Қайрат Лама ШӘРІП: Ислам — бірлік, бейбітшілік және қайырымдылық діні

Дінің тұрсын дін аман Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан хал­қы Ассамблеясының ХV сессиясында сөйлеген сөзінде Дін істері жөніндегі агенттік құру туралы идеяны алға тартқан болатын. Бұл құрылымның міндеттерін белгілей келіп, Президент «біздің шешуші конфессияларымыз мемлекеттік органдармен ынтымақтастық барысында дінге сенуші жастармен белсенді жұмыс жүргізіп, олардың шынайы діни білім алуына көмектесе алар еді» деп атап көрсетті. Осыған байланысты біз республикамыздағы бүгінгі діни ахуал, діни конфессиялардың билікпен және өзара қарым-қатынасы туралы, өскелең ұрпақтың санасына іріткі салатын діни ағымдардың ықпал етуінің алдын алу мәселелері хақында агенттік төрағасы, белгілі дипломат және арабтанушы Қайрат Лама ШӘРІПТІ әңгімеге тартқан едік. – Ең алдымен, әңгіме­лесудің сәті түскен осы айдың қасиетті Рамазан айы екендігін атап өткім келеді. Ислам қағидат­тарына сәйкес нақ осы айда пай­ғамбарымыз Мұхаммедке қасиетті Құран түсе бастады. Он бір ай бойы өзінің құлқыны және нәпсісімен тұрақты күрес жүргізіп келген адамдар үшін нақ осы Рамазан айында оларды жеңу мүмкіндігі қалыптасатын мәре орнығады. Рамазан айын­да айналаның бәрі ізгілік пен қайырымдылыққа толады. Әр­бір дінге сенуші мұсылман кү­нәлі және жағымсыз істерге барынша тыйым салуға талпынады. Бүгінде Қазақстанда ұлттық діни қайта өрлеу кезеңі белең алуда. Дін халықтың мәдени дәстүрлерін сақтаушы және рухани-адамгершілік идеалдар­дың қозғаушы күші ретінде біз­дің отандастарымыздың көз алдында зор құндылықтарға ие.  Осыған байланысты діни эти­каның күші өскелең ұрпақтың адамгершілік және рухани дү­ниетанымын қалыптастыруда барынша белсенді қолда­ны­лу­да. Дәстүрлі діни танымдардың сенім үдерістері ғасырлар бойы адамдардың өз ұрпақтарын тәр­биелеуіне, өліктерін жерлеуіне, еңбек етуіне, кітап жазып, ұлы өнер туындыларын жасауына ықпал етіп келді. Басқаша айтсақ, дәстүрлі діндер қоғамдық өмірдің және мәдениеттің ажырағысыз бір бөлшегіне айналды. Президент Нұрсұлтан Назарбаев өзінің Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшылары­ның ІІ съезінде сөйлеген сөзінде: «Мыңдаған жылдар бойы дінге негізделген мәдениет тарихта өзінің жанды сөзін сақтап келді. Бір жағынан ойлап қарасақ, өзінің діни рухын сақтау тарихта тұтас бір халықтың сақталуының кепілі болып келді». Мұсылмандық Шығыс мәдениетіне тарихи жақындасу Қазақстанда ғылым мен мәдениет­тің дамуына барынша зор қозғау салды. Бір жағынан, көне діни нанымдардың орнына келген ислам қазақ халқының адамгершілік жағынан өсуіне интел­лек­туалдық және мәдени дамуына ерекше ықпал етті. Екінші жағы­нан алғанда, мемлекетті­ліктің, эт­ностық және мәдени ерекше­лік­тердің сақталып қалуы­ның шешуші факторларының бірі де ислам болды. Көптеген дәуір­лердегі түр­кі дүниесі және қазақ ойшылдары элитасының ұлы өкілдері – Қожа Ахмет Ясауи және Асан Қайғыдан бастап Абай мен Шәкәрімге дейін – ислам рухани құндылықтарын таратушы­лар болды. Ислам және православие қазақ және орыс халықтарының өмірін­дегі басты мәдениет жасаушы негіз болып табылады. Мемлекетіміздің арнайы ресми мереке ретінде демалыс күні деп Құрбан айт пен Рождествоны мойындауы да тегін емес. Қазақстан бүгінде бүкіл әлем үшін конфес­сияаралық келісімнің