Қаржы күзетінде

Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетіне – 20 жыл

«Отанды қорғау деген маман­дық бар». Сонау 1971 жылғы «Офицерлер» деп аталатын кинофильм қаһармандарының бірі мақтанышпен осылай деген еді. Бұл сөздерді мемлекеттік аудитор мамандығына қатысты айтуға да әбден болады деп есептеймін. Биыл Республикалық бюджет­тің атқарылуын бақылау жөнін­дегі есеп комитеті айтулы дата – өзінің 20 жылдық мерейтойын атап өтуде. Қазақстан Респуб­ли­ка­сының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың ұжымды мерейтоймен құттықтауы, есеп комитеті қызметкерлерінің еңбегі мен кәсі­билігіне қоғамда атқаратын қыз­метіне лайықты баға беруі – біз үшін үлкен қуаныш. Бұл тек біздің еңбегімізге ғана емес, сондай-ақ, үздік әлемдік стан­­­дарттар бойынша жұмыс іс­тей­­тін тәуелсіз аудит институ­тын қалыптастыруға 20 жыл бойы өз үлесін қосқан аға буын әріп­­­тес­­тердің еңбегіне берілген баға. Олар – Мүсірәлі Өтебаев, Ал­да­ныш Нұрымов, Қайырбек Сейіт­­құл, Жақсыбек Құлекеев, Рақым­­берген Тоқсейітов, Алтай Зейнел­ғабдин, Әнуарбек Сұлтан­ғазин, Төрехан Қосжанов және есеп ко­митетінде әртүрлі жылдары ең­бек еткен басқа да көптеген кісілер. Есеп комитетінің негізін қа­лау­шы­лардың алғашқы легінде тұр­­ған ұстаздарымызға, аға буын әріптестерімізге құрметіміз бен риза­шылығымызды білдіре оты­рып, «біз сіздердің даңқты істері­ңіз­ді жалғастырушылармыз, таң­даған мамандығымызды мақтан тұтамыз» дегіміз келеді. Қазіргі есеп комитеті – бұл рухы күшті, біліктілігі жоғары мем­­ле­кеттік қызметшілер ұжымы. Бүгінгі біздің аудиторлардың мақ­саты бюджет қаражатын пайда­лану кезінде жіберілген қате­лік­терді анықтау және кемшілік­терді көрсету ғана емес, соны­мен қатар, мемлекеттік орган­дар­дың басшылары мен олардың қаржы­лық қызметтеріне мемле­кет­тік органдардың жұмыс істеу, сала­лар­ды дамыту тиім­ді­лігін арт­тыру­ға, сондай-ақ, тәуекел­дер­ді баға­лау мен қандай да бір эко­но­ми­­ка­лық шешімдерді қабыл­дау­дың салдарларын болжауға көмектесу. Осы тұста көп жылдар бойы есеп комитетінің мүшесі болып жұ­мыс істеген ұстазым Алданыш Нұрымов ақсақалдың жол по­ли­циясы офицерлерімен болған әң­гі­месі есіме түсіп отыр. Бұдан он екі жыл бұрын қолымыздағы рулетка-өлшегішпен және фотоаппаратпен «Астана-Ал­маты» ав­тожолы құрылысының сапа­сын тексеріп жүрген бізге олар жа­­қындап келіп: «Сіздер кім бо­ла­­сыз­дар?» деген еді. Сонда Ал­даныш ақ­сақал «Біз Үкіметке ар­нал­ған МАИ өкілдеріміз» деп қыс­қа, әрі нұсқа жауап берген болатын. Осындай қарапайым да пара­сатты жауабы арқылы Алданыш Нұрымов мемлекеттік аудит­тің мән-мағынасын оларға ұғын­дыра білді. Егер біздің айбынды офицерлеріміз жол-көлік оқи­ға­ларының алдын алып, жол қоз­ға­лысының қауіпсіздігіне жауап берсе, мемлекеттік аудиторлар құ­қық бұзушылықтың алдын алып, бюджет қаражатының халық игі­лі­­гі үшін дұрыс пайдаланылуына жау­ап береді. Бүгін есеп комитетінде 62 аудитор жұмыс істейді. 