Біздің қанатты достарымыздың өзіне тән тіршілігі, өзіне тән болмысы бар. Әрбір нәрсенің жік-жікке бөлінетіні сияқты, құстардың да түрлері жетерлік. Мәселен, құс төресі аққу қашанда сұлулықтың символы саналады. Қай заманда кімнің қалыптағаны белгісіз, көне жырлардан бастап бүгінгі күнгі ақындардың өлеңдеріне дейін аққу аты кездеседі. Сүйгенін аққуға теңемеген ақынды табу қиын. Егер ол сұлулыққа сүйсінбесе, оның ақындығына күмәндануға да болатындай. Зерттеуші ғалымдардың пікірінше, қазақ жерін мекендейтін сыбырлақ және сұңқылдақ деген аққулар екен. Құс төресіне баланатын сол сыбырлақ аққулардың суретін батыс пен шығыстың анималист суретшілері де салды. Адам жанындағы шырақтың бәрін қозғап өтетін сұлулық сүйсіндірмей қойсын ба?!
Тұманбай Молдағалиев пен Нұрғиса Тілендиевтің «Құстар қайтып барады» деп әндеткеніне бар қазақ куә. Ұлы қазақ даласы тереңдігімен де, кемелдігімен де ғазиз құстарға пана болған. Енді бүгінде қанатты періштелердің ғайыпқа сіңіп, құсжолына із тастап бара жатқандығы ойлантарлық құбылыс болып тұр.
Қазақтың көрнекті шайыры Есенғали Раушановтың «Құстар – біздің досымыз» дейтін кітабы бар. Сол кітапта ақын «Сұңқылдақ аққу жыл санап жоғалып барады. Бұрын Ыстықкөл мен Каспийден басқа Жамбыл облысындағы Билікөл, Батыс Қазақстан облысындағы Шалқар және Арқаның көлдеріне, Балқаш пен Аралға, Зайсан мен Ілеге қонып өтетін құс бүгіндері сирек кездеседі» деп жазады. Расымен, бүгінгі таңда аққу құсының азайып бара жатқаны туралы әңгіме жиі қозғалады. Жалғыз аққу емес, көптеген қанатты періштелердің бүгінгі жайы барлығын да толғандырады.
Білетіндер, аққудың басты дұшпаны бақсылар мен балгерлер екенін айтады. Олардың ойынша аққудың өті мың да бір кеселге ем көрінеді. Обал, әрине. Бұдан кейін талай адамның аққуға тұзақ құратыны белгілі. Ал көрші Қытай елі аққудың етінен түрлі тағамдар дайындайды екен. Бұдан кейін мейірімділік пен рақымдылық туралы сөз қозғау түгілі, ойлаудың өзі бір түрлі. Ал атақты Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда» шығармасындағы аққуды атқан адамның тағдыры оқырман жадында болар. Халқымыз да «аққуды атпа» дейді.
Адамзат үшін қастерлі құстардың тағы бірі – қарлығаш. Қазақ даласында барлық қазына бар. Табиғаттың көз ақы берерлік әсемдігі біздің далаға берілген. Қазіргі Шымкент қаласы мен Тараз шаһарының ортасындағы көркем тау Шақпақ асуы деп аталады. Сол Шақпақтың алпыс екі тамырыңды қуалап құбыладан ескен ерекше қоңыр желі туралы да жиі айтылады. «Тиеді Шақпақ желі тоқпақ болып» деген халық өлеңі де бар. Ал қарлығаштың адам баласына үйірсек келетін қасиеті екібастан. Кешегі Кеңес өкіметінің биологтері де Шақпақтың мұндай шынайылығына шынында таңдай қағысып өткен. Қыран құстан бастап, жұдырықтай торғайға дейін Шақпақ асуынан асарда төмендей ұшады екен. Ұзақ, қарға секілді құстардың Шақпақ асуынан қаздаңдай басып, жаяу асып бара жатқанын көрген ғалымдар бұл турасында жазған да кезінде. Ғалымдар құстардың жолын тосып, оларды сақиналайтын бірден-бір орын ретінде Шақпақты ұйғарған. Сөйтіп, кезінде асудың аузына «Аран тор» да құрылған екен.