үлгісі ретінде танылды. Ғасырлар бойы ислам және христиан дінінің, бірінші кезекте православиенің бейбітқатар өмір сүрудегі тәжірибесі біздің республика­мызды мекендейтін қазақ, орыс және басқа да халықтардың бауырластығының үлгісі болды. Әрбір дін өзінің уағыздарымен адамдарға жалпы адамгершілік құндылықтарды әкеледі, қоғамдағы таным, түсінік нормаларын бекітеді, халықтардың ғасырлар бойғы рухани құнды­лық­тарының сақтаушысы ретінде рөлі атқарады. Бүгінгі таңда Қазақстан – діни толеранттылық идеясын тарату жөнінде талассыз көшбасшы. Біздің еліміздің конфессияаралық үнқатысудағы тәжірибесі бүкіл әлемдегі діни жетекшілердің қолдауы мен мойындауына ие болып отыр. Еліміз өзінің нақты істерімен халықтар және діндер арасындағы келісім мен түсіністікке толық қол жеткізуге болатындығын дәлелдеп келеді. Президент Нұрсұлтан Назар­баев­тың сара саясатының арқасында мемлекет әртүрлі этностар мен конфессиялардың бейбітқатар өмір сүруінің өзіндік моделін жасады. Біздің елімізде мұсылмандар және православиеліктер, католиктер және протестанттар, буддистер және иудейлер – барлығы бір-біріне құрметпен қарайды. Өйткені әрбір адам басқа азаматтардың құқықтарына нұқсан келтірмей-ақ өзінің діни көзқарасын таңдауға құқылы. Міне, сондықтан да Қазақстанда қазірдің өзінде Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшы­ларының үш съезі өткізілді. Осы съездерде әртүрлі мемлекеттердің және халықтардың діни иерархиясы әртүрлі мәдениеттер мен діндердің үнқатысуына, барлық жерде бірдей қабыл­данған төзімділік пен еркіндік құндылықтарына негізделген бірыңғай өркениеттілікке ұмты­латындықтарын растады. – Қайрат Қайырбекұлы, Қазақстан Конс­ти­туциясында өзін дін биліктен бөлінген зайырлы мемлекет ретінде жариялаған. Міне, осыған байланысты сіз басқарып отыр­ған агенттік діни бірлестіктермен қалай қа­рым-қатынас жасайды? – Әрбір зайырлы мемлекетте нақты белгіленген зайырлы идеология болуы міндетті. Егер мұндай жағдай қалыптаспаса, ол мемлекет конфессияаралық қақтығыстарға бейім тұрады. Көпшілік зайырлылықты барлық діндерге қатысты бейтараптық ұстану, мемлекеттің діни танымдардан тәуелсіз және кез келген теоло­гиялық тұжырымдамалардан еркін болуы деп түсінеді. Алайда бүгінгі таңда зайырлылықты анықтайтын бұл қағидаттар бірте-бірте өзгеріс­ке ұшырауда. Егер біз басқа мемлекеттердің тәжірибе­леріне назар аударатын болсақ, зайырлылық пен демократияның ара қатынасындағы көптеген модельдерді көреміз.  Мемлекеттік-діни қаты­нас­тарды бірізділікке түсірудің бірыңғай бағ­дар­ламасы жоқ. Әрбір мемлекеттің өзіндік тарихи және мәдени ерекшеліктерінің ерекше қол­таңбасын сақтаған белгілі бір мемлекеттік-конфессиялық қарым-қатынастары қалып­тасқан. Мемлекеттің зайырлылығы оның дамуының және модернизациялануының кепілі болып табылады. Қазақстанда діни көзқарастардың руханисыздануы мен  радикалдануына  жол беруге болмайды. Мемлекеттің зайырлылығы  әр­түрлі діндерге деген құрмет пен діни төзім­ділікті айқындай отырып, қоғамда гуманизмнің зайырлы түрін қалыптастыруға итермелейді, өз отанын сүйетін, өз елінің патриоты болып та­былатын зайырлы азаматтарды қалыптас­тырады және сонымен бірге сол мемлекетке тән дәстүрлі дінді және ұлттық мәдениетті нығайту үдерістерін жоққа шығармайды. Зайырлы гуманизмді қалыптастыру өз кезегінде дінаралық