағы жетістіктеріміз ретінде бейбітшілік ісіне үлес қосу, еліміздің әлемдік беделін арттыру екенін мақтанышпен айтамыз.
Әңгімелескен
Еламан ҚОҢЫР,
«Егемен Қазақстан».
Әлем алмағайып заманға тап болған қазіргі таңда қауіп-қатердің күшейіп, қырқи-қабақ қатынастың белең алып тұрғаны ащы да болса шындық. АҚШ астанасы – Вашингтон қаласында өткен Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитте қатысушылар осы жағдайды одан әрі ушықтырмай, бар мәселені бейбіт жағдайда шешудің жолдарын қарастырды.
Аталған жиын шеңберінде Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Әлем. XXI ғасыр» манифесін жариялап, қарусыздану мәселесін көтерді. Манифест әлемдік қоғамдастық тарапынан қызу қолдау тауып, бұқаралық ақпарат құралдарында бірқатар пікір мен үнқосулар жариялануда. Осы ретте, еліміздегі зиялы қауым өкілдері мен сала мамандары да Елбасының бейбітшілікке үндеген бастамасы жайында өз көзқарастарын білдіруде.
Біз «Қазақстан Республикасы Ұлттық ядролық орталығының» бас директоры Ерлан БАТЫРБЕКОВПЕН хабарласып, аталған тақырыпқа қатысты әңгімелескен едік.
– Ерлан Ғадлетұлы, Елбасының IV Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммитте жариялаған «Әлем. XXI ғасыр» манифесі туралы өз көзқарасыңызды білдірсеңіз. Бұл манифест әлемдегі қазіргі ахуалға қаншалықты әсер етеді деп ойлайсыз?
– Қазақстан – жер бетінде тұрақтылық пен қауіпсіздікті сақтап қалуды қолдайтын әлемнің озық елдерінің бірі. Сол себепті, тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап біздің ел ядролық қаруды тарату мен қолданудың жаһандық алдын алуда нақты саясатты ұстанып келеді. Мұның барлығы Президентіміздің және Қазақстан халқының еңбегінің арқасы.
Елбасы бұған дейінгі саммиттер мен басқа да халықаралық алаңдарда бірнеше рет сөз сөйлеп, әлемдік қоғамдастықты бейбітшілік пен келісім саясатына көшуге, ядролық қарудан бас тартуға шақырудан танған жоқ. Бұл жалаң ұрандар емес, ядролық клуб елдерін біртіндеп қарусыздандыру жөніндегі жан-жақты ойластырылған нақты іс-қимыл жоспары болатын. Президентіміздің Ядролық қауіпсіздік жөніндегі соңғы саммитте сөйлеген сөзі мен оның «Әлем. ХХІ ғасыр» манифесінің әлемдік баспасөздерде жаппай жариялануы Қазақстанның бейбітшілік сүйгіш саясатын кезекті рет растап отыр. Сондықтан Елбасының адамзатты бейбітшілікке бастайтын іс-қимылдың 5 бағыты нақты әрі айқын жазылған үндеуіне әлем көшбасшылары мен барша дүниежүзілік қоғамдастықтың құлақ асатынына сенімдімін.
– Сіздіңше, аталған саммит әлемдік қоғамдастық үшін қаншалықты тиімді болды?
– Ұйымдастырушылардың алдарына қойған барлық міндеттерінің орындалғанына сенімдімін. Әлемнің 50-ден астам елінен келген мемлекет және үкімет басшылары, халықаралық ұйымдардың жетекшілері ядролық қауіпсіздікті нығайту, радиоактивті материалдарды сақтау, оларды кәдеге жарату және басқа да мәселелерді талқылады. Саммит отырыстары барысында жаһандық ядролық қауіпсіздік мәселелері бойынша пленарлық баяндамалар тыңдалды, панельдік пікірталастар ұйымдастырылды, сондай-ақ, жұмыс топтары да баяндама жасады.
Ұлттық ядролық орталық қазақстандық делегация құрамында саммит аясында ұйымдастырылған көрмеге қатысты. Қазақстандық стенд бұрынғы Семей сынақ полигонының проблемаларын шешу үлгісінде әлемде ядролық қаруды таратпау режімін қолдау саясатына арналды. Біздің экспозициялар жиынға қатысушылардың назарын өзіне ерекше аударды десем, артық айтқандық емес. Көрмеге келушілер Қазақстанның ядролық қаруды таратпау режімін қолдаудағы қомақты үлесін атап өтті. Бұл еліміздің полигонның ядролық инфрақұрылымын, ядролық сынақтардың салдарын жою, ядролық қызмет объектілеріне қатынауды болдырмау және ластанған аумақтарды қалпына келтіру бойынша атқарған ауқымды жұмыстарынан байқалады. Еліміздің Ұлттық ядролық орталығы жүргізетін зерттеу реакторларын конверсиялау жұмыстары, сондай-ақ, атом энергетикасының қауіпсіздігін қолдаудағы эксперименттік зерттеулер де қызығушылық туғызды.