7 триллион теңгелік бюджеттің дұрыс пайдаланылуын күзету үшін бұл өте аз сан. Оларға миллиард теңгеге арналған қаржылық құжаттарды жете зерттеуге тура келетіні әбден түсінікті. Мәселен, аудит жүр­гізуге белгіленген мерзім болады. Осы белгіленген мерзім ішінде ол тақырыпқа енуі, сонан кейін аудит нысандарымен анықталуы, негізделуі әрі қабылдануы тиіс нәтижелерді ресімдеуі қажет. Мемлекеттік аудитор болу – бұл өзіңе орасан зор жауапкер­ші­лік жүктеу. Кейбіреулер мемлекеттік аудитор мамандығын зеріктіре­тін, бірсарынды кәсіп иесі деп сан­ауы мүмкін. Олар: «Қағаздар мен қар­жылық құжаттарға күні бойы кө­мі­ліп отырудың несі қызық?» дейд?. і. Әрине, аудитор еңбегі үлкен зейін қоюды, ыждағаттылық пен шыдамдылықты талап етеді. Есеп комитетінің қызметкері экономика мен қаржы саласы бойынша үздік теориялық білімді меңгеріп қана қоймай, сонымен қатар, талдау қабілетін де игеруі қажет. Сонымен, есеп комитетінің мемлекеттік аудиторлары дегені­міз кімдер? Олардың әлеумет­тік бейнесіне зер сала кетейік: Аудитордың мемлекеттік қыз­метінің орташа өтілі – 15 жыл­дан астам, олардың көбінің министр­ліктердегі, жергілікті жер­лер­дегі билік органдары мен жеке сектордағы бас бухгалтер, департамент басшылары, аудиторлар мен қаржыгерлер ретіндегі жұмыс тәжірибесі бар. Олардың негізгі бөлігі – әлі қырыққа тола қоймаған жастар. Бәрінің жоғары экономикалық білімі бар. Сонымен қоса, көп­ші­лігі Қазақстан Республи­касы Президентінің жанындағы Мем­лекеттік қызмет академиясында  және «Болашақ» бағдарламасы бойынша қосымша білім алған. Бұл аз десеңіз, біздің жекелеген аудиторларымызда халықаралық ИНТОСАИ дипломдары бар. Кей­біреулерінің Еуропа мен Азиядағы өздерінің шетелдік әріптестеріне мамандықтары бойын­ша дәріс беретіндігі бізді қуан­тады. Бұл – олардың дайын­дық деңгейінің және шетелдегі беделінің айқын айғағы. Бұдан басқа, бүгінде есеп ко­ми­­тетінің шекпенінен шыққан­дар Қазақстан Республикасы Пре­зидентінің Әкімшілігінде, Үкі­метте, Парламентте жұмыс іс­тей­ді, ұлттық холдингтер мен ком­па­ния­ларда, облыстардың, Астана және Алматы қалаларының әкім­дік­терінде басшылық лауа­зым­­­дар­ды атқарады, тексеру ко­мис­­сия­­лары­на басшылық жасайды. Өздерінің «жастығына» қара­мас­тан, аудиторлар алдары­­на қойған міндеттерін мінсіз ат­қаруда. Оған қоса, Қорлан Әубәкірова, Дархан Төлеубеков, Қа­нат Ибраев, Саржан Қалиоллин, Ай­туар Балықбаев, Әкімжан Жұ­ма­баев, Ғайни Сыздықова, Зуракүл Әкімханова, Талғат Мүс­лімов және тағы басқа аға буын өкілдерінің, тәлімгерлердің игі істері кіші буынға үлгі-өнеге. Олар онжылдықтар бойы қиын әрі ел игілігі үшін қажет еңбекке деген адалдығын сақтап келеді. Аудиторлар әдеттегідей аса байсалды және олар қол жеткізген жетістіктері туралы ашылып айта бермейді. Әріптестеріміздің жүргізген тексерулерінен кейін бюджетке қалпына келтірілген мил­лиардтаған теңгелер, жетіл­дірілген заңдар, салынған ауруханалар мен мектептер, ең шал­ғайдағы ауыл тұрғындарына жет­кізілген ауызсу, жолдар мен ғаламтор желілері – осының бәрі олардың кәсібилігін айғақтайды. Жас та болса, үлкендердің құр­­­метіне ие болып, нағыз кәсі­би маман ретінде бағаланып жүр­­ген жас аудиторлар бар. Олар­­­­дың қа­тарына ең алдымен ең­бек жолдарын инспектор, са­рап­­шы қызметтерінен бас­та­­ған Нұрлан Катренов, Шың­­ғыс Күреңбек тегі, Алена Асқарова, Әлинұр Болатұлы, Жам­­был­х­ан Мырзаханов, Руслан Мелдебеков, Қуаныш Сағым­баев­­тар­ды жатқызуға болады. Мем­лекеттік аудитор деген құр­метті атқа лайық осы