Қасымның біз білмейтін өлеңі

Дауылпаз ақын, жерлесіміз Қасым Аман­жоловтың туғанына биыл 100 жыл толып отыр. Осыған байланысты газет, журналдар бетінде көптеген мақалалар, естеліктер шығуда. Осы орайда біз де ақынның бұдан көп жылдар бұрын жазылған бір өлеңінің тарихын оқырман қауымға ұсынып отыр­мыз. Өлең орыс тілінде жазылған. Сондық­тан да болуы керек, ол кезінде өлең жинақ­тарына кірмеген. Ақын өлеңді соғыс уа­­қытында (1944 ж.), жауынгерлік газеттің редакциясында қыз­мет істеп жүрген кезінде жазыпты. Қасым Аманжолов Орал пединс­ти­тутын бі­­тірген. Ле­нин­град­тың орман шаруашы­лығы институтында оқы­ған. Тіп­ті орыс ақындары­ның өлең, поэ­ма­ларын қазақшаға ау­дарған. Мы­салы оның ішінде Пуш­киннің «Пол­тава», Лермонтов­тың «Маскарад», Мая­ков­ский­дің «Бар да­уыспен», Твар­дов­ский­дің «Василий Теркин» поэ­малары сияқты іргелі туынды­лары бар. Ақын бұл аударма­лар­ды жасау үшін сөз жоқ, орыс тілін же­тік білуі керек. Сон­дық­тан оның орыс тілінде өлең жа­зуы кү­дік ту­дырмауы тиіс деп ойлаймын. Енді негізгі та­қы­рыбымызға көшейік. Бұл оқиға бұдан 50 жылдай бұрын болған еді. Ол кезде мен Ал­матыда ҚазГУ-дің ас­пирантымын. Ма­ман­дығым тарихшы, осы факультеттің Қа­зақ ССР тарихы кафедра­сында оқып жүр­гем. Кафедраны белгілі тарихшы Ермұхан Бекмаханов басқаратын. Менің зерттеп жүрген ғылыми тақырыбым «Қазақстан еңбекші­лерінің Ұлы Отан  соғысы жылдары азат етілген аудандарға берген көмегі» туралы. Бір күні мені Ерекең шақырып алып: «Ғылыми тақырыбыңа байланысты сен архивтерде көп жұмыс жасауың керек. Ал іздейтін архив материалдарың негізінен Москвада, Ленинградта. Тіпті Орел облысына да бару керек болар. Өйткені өзің білесің, соғыс уақытында Қазақстан Орел облысын қалпына келтіруге тікелей қатысқан ғой. Мен саған университеттен бір жарым айға командировка алып берейін, (ол кезде аспиранттарға командировка беру шектеулі кез) тез жиналып жүріп кет», – деді. Сонымен, мен 1962 жылдың маусым айында Москвадан бір-ақ шықтым. Москва, Ленинград қалаларының архивтерінен өзіме керекті көп материалдар таптым. Жоғарыда айтылғандай, Ерекеңнің ескертуіне байла­ныс­ты көп кешікпей Орел қаласына келдім. Соғыстың біткеніне біраз уақыт өткеніне қарамастан, бұл қала соғыс зардабынан әлі арыла қойған жоқ екен. Маған керек материалдар облыстық архивте. Архив қаланың бір шетіндегі ескі шіркеуге орналасыпты. Сонымен осындағы материалдарды бірнеше күн ақтара оты­рып, бір күні «Брянский рабочий» газетінің бір бумасын (ол кезде Брянск қаласы Орел облысына қараған және аудан орталығы болатын) қолыма түсірдім. Сол газеттің 1944 жылғы жаз айларының бірінде шық­қан санынан қазақ халқының Орел облы­сына жасаған көмектері туралы жазылған материалдар кездесті. 1944 жылы Брянск қаласына Қарағанды облысынан делегация келгені, олардың орелдықтарға 9 вагон сыйлық әкелгені хабарланыпты. Ал газеттің келесі нөмірінде Қасым Аман­жоловтың орыс тілінде басылған өле­ңі­не кез болдым. Өлеңнің басына «Приветствую тебя, Брянск!» деп жазылған. Өлеңге берілген түсініктемеде Қазақстаннан (оның ішінде Қарағандыдан) келген делегация мү­шелерінің Брянск қаласының завод, фаб­рикаларында,  жақын селоларында кездесулер өткізгені, сондай-ақ бұл делегацияның қалаға жақын орна­ласқан Қызыл армия бөлім­шесінде болғаны туралы жазылған. Сол кездесуде осы бөлімшеден шығатын «За родину» әскери газетінің редакциясында қыз­мет істейтін Қасым Аманжоловтың