Әулиеата өңірінде орналасқан Шақпақ асуында бір кездері қарлығаштар көп болған деседі. Қарлығаш құстың қасиеті бізге дейінгі талай аңыз-әпсаналарда, түрлі рауаяттарда айтылып жүр. Мысалы, Қазақстан Ғылым Академиясының Зоология институты 1978 жылы күз айында Шақпақ асуында күнделікті жұмыстарымен айналысып жатады. Әлгі «Аран торға» түскен бір қарлығашты ғалымдар сақиналапты да, қайтадан қоя беріпті. Құдайдың құдіреті сонда, арада төрт күн өткеннен кейін орыс орнитологтері сақиналанған әлгі қарлығашты Хакасиядан бір-ақ ұстайды. Зерттеушілердің пайымдауынша, әлгі қарлығаш тәулігіне сегіз жүз шақырымнан астам жол ұшқан екен. Енді дала еркесінің мұндай қасиетіне таңданбауға болмайды.
Қарлығаш құс туралы қазақ аңыз-ертегілерінде де жиі айтылады. Ортағасырлық көрнекті ғалым Рабғузидің «Қисса сүл Әнбия» кітабындағы «Нұх алейһис салам һикаяларында» жер бетін топан су басқанда пайғамбар кемесінде де қарлығаштың болғаны баяндалады. Демек, қарлығаш құсы ұлы даламызда ежелден бар деген сөз.
Тыраулаған тырналардың табиғаты бір бөлек. Ел арасындағы есепшілер мен жұлдызшылар ауа райын болжағанда, ақбас тырналардың келіп-кетуіне қараған дейді. Мысалы, тырна тым төмен ұшса, онда күн суытады деп болжанған. Ал орнитолог ғалымдар дуадақ, дегелек секілді құстарды Шымкент, Жамбыл, Алматы облыстарынан болмаса, өзге жерлерден кездестірмегенін жазады. Бүгінде мұндай қанатты періштелер бұл жерлерден де көрінбей кеткен сияқты.
Қақаған қаңтар, бозшолақты ақпаннан соң наурыз айы келеді. Табиғаттың ең бір әсем мезгілі туады. Көктеммен ілесіп қараторғай келеді. Бұл да бір адамзатқа берілген ғажайып сый. Атақты Үкілі Ыбырайдың «Көңілің тас та болса бір жібиді, сәріде қараторғай сайрағанда» деген өлеңі тегін айтылмаса керек. Ақтүтек боранда да, ми қайнатар ыстықта да қарға ғана мекенін ауыстырмайды деседі. Қасиетті Құран кітабында да құстар туралы нақты аяттар бар. Бәбісек құстың Сүлеймен пайғамбардың қызметінде болғаны айтылады. Ал ежелгі аңыздарда Сүлеймен ғалейссаламды сөзден тосылдырған тағы бір құстың байғыз екені айтылады. Сондықтан, құстар да Жаратушының ерекше ғазиз жүректілерінің бірі. Кейбір деректерге қарағанда, 1860 жылдан бері жүргізілген есеп бойынша, құстың сексен түрі жер бетінен жойылып кеткен дейді. Шынында бүгінде де құстың түрлері азайып барады. Сушылқара, құрқылтай, әупілдек, қырғауыл, сарышымшық секілді құстар да қазақ даласында көп болған. Ал бұлбұл құстың әншілігі, керемет жаратылысы тіпті ғажап.
Құстар азайып барады. Табиғаттың ең бір әсем, әдемі жаратылысынан біз сәт сайын алыстап барамыз. Асыл текті құстардың азайғаны тағы бар. Көктем келіп, күн күлімдегенде тылсым табиғаттың көркін ашатын құстардың қасиеті қай кезде де қымбат.
Хамит Есаман, «Егемен Қазақстан»
ТАРАЗ