толеранттылықты жоққа шығармайтын жаңа діни мәдениетті қалыптастыруға,  сонымен бірге елдің ұлттық ерекшелігін сақтауға ықпал етеді. Көптеген мемлекеттер зайырлылық пен демократияны жариялай отырып, дінге қатысты ерекше қарым-қатынас қалыптастырған. Бұл ретте олар дінді барлық қоғамдық және мемлекеттік өмірдің шекарасынан шығарудан бастап, көптеген діндер арасында бір немесе бірнеше дәстүрлі діндерге арнайы қолдау көрсетуге дейінгі бағытты ұстанады. Зайырлы мемлекет ретінде Қазақстан өзінің мемлекеттік-конфес­сиялық қарым-қатынасын өзінің тарихына, ұлт­тық мүдделеріне және өмір талаптарына, шет­елдердің тәжірибесіне сүйене отырып қалып­тастыруға зор мүмкіндігі бар. Бұл ретте, сөзсіз республикамызда басымдық дәстүрлі діндер жағында болуы керек. Зайырлылық лайықсыз және өнегесіздік жағдайларға жол бермейді, сонымен бірге, ол кейбір теріс діни немесе сектанттық ағымдарды ұстанушылардың қоғамдағы екінші бір адамдарға ықпал етуіне тосқауыл қояды. Көп ретте сектанттық ағымдарды таратушылар азаматтардың жеке өміріне барынша араласуға және олардың ықпалына түскен адамдардың мінез-құлқын барынша өзгертуге тырысады. Олар өз ықпалына түскен адамдардың зорлық­пен киім киістерін, ішетін тамақтарын, діни дәстүрлерін өзгертуге және адамның санасы мен дүниетанымын бағындыруға күш салады. Біздің еліміздегі мемлекет және діни бірлестіктердің өзара қарым-қатынасындағы мо­дель адамдардың еркіндігі мен құқығын құрметтеудегі демократиялық үдерістерге, қоғамдық және діни мүдделердің тепе-теңдігіне және өзара түсіністік пен қалыпты жағдайда бейбітқатар өмір сүруіне негізделген. Діни сенім еркіндігі саласындағы мемлекеттік саясат­тың үш негізгі принциптерін айрықша бөліп көрсету керек, олар – бейтараптық, толерант­тылық және теңдік. Бұл ретте ең басты мәселе мемлекеттің діни бірлестіктердің ішкі ісіне араласпау жөніндегі бейтараптығы болып табы­лады. Толеранттылық принципі діни сенімге деген құрметпен ерекшеленеді. Теңдік принципі заң алдындағы барлық діни бірлестіктердің және әртүрлі діни сенімдегі өкілдердің теңдігін айқындайды. Сондықтан зорлық-зомбылыққа шақыратын конституциялық құрылысты құлату­ға, билікті өзгертуге және басқа келеңсіздіктерге үндейтін кез келген діни бірлестік заң бұзушы ретінде одан әрі еркін өмір сүруге тиісті емес. Қазақстанда конфессияаралық қарым-қатынастарды реттейтін, діни бірлестіктер мен мемлекет арасындағы үнқатысуды нығайтатын ықпалды тетіктердің бірі ретінде 2000 жылы Үкімет жанынан құрылған Діни бірлестіктермен байланыс жөніндегі кеңесті және Астана мен Алматы қалаларының, облыс әкімдерінің шешімімен құрылған өңірлік кеңестерді атауға болады. Бұл кеңесуші-консультативтік орган­ның маңызды ерекшеліктерінің бірі оның құ­рамының жетекші конфессиялар өкілдерінен, дінтанушы ғалымдардан, қоғамдық бірлестік­тердің жетекшілерінен, мемлекеттік басқару органдарының қызметкерлерінен және қоғам қайраткерлерінен  қалыптасуы болып табылады. Бұл ортақ проблемаларды кеңесе отырып шешуге мүмкіндік береді. Алда тұрған келелі міндеттерді ескере келіп, агенттік қазақстандық қоғамдағы діни ағарту­шылықты дамытуға және тұрақтылықты ны­ғайту­ға игі ықпал ететін шараларды ұйымдас­тырмақ. Діни ахуалдың дамуын, діни бірлес­тіктердің, миссионерлердің және саны аз діни топтардың қызметін зерттеу мен сараптау да