бол­ға­ны, ал Қасым ағамыз қазақ халқының дос­тық көмегін мадақтап, толғана өлең жаз­ға­ны айтылған. Сөйтіп, мен осындай олжаға кездестім жә­не оны толық көшіріп алдым. Алматыға келгеннен кейін өлеңді жарық­қа шығару әрекетіне кірістім. Ең бірінші, сол кезде қазақ тілінде шығатын газет-журналдар редакциясына апардым. Бірақ сол редакцияларда отырған бірде-бір редактор, не бөлім басшылары ақынның бұл өлеңін басуға келісім берген жоқ. Тіпті өзіме: «Қасым не жазбады дейсің, қайдағы бір табылған өлеңді әкелесің» деп дау салды.  (Өкінішке қарай, сол кездегі редак­тор­лар­дың аты-жөндерін ұмытып қалып­пын, әри­не  іздестірсе олар да табылады ғой). Сөй­т­іп жүргенде «Қазақ әдебиеті» газетінің бір қызметкері: «Осында Қасым­ның жол­дасы, тіпті соғыста бірген болған қандыкөйлек жолдасы Сырбай Мәуленов ақын қызмет істейді, сен соған бар. Мына өлеңді сол кісіге көрсет», деді. Содан мен Сырбай ағаға бар­дым. Ол кісі өлеңмен танысып, маған былай деді: «Сен былай істе. Осы өлеңді «Казахстанская правда» газетіне апар, тіпті өлең­нің өзі орыс тілінде жазылған екен. Ол газеттің мәдениет бөлімінде менің бір жолдасым қызмет істейді. Мен оған телефон соғып қояйын». Сырағаң айтқан ақылмен «Казахстанская правда» газетінде істейтін орыс журналисіне бардым. Ол бір ақкөңіл азамат екен. Қасым Аманжоловты жақсы білетінін айтып, бұл өлеңді қалайда газет бетіне шығаруға көмектесетініне уәде берді. Сөйтіп, өлең тұңғыш рет «Певец победы, бурии огня» деген атпен сол газеттің 1963 жылғы 9 мамыр күнгі санында жарыққа шықты. Екінші рет жеңіске 40 жыл толуы­на байланысты менің түсініктеме­леріммен «Простор» журналының екінші санында басылып шықты. Ендігі жерде өлеңнің осы уақытқа дейін қазақ газет-журналдарына басылмағанын, не қазақша аударылмағанын ескеріп және Қасым ағамыздың туғанына 100 жыл толуына байла­нысты қалың оқыр­ман­ға таныстыру мақ­са­тында «Егеменге» ұсы­нып отырмын: В те дни, когда крылатыми мечтами, Бродил я по горам и небесам, Полный таинственными чудесами, Не раз мне снились Брянские леса.   В будущем потоке жизни бурной Померкли в памяти моей те сны. И вдруг разгневанный, как туча хмурый, И я стою на берегу Десны.   На том же берегу где Брянск курчавый Склонился над немолчною рекой. Где тучи так державно-величаво, Плывут к лесам на отдых и покой.   Да, это Брянск прославленный лесами, Во сне завлекший некогда меня. Мне о себе рассказывают сами Леса и воды, камни и поля...   Брянск, раненый со славой ветерана, Хранит как прежде, гордый облик свой. Как будто чувствуя неловкость, своей руки Смущенно прекрывает он листвой.   Как много ран! Но раны заживают, Тяжелых пыток памятны следы. Здесь каждый камень злобой пылает, О мести шепчут нежные сады.   Как буря, нарастает гнев порою, На берег волны рвутся из Десны. И тучи злобно-яростый играют, Суровят лик красавицы – весны.   Мне кажется, что тронутся, волнуясь, В тревоге партизанские леса. Всю Брянщину свободную, родную, Поднимут громовые голоса.   Промчится буря. Разойдутся тучи, Спешит на запад гневный ураган. Шумит, ликует снова Брянск кипучий, Звенят девичий смех и птичий гам.   Прими, Брянск, вольный скромный дар поэта, Певца победы, бури и огня. Идет к тебе с подарками с приветом, Казахская Республика моя.   Қасым ағамыздың 100 жылдық торқалы тойына біздің тартуымыз осы болсын. Әзірхан ЖҰМАСҰЛТАНОВ, тарих ғылымдарының  докторы, профессор. Қарағанды.