Тамыр-таныстық ұғымы әрбір адамның миында тамырлап алған. «Бармақ басты, көз қыстысыз» іс бітпейді дейді жұрттың бәрі. Жең ұшынан жалғасқан жемқорлық жарты қадам аттаттырмайтынын айтады. Әйтеуір жемқорлық, сыбайластық жайында әркім сөз етеді. Дегенмен оның шығу тегіне, жемқорлыққа қалай жол беріп отырғанына бас ауыртпайды. «Баламды балабақшаға бердім. Кезексіз өткіздім, әйтеуір. Беретінін бердік те, орналастырдық». Елдің аузындағы осы сөзді сіз де естідіңіз. Оны сол бақшаға ақша беріп апарған бала да естіді. «Ұлым бірінші сыныпқа барды. Апайына сыйлығын беріп қойдым. Дұрыстап қарасын, оқытсын деп. Бірдеңе ұстатпасаң, олар балаға дұрыс қарамайды ғой». Бұл сөз баласына қамқорлық танытып, дұрыс білім алуына жағдай жасап тұрған сияқты көрінер. Ал шынтуайтында, жемқорлыққа жол беріп тұр. Жас күнінде адам баласы еліктегіш келеді. Ақын, әнші, суретші болуды армандайды. Сол арманның жетегіне ілесіп, түрлі сайыстарға, мүшәйраларға қатысады. Мұндай жағдайда да ата-ана іске білек сыбана кіріседі. Қазылардан таныс іздейді. «Беретінін береді». Оны бала да біледі. Тізбек осылай жалғаса береді. «Баласын қатарынан қалдырмау үшін» ата-ана қолындағысын аямайды. Ұлттық бірыңғай тестке келгенде де сол. Оған кешегі Жаңақорған ауданындағы жағдай куәлікке жүреді-дүр. Тестке кірген 505 баланың 90 пайызының қолында дайын жауап болған. Мемлекеттік құпияңыз қолда жүр. «Балаларының болашағын ойлаған» ата-ана құпияңыздың құнын төлеп, сатып алған. Оқуға түсуге де, жұмысқа тұруға да пара береміз. Білімсіз қалмасын, жұмыссыз отырмасын деп. Құжатқа құрылған заман ғой қазір. Емханаға, халыққа қызмет көрсету орталығына, жол полициясына әлдебір құжат үшін бара қалсаңыз, сізге тілене қараған көздерді көресіз. Олардың да алақаны қышып отырады. Алғысы келеді. Жемқорлық осылай жалғаса береді. «Ұсталмаған ұры емес». Сөзіміз нақты дерек пен фактіге құрылмаса да, ел білетін, естіп жүрген әңгімені айтып отырмыз. Осыдан не аңғардыңыз? Нені ұқтыңыз? Біз мынаны түсіндік: дәл осы психологиямен өмір сүре берсек, жемқорлық ешқашан жойылмайды. Себебі, біз баланы көзін ашқаннан пара беруге үйретеміз. «Береген қолым, алаған» принципіне баулимыз. Балабақшаға ақша беріп барған, мұғалімі сыйлық үшін жоғары баға қойған, ҰБТ сұрақтарын сатып алған баланың жемқор болмасқа амалы бар ма?! Өйткені оны өзіміз, өз қолымызбен жасап отырмыз. Үйде берген тәлім мен тәрбие оңбай отыр. Тағы жемқорлықтың жолы кесілмей тұр деп ренжиміз. Ауыл мен аулада өсіп келе жатқан бала әр нәрсенің өз бағасы бар екенін біледі бүгінде. Ойын баласының аузынан «сатылмайтын нәрсе жоқ» дегенді естігенде, төбе шашымыз тік тұрған. Осы сөзді өз миы жетіп айтып отырғанына сенесіз бе? Әрине, жоқ. Ол «ұяда көргенін», санасына түйгенін айтты. Баяғыда біреу «өзің диуанасың, кімге пір болғандайсың?» депті ғой күйіп кетіп. Біздің қоғамның келбеті де осы іспеттес реңк алып барады. Жемқорлықпен түзде емес, үйде күресу керек. Шаңырағыңызда адалдықты, арлылықты айтып отырсаңыз, сыбайластардың да саны азаяр еді. Ал мына күйімізбен... Әй, қайдам.
Ержан БАЙТІЛЕС,
Қызылорда облысы.