агенттіктің басты міндеттерінің бірі болып табылады. Біздің таяу мерзім ішінде атқаратын маңызды жұмысымыз – мемлекеттік-конфессия­лық қарым-қатынас мәселелерін реттейтін заңдарды жетілдіру. Бұл ретте діни экстремизмнің алдын алу мәселесіне айрықша мән берілмек. – Сіз республикамыздағы бүгінгі діни ахуалды қалай бағалайсыз? – Жалпы алғанда ол тұрақты. Жоғарыда айтып өткенімдей, біздің еліміздің даму ерекше­ліктерінің бірі қоғамымыздағы дін рөлінің ерекше артқандығы болып отыр. Жыл сайын дінге сенушілердің және діни бірлестіктердің саны артып келеді. Діни ғимараттар да көбеюде. Мәселен, еліміздегі 40-тан астам конфессиялар мен деноминациялардан шыққан діни бірлес­тіктердің жалпы саны 4551 болып отыр. Бұл  көрсеткіш 1990 жылы бар болғаны 670 қана еді. Қазақстан – әртүрлі діни сенім өкілдерінің татулық пен келісім жағдайында бейбітқатар өмір сүруінің нақты үлгісі. Бұл мемлекеттің діни сенім еркіндігіне құрметпен қарауының, қоғамда толеранттылық және діни төзімділік ахуалын қалыптастыруының жарқын көрінісі болып табылады. Республика көп конфессиялы және көп этносты мемлекет ретінде алдағы уақытта да әлемдік және дәстүрлі діндердің ізгілікті өнегелілік әлеуетін барынша пайдалана отырып, конфессияаралық келісімді және діни жетекшілердің диалогын қолдауды жүзеге асыратын болады. Бұл ретте келесі жыл­дың мамыр айының соңында Астана қаласында Әлемдік және дәстүрлі діндердің төртінші съезі өтетіндігін атап өткен жөн. Съезде талқылауға ұсынылатын тақырып – «Адамзаттың таңдауы – бейбітшілік және келісім». Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдар­да тұрғындардың діни сана-сезімі оянып, діни ерекшеліктерінің жаңғыруы басталды. Бұл ретте мемлекеттік саясаттың мақсаты қазақстандық қоғамдағы діни сала өміріндегі тұрақтылық пен толеранттылықты сақтау болып табылады. Қазақстан халқы ешқашан желөкпе діни сенімге бейім болған жоқ, одан да гөрі ежелден-ақ діни сенімге төзімділік және конфессияаралық салада­ғы толеранттылыққа жақындығымен ерекшеленді. Солай болса тұрса да, қазіргі кезде Орталық Азияда қалыптасқан діни ахуалға ықпал етуі мүмкін діни көзқарастағы ағымдардың белең алуы байқала бастады. Мұндай ағымдардың өрістеуіне діни қағидаттарды толық түсінбеуші­лік, берік өмірлік танымдардың болмауы, соны­мен бірге, азаматтардың сенгіштік қасиеттері қолайлы жағдай жасауда. Ал мұндай кері діни ағымдарды  таратушыларға өздерінің көзқарас­тарынан басқа сенімдегі адамдарға, тіпті бір сенімдегі адамдардың өзіне төзімсіздік көрсету мінез-құлқы тән. Демогогияға құрылған фанатизм және идеяға деген соқыр сенім, қаталдық және басқыншылық мінез-құлықтар – олардың дүниетанымының ерекшеліктері, міне, осылар. Ислам құндылықтарын насихаттауды бетперде қылып алып, олар экстремистік идеялар­ды насихаттайды: «исламдық тәртіп» үшін кү­реске шақыратын топтар құрады, халық мүддесі үшін күресетіндер ретінде өздеріне имидж қа­лыптастырады, басқа экстремистік ұйымдармен тығыз байланыс жасайды және бірігеді. Тұрғындардың діни сенімдерін саудаға сала жүріп, мемлекеттік институттар  мен діни ұйымдар арасындағы қарым-қатынастағы азда­ған тәжірибелерін пайдалана отырып, бұл радикалды топтар өздерінің белгілі бір міндеттерін шешуге тырысады. Бұл ретте әңгіме Хизб-ут-Тахрир сияқты және басқа діни ұйымдар туралы болып отыр. Олар өз