Вашингтондағы саммит барысында мұндай шараның осы пішімде соңғы рет өткізіліп отырғандығы хабарланды. Алайда, қатысушы елдер іс-қимылдарын байланыс тобының пішімінде үйлестіруді жалғастыратын болады.
– Жалпы, Жер бетіндегі бейбітшілік пен тұрақтылықта Қазақстанның рөлі қандай? Ядролық қарудан бас тарту арқылы Қазақстан қандай түйткілдердің оң бағытта өрбуіне түрткі болды?
– Біздің мемлекеттің сыртқы және ішкі саясатының негізгі басымдықтарының бірі әрқашан ядролық қарудан азат әлем құру болған және болып қала бермек. Сол себепті де Қазақстанды ядролық қарусыздану, ядролық қаруды таратпау және ядролық қауіпсіздік саласындағы көшбасшылардың бірі десек, оған ешкім күмән келтірмейді.
Осы ретте, еліміздің аталған бағыттағы көптеген бастамаларының кейбіреуін ғана еске алып өтейін. Ең алдымен, 2006 жылы Семейде Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан және Түрікменстан мемлекеттері арасында тиісті құжатқа қол қойылған кезде Қазақстанның Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құруға қомақты үлес қосқандығын атап өткен жөн. Сондай-ақ, Қазақстан ТМД елдері арасында алғашқылардың бірі болып Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды. 2009 жылы Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ мінбесінен 29 тамызды Дүниежүзілік ядролық қарудан бас тарту күні деп жариялауды ұсынды.
Сонымен қатар, Мемлекет басшысының маңызды жаңа бастамасының бірі – жаһандық ядролық қарусыздандыруға қол жеткізу саясатын жалғастырған АТОМ жобасы. Жоба ядролық қаруды сынауға тыйым салуға және оны барлық әлемде жаппай жоюға жаһандық қолдау көрсетуге бағытталған. Соның аясында жер бетіндегі кез келген адам әлемдегі барша көшбасшылар мен үкіметтерге арналған ядролық сынақтардан біржола бас тарту туралы үндеу тасталған петицияға қол қоя алады.
Дегенмен, Қазақстанның ядролық қаруды таратпау саясатының негізін қалаған алғашқы қадамы – әлемде қуаты бойынша төртінші орындағы ядролық қару-жарақтан бас тартып, бұрынғы КСРО аумағындағы ең ірі Семей ядролық сынақ полигонын жабуы еді. Елбасының мұндай шешімінің Қазақстан үшін де, жалпы алғанда, барша әлем үшін де маңыздылығын бағаламау мүмкін емес. Сол кезде полигон ауданы 18 300 шаршы шақырымды құрады. Бұл Израиль және Словения сияқты мемлекеттердің аумақтарымен бірдей. Полигон тарихы 1949 жылғы 29 тамызда әлемдік ауқымды оқиға ретінде бағаланған алғашқы атом бомбасын сынаудан басталды. Содан бері ол жерде 456 ядролық сынақ жүргізілді. Оның ішінде жер үстінде – 30, атмосферада – 86 және жер астында 340 жарылыс жасалды. Міне, осындай аса қуатты ядролық сынақ полигонын жабумен қатар, біздің мемлекетіміз ол жерде шоғырланған барлық жойқын қарудан ерікті түрде бас тарту туралы шешім қабылдады. Бұл – әлем тарихындағы алғашқы және теңдессіз оқиға.
Аталған полигон жабылған соң жас мемлекетіміз шешуі тиіс бірқатар мәселе туындады. Сондықтан бұрынғы сынақ алаңын қауіпсіз күйге келтіру бойынша ғылыми-техникалық және инженерлік жұмыстар кешенін жүргізу үшін 1992 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық ядролық орталығы құрылды. Бүгінде бұл орталық халықаралық ұйымдармен бірлесіп, өзіне жүктелген міндетті – Қазақстанның атом энергиясын бейбіт мақсатта пайдалану саласындағы саясатын іске асыруды ғылыми-техникалық қамтамасыз етуді 24 жыл бойы ойдағыдай атқарып келеді. Бүгінгі таңдағы жетістіктеріміз ретінде бейбітшілік ісіне үлес қосу, еліміздің әлемдік беделін арттыру екенін мақтанышпен айтамыз.
Әңгімелескен
Еламан ҚОҢЫР,
«Егемен Қазақстан».
Соңғы жаңалықтар
Қазақстан • Кеше
«Еңбек өтілі 374 жыл»: Павлодарлық мұғалімдер әулеті
Жұмыс • Кеше