бір жан­дар аудит нысандарындағы Есеп коми­теті­нің айнасы іспетті. Жинақ­таған тәжірибесімен бірге жас аудиторлардың беделі де жыл өткен сайын өсе түсуде. Облыстардың бірін­де әкімнің орынбасары болып қызмет істейтін азамат бірде маған: «Бала кезімізде біз бар­лық ғарыш­кер­лердің аттарын, түр-келбеті мен өмірбаянын жат­қа білетін болсақ, енді есеп коми­тетінің барлық аудиторларын білеміз. Өз ісін жетік мең­гер­ген бесаспап мамандар облыс­ты тексеруге келгенде бізге де оңай соқпайтынын бәріміз түсіне­міз» деген еді. Мемлекеттік аудитор­лар­дың қателесуге еш қақысы жоқ. Аудиторлық есепте қандай тұжы­рымның болатындығы­на, көбі­несе, оның біліктілігі мен кәсіп­­қойлығы ғана емес, сондай-ақ кейде адамдардың, жобалардың одан арғы тағдыры, жалпы алған­да, тіпті салалар мен экономиканы дамыту бағыттарының алгоритмі де әсер етеді. «Мен өмірде жолы болған адаммын, өз жұмысымды жақсы көрем. Бір ағзадай тұтас, тамаша ұжымда қызмет ету – үлкен бақыт. Мұндай ұжымда әріптестеріммен бірге аудит жүргізу де, практикада жиі кездесетін проблемалық мәсе­лелерді шешу де жеңіл тиеді», дейді аса тәжірибелі ауди­тор­­лар­­дың бірі Талғат Мүслімов. Ол Конфуцийдің «Өзіңіздің жаны­ңызға ұнайтын жұмыс таңдаңыз, тек сонда ғана сіз өмір бойы жұ­мыс істеуге міндетті болмайсыз» де­ген сөздерін де айтуды ұмыт­пады. 20 жылдан астам жұмыс өтілі бар Сәкен Ғаббасов: «Аудитор­ларға қойылатын талаптар жылдан-жылға күшеюде, біліктілігін арттыру жүйесі жақсартылуда. Бұдан 10-15 жыл бұрын тексерушілер үшін мүмкін емес болған нәрсе­лер қазір аудиторлардың күнде­лікті жұмысының ажырамас бөлігі болып қабылданды. Бұл – тек­серілетін нысандарды алдын ала зерделеу, тәуекелдерді бағалау, ақпараттық жүйеде аудит жоспары мен аудит бағдарламасын жасау, анықталған бұзушылықтарды жіктеу, актілердің электрондық есебі және олардың электрондық сақталу жүйесі», дейді. Мемлекеттік аудит жүйесі үшін кадр­лар даярлау мақсатында Рес­­­пуб­ликалық бюджеттің ат­қа­рылуын бақылау жөніндегі есеп ко­ми­тетінің Төрағасы Қозы-Көр­пеш Жаңбыршиннің бастамасымен Л.Н.Гумилев атындағы Еура­зия ұлттық университеті базасында «Мемлекеттік аудитор» атты жаңа мамандық ашылды. Жазда бакалавриатта, магистратурада және докторантурада оқуға үміткерлерді іріктеу басталады. Бірнеше жылдан кейін біз аға буын ұрпақтың орнына келетін білімді жастардың жаңа тобын көретін боламыз, әрине, бұл – қуанарлық жағдай. 20 жыл ішінде қол жеткізген нәтижелер босаңсуға себеп емес екен­дігі сөзсіз. Алда күрделі уақыт кү­тіп тұр. Біздің тарапымыз­дан толымды қайтарымды талап ете­тін жаңа сын-тегеуріндер пай­да болуда. «Мемлекеттік аудит жә­не қаржылық бақылау туралы» Заң­ның қабылдануымен мем­лекеттік аудиторларға қойылатын кәсіби талаптар күшеюде. Осыған орай бізді мамандарды сертификат­тау жөніндегі жұмыс күтіп тұр. Мемлекеттік аудиторлардың көп еңбекті талап ететін күнделікті қызметін және жұмысына деген асқан кәсібилігін көре оты­рып, мемлекеттік аудиторлар «кө­рін­­бейтін майдан жауын­гер­лері» секілді мемлекеттік қазы­на­ны қорғау жолында одан әрі қалт­қы­сыз қызмет ете береді деп нық сеніммен айта аламын. Қамбар ОМАРОВ, Есеп комитетінің ұйымдастыру-бақылау және кадр жұмысы бөлімінің меңгерушісі