қызметтерін миссионерлік және өз дінін күштеп таңушылық тұрғыда өрістетуге тырысады. Радикалдардың криминалдық экстремистік қызметтері көп ретте саяси және экономикалық мақсаттарға жетуге бағытталған. Сонымен бірге, өзге ағымдарға төзімсіздік негізінде құрылған діни қызмет өз кезегінде кез келген қоғамның рухани қауіпсіздігіне, осы орайда белгілі бір мемлекеттің  ғасырлар бойғы дәстүрлі дініне, оның ішінде ислам дініне де елеулі нұқсан келтіруі мүмкін. Экстремистік идеялардың өрістеуіне ең алдымен интеллектуалды тұрғыда тосқауыл қою керек. Фанатизмге гуманитарлық және дін­танушылық ғылымдар саласындағы ғалым­дар­дың күшімен академиялық негізде тойтарыс берілуі керек. Қазақстан азаматтары экстремизм қаупі қиял-ғажайып емес екендігін түсінуге тиіс және оған қарсы мемлекетпен бірге бүкіл қоғамның күш-жігері бағытталуы қажет. Біздің еліміздегі бұл келеңсіз құбылысқа қарсы күрестің тиімділігі заң талаптарының қан­ша­лық­ты берік және жүйелі орындалуына бай­ланысты болмақ. – Діни экстремизм мен радикализмнің алдын алудың және оған қарсы тұрудың тетіктері туралы айтып өтсеңіз. – Мемлекеттің діни мәселелерді шешу және конфессияаралық үнқатысуды сақтау мәселесін­де жүйелі жұмыс жүргізуі арқасында қоғамдағы әлеуметтік діни танымды қалыптас­тыруда белгілі бір иммунитет қалыптасып, әлеуметтік және құқықтық мәдениетті жүргізудің игі бағыттары құрылады. Біздің басты міндетіміз – Қазақстандағы діни ұйымдардың менталитетіне бөтен бағыттағы ағымдардың кіріп кетуіне ықпалды тосқауыл қою. Ең бастысы, олардың ықпалынан балалар­ды және жастарды қорғап қалу. Біз Қазақстан үшін дәстүрлі дін болып табылатын ағымдар туралы жастарға қажетті білім беру, олардың осы діндерге деген көзқарасын қалыптастыру бағытында және біздің республикамыздағы діни сенімдерге жатпайтын басқа діндерге беріліп кетпеуі үшін тұрақты түрде жүйелі жұмыс жүргізетін боламыз. Біздің басты мақсатымыз – өскелең ұрпаққа – мемлекетіміздің болашағына экстремистік бағыттағы ұйымдардың ықпалына түсіп кетпеуі үшін жан-жақты көмек көрсету. – Отандастарымыздың діни сауаттылы­ғын қалай жетілдіруге және арттыруға болады? – Өзінің дінін жетік әрі жақсы білетін адам ешқашан бұлыңғыр ағымдағы діни көзқарас­тар­ға еріп кетпейді. Әрине, әрбір адамның таңдау құқы бар. Алайда, таңдау жасау үшін де адам нені таңдайтындығын білуі қажет. Сондықтан ақпараттық бос кеңістікті толтыру үшін тек дінтанушылар мен  философтарды ғана тартып қоймай, сонымен бірге журналистерді де кеңінен жұмылдыру керек. Дін – күрделі және көп қырлы феномен. Сондықтан Қазақстанда тұрғындардың діни сауаттылығын арттыру ауадай қажет. «Дін жүргізудің негіздері» атты арнаулы курстың мектеп бағдарламасына енгізілуі де тегін емес. Діни сауаттылықты, тек дін ғана беретін рухани-адамгершілік құндылықтарды мектеп парта­сынан-ақ ұрпақ бойына сіңіру қажет. Бұл жас сананы экстремизмнің және ксенофобияның зиянды ықпалдарынан арашалау үшін қажет. – Жақында сіз Қазақстанда мөлшерлі ислам концепциясын дамытуды белгілеу ту­ра­лы мәлімдедіңіз. Мұны қалай түсінуге бо­лады? – Фундаменталды идеяларды күшейту көптеген елдердің дінге сенушілерінің арасында кең орын алған. Бұл ағымдардың өкілдері көп ретте радикалды бағыттарды ұстанады. Олар­дың өз идеяларын жақындарына, балаларына, бүкіл қоғамға таратуға деген қадамы да алаң­даушылық туғызады. Сондықтан біз Қазақ­стан­да радикалды идеяларға әртүрлі баламаларды қарсы қоюға тырысамыз. Шынайы дін оған сенушілерді қайырым­дылыққа тәрбиелейді, зиянды қадамдар жасауға тосқауыл қояды, діни экстремизмге қарсы белсенді және бітіспес күрес жүргізуге үндейді. Бұл орайда қасиетті Құраннан және пайғам­бары­мыз Мұхаммедтің өмірінен көптеген мы­сал­дар келтіруге болады. Мәселен, Құранда мына­ндай аят бар: «Біз сендерді үнемі ортаңғы бағытты ұстанатын қауымдастық еттік. Өз кезегінде Мұхаммед пайғамбар былай дейді: «Ақиқатында дін – жеңілдік. Ендеше дінге қатысты қарысып қалмаңыз, онда оған деген сеніміңіз суыйды. Адамдарды дұрыс бағытқа бастаңыз, оларды жақындастырыңыз және соған қуанатын болыңыз». Ислам – бейбітшілік діні. Бұл Құранда көрініс тапқан. Яғни ол «салам» деген ұлы ұғымнан шыққан, яғни  тыныштық және бейбітшілік тілеу болып табылады. Оған қоса ислам дінінің бейбітшілікке деген талпынысы оның тек қана бір рудың, тайпаның, ұлттың немесе халықтың ғана діні емес, керісінше, Жаратушының барлық адамдарға бір-бірімен жақындасуы үшін, бауырласуы үшін, өзара табысуы және сүйіспеншілігі үшін дін ретіндегі алға тартқан қасиетті ұғымдарынан танылады. Ислам діні ең алғашқы қалыптасу кезінен бастап Жаратушы айқындаған шынайы жоғары танымдық, еркіндік және жалпыға бірдей қайырымдылық идеялдарын орнықтырған адамгершілік идеяларды таратушы қасиетті міндеттерді бойына қалыптастырды. – Қазіргі кезде исламда төрт  негізгі діни-құқықтық мектеп – мазхаб бар екендігі белгілі. Олар бүкіл әлемге таралған. Неге біздің ата-бабаларымыз исламның ханафиттік мазхабын ұстанған? – Исламдағы Құдайға құлшылық етушілік-құқықтық ілімдер толық белгіленген және қа­лып­тасқан бұл мазхабтарды талдаушы танымал ғалымдардың пікірлері мұсылман қоғамының барлық қырларын қамтиды. Қазақ жеріне ислам осыдан он екі ғасырдан астам уақыт бұрын келді. Содан бері біздің халқымыз Ханафи мазхаб ағымын ұстанады. Исламның бір мазхабын ұс­та­нуға деген ынта халықтар үшін  бірлікті, тү­сі­ніс­тікті, ұйымшылдықты қалыптастырады. Оған бірнеше ғасырлар бойы Орталық Азияда діни негізде ешқандай қақтығыстардың, тартыс­тардың және өзара жауласушылықтың болма­ған­дығы дәлел. Діни танымдағы біртектілік бас­қа теріс ұғымдардың белең алуына жол бермейді. Сондықтан біздің халқымыздың бүгінгі таңдағы рухани құндылықтарын арттырудың басты міндеті ислам дінінің білікті және ойлы қағидаттарын насихаттау, осы арқылы адал­дықты, әділдікті, шыншылдықты насихаттау арқылы елге, халыққа деген сүйіспеншілікті тәр­биелей отырып, озық дәстүрлер мен салттар­ға басқа халықтар мен діндерге деген құрметті қалыптастыру болып табылады. Бірінші мазхабтың негізін қалаушы Абу Ханифа болып табылады. Бұл мазхаб VIII ғасырда Ирак елінде бастау алған. Абу Ханифа (кийас) баламасы бойынша тиімді үрдістерді пайда­лана­тын дәстүрді қалыптастырған және құқық­тық мәселелерді шешу кезінде (истихсан) дәс­түріне басымдық берген әдістемені жасаушы алғашқы тұлға болып табылады. Ол құқық бас­тауларының негізінің бірі ретінде (урф) салты нормаларын пайдалану мүмкіндігін бекітті. Мазхабты жалғастырушыларды ханифаттар деп атайды. Ханифаттық мазхабты жандандыру біздің қазіргі қоғамымызда маңызды болып табылады. Бұл ретте, Қазақстанда исламды жаңғырту бұдан бұрын да, бұдан кейін де біздің елімізде басқа діндердің еркін дамуына кедергі болмайтындығын атап көрсету керек. Тарих біздің ата-бабаларымыздың ханафиттік негіздегі суниттерге жақын болғандығын дәлелдейді. Атап айтқанда, біздің ата-бабамыз өздерінің діни сенімінде ханафиттік мазхабтың матури­дий мектебіне иек артқан. Матуриди мектебі – имам Абу Мансур әл-Матуридидің ілімі болып табылады. Ол 852 жылы Самарқандта туған және осындағы Матурид орамында өмір сүрген. Осыдан оның есіміндегі Матуриди тіркесі қалыптасқан. Ұлы ойшыл, Орталық Азиядағы діни ілім мектебін қалыптастырушы Әбу Мансур әл-Матуриди ханафиттік мазхабты нығайтты және суниттік діни танымдар принципін қарсылық әрекеттерден қорғады. Өкінішке қарай, өткен ғасырда Қазақстан мұсылмандары өздерінің көп жылдық діни құндылықтарынан, оның ішінде ханафиттіктен алыстап қалды. 1990 жылдары кейбір дінге сенушілер іс жүзінде өздерінің діни бастаулары­нан көз жазды. Соның салдарынан кейбіреулер өздерінің ата-бабасына жат діни ағымдарға ден қойып, ислам дінінің ілімі туралы сауатсыз­дығының салдарынан «дәнді қауыздан айыра алмай» қалды. Сондықтан бүгінде күн тәртібіне исламды, біздің еліміздің мұсылмандары ара­сында дәстүрлі ағымды қайта жаңғырту мә­селесі қойылды. Бұл ретте діннің дәстүрлі жақтары ғана емес, сонымен бірге оның дүниетанымдық және адамның жан дүниесіне қатысты рухани жақтары басымдыққа ие болып отыр. Біз дінге сенушілердің назарын діни ағымдардың тарихи-этномәдени сабақтастығын және бірлікке бағытталған ішкі танымын қа­лып­­тастыратын жақтарына қарай аударамыз. Ханафиттік мазхабты қазіргі кезде плане­та­мыздағы мұсылман дінін ұстайтын халықтың жартысына жуығы, оның ішінде ТМД елде­рін­дегі мұсылмандардың басым көпшілігі ұста­нады. Ханафиттік мазхаб басқа танымға деген тө­зімділік, толеранттылық қасиеттерімен ерек­шеленеді, ол христиандарға және иудейлерге түсіністікпен қарайды. Бүгінгі күні Қазақ­стандағы исламның ханафиттік бағ­дарын ұс­тану­шылар тұрғындардың 70 пайызына жуығын құрайды. Біз үшін әрқашан да ислам дінін саясат­тан­дыру және діни фанатизм жат болып келді. Мұндай қатынас барлық догмашылықты жоққа шығарады. – Сіздің қазақ әйелдерінің хид­жаб киюі ұлттық болмысты жоятын қадам екендігі туралы көзқарасыңыз белгілі. Осы мәселе туралы кеңірек айтып берсеңіз? – Біздің ұлттық мәдениетіміз қазақ халқының басқаға ұқсамайтын бол­мысын қалыптастырған, оның құн­дылық бағдарларын айқындаған ха­на­фиттік мазхабтың суниттік ба­ғы­тын­дағы исламмен ажырағысыз бай­ланыста. Қазақтың ұлан-ғайыр дала­сына тараған сайын ислам ұлттық дүниетанымның және мәдениет­тің ажырағысыз бөлігіне айналды. Келе-келе ол діни үдерістердің және қазақ дәстүрі мен салтының синтезіне айналды. Бұл ретте бізге өзіміздің исламды қалай қабыл­дайтынымызға ұялудың қажеті жоқ, ол біздің мәдениетімізді, дәстүріміз бен менталитетімізді ескере отырып бейімделді, ол исламның шы­найы қағидаттарын ұстана отырып, табиғи түрде  өз ерекшеліктерін сақтайтын болады. Тарихи шежірелерден және әдеби шығар­ма­лардан белгілі болып отырғандай, қазақтар өздерінің қыздарын еркін өсірді, оларды шаш­тарын немесе беттерін жауып жүруге мәж­бүрлеген жоқ. Қазақтың дәстүрлі есімдерінің өзі біздің халықтың шаш әдемілігіне ерекше ден қойғанын көрсетеді. Біздің халық қыздарын Сұлушаш, Қарашаш, Алтыншаш, Гүлшаш деп атаған. Қыздарына әдемілік пен сұлулықты тілеген халық оларға: Ботагөз, Ажар, Қыз Жібек, Баянсұлу, Күнсұлу, Әсем, Қырмызы деп сазды да аяулы есімдер берген. Біздің халқы­мызда қыздар жігіттермен айтысқа түскен, «Қыз қуу» сайысында шаң қаптырып, «Алтыбақан» ойындарын қыздырған. Солай бола тұрса да бұрынғы қазақ қо­ғамын­да ерлер де, әйелдер де жыл маусым­да­рына және тұрмыс жағдайына лайықталған дәстүрлі бас киімдер киген. Барлық балаларға – ұлдарға да, қыздарға да шашын жаппай жүруге рұқсат етілген. Бойжеткендер және тұрмысқа шықпаған қыз­дар көп ретте құндызбен көмкерілген бөрік немесе оюмен әдіптелген тақия киген. Әйелдер қазақтың дәстүрлі ғұрпына сай орамал тартатын. Жасы келген әйелдер мен әже­леріміз оқалы кимешек киетін. Қалыңдықтар қол өнерінің озық үлгілерімен көмкерілген бас киім – сәукеле киген. Қазақ халқында әйелдердің беттерін толық жауып жүретін дәстүр ешқашан болған емес. Қазақ әйелдері күнделікті тұрмысында бет-жүзін тұмшалап көрген жоқ. Қазақ әйелдері ешқашан қараңғылық қапасқа қамалып немесе ерлерінің рұқсатынсыз басқалармен сөйлесу құқынан айырылып көрген емес. Беттерін тұмшалап жүру дәстүрі – қазақ сахарасында мүлдем болмаған құбылыс. Бүгінгі таңдағы хиджаб туралы түсініксіз ұғымдарға, біздің ішімізге кіріп кеткен жат мәдениет пен идеологияның көріністеріне біздің халқымыз ұстанған дәстүрлі ислам ғұрпы ғана қарсы тұра алады. Қазақтың нәрлі де қасиетті бай тілінде «хиджаб» деген ұғым мүлде жоқ. Сонда немене біздің ата-бабамыз хиджаб деген ұғымды түсінбеген бе?! Біздің ата-бабамыз қасиетті Құран кітабында «хиджаб» сөзінің әйелдердің киіміне қатысты айтылмағандығын анық білген. Құранда хиджаб сөзінің мағынасы – қоршау, бүркеу, бөлу, шымылдық, перде ұғымында беріледі. Қасиетті Құранда «хиджаб» сөзі бар болға­ны төрт рет қана пайдаланылған. Атап айтқан­да, «әл-Әғраф» сүресінің 46-аятында: «Олар­дың (Жұмақ пен тозақтың) арасында хиджаб (қоршау) болады» делінсе, «Фуссылат» сүре­сінің 5-аятында: «Олар (әлі ислам дінін қабылдамаған Мекке тұрғындары) былай дейді (Пайғамбарымыз Мұхаммедке): «Біздің жүрегіміз сен бізді шақырған үндеулер үшін жабық, біздің құлағымыз таскерең болып қалды, сенімен біздің арамызда – хиджаб (шымылдық) орнаған. Еңбек етсеңші және біз де еңбектенетін боламыз». Аш-Шура сүресінің 51-аятында: «Адам Алланың онымен  ашық түрде немесе хиджаб (бүркеу), (шымылдық) арқылы сөйлесуіне лайықты емес. Немесе Ол (Алла) жаушы жіберу арқылы Ол өзі қалайтын ашық әңгімеге Оның өзі қалайтын дәрежеде сөйлесуге ғана мүмкіндігі бар». «Әл-Ахзаб» сүресінің 53-аятында «Егер сіз олардан (Пайғамбарымыздың әйелдерінен) әлдебір әбзел сұрайтын болсаңыз, тек қана олардан хиджаб (перде), (қалқа) арқылы ғана сұраңыз» делінген. Міне, біз көріп отырғандай, Құранның бұл аяттарында «хиджаб» сөзінің әйелдердің бетін орамалмен тұмшалау ұғымымен ешқандай байланысы жоқ. Міне, осы мәселелерді жан-жақты айта келіп, бөтеннің салт-дәстүріне, бөтен мәде­ниетке, атап айтқанда, араб ғұрпына көзсіз көшірме жасауға болмайды. Осы орайда қазақ халқы өзінің бірлігіне, татулығы мен тұтас­тығына ата-бабамыздың дәстүрлі діні мен әдет-ғұрпын берік ұстау арқылы қол жеткізе алатындығын естен шығармауымыз керек. – Салиқалы әңгімеңіз үшін рахмет. Әңгімелескен  Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ.