Жазушы десе – жазушы, журналист десе – журналист

Қазақ баспасөзінің қара ша­ңырағы атанған «Социалистік Қазақ­стан» газетінің алтын бо­сағасында осы Әділмен қанаттаса қатар жүріп, қызмет істедік. Ел­дің бас газеті болған соң рес­пуб­ликаның түкпір-түкпірінен сайдың тасындай марқасқа азаматтар жи­налып, бас қосқан жер. Дулы, ду­манды орта. Алдымыздағы Ха­маң, Тәкең, Алтекең, Байғаң сияқ­ты жақсылар өз алдына, тіп­ті қатар-құрбы азаматтардан Со­ветті – «Сәке», Кеңесханды – «Кең­ке», Ақселеуді – «Ақа», Қой­шы­ғараны – «Қойшеке» десіп, таза қазақы қалпымызбен, «біріңді бі­рің ғиззәт, құрмет етіс» дейтін Абай ата үлгісімен сыйласып, бір үй­дің баласындай, бір қолдың саласындай болып ынтымақтасып жүретін кез еді ғой ол. Өзімізден сәл жастау болғанымен, білімі мен білігі, дарыны мен қарымы қарайлас, сүйкімі жарасқан Әділді де баршамыз «Әдақа» дейтінбіз. Тіпті, редакциядағы қыз-келін­шек­тердің бәрі дерлік солай атай­тын. Жұмыстың бұйрықты уа­қыты біткен соң андыздап бет-бетімізбен тарап кетпей, оны-мұны сылтауратып, жұбымыз жазылмай, үркердей топ болып, тағы біраз қайырлайтынымыз қандай.

Одан қалса, селбесіп-себеп­тесіп, бір-біріміздің үйді-үйі­мізге ере баратынымыз қане. Аң­қыл­даған ақеділ Әділдің төрінде, Дариғаның көлдей дастар­ха­нын­да отырып та талай сыр ақ­та­рыстық. Күні бойы бітпеген ша­руаларымыз­дан шағын «лездеме» жасап, қызылкеңірдек болыстық. Бір мезгіл әнге кезек беріп, жел­піндік те. Менің кейде домбыра тыңқылдатып, арғы-бергі ақын­дардың ескілікті сөздерінен жыр айтатыным болушы еді, ондайда көңілдің көкдөненін бос жіберіп, шалқып бір кетсем:

– Жаса, Беке! – деп Әділім желпініп бір қалар еді. Оған ілесе:

– Жаса, аға! – деп әкесінің алдында отырған үш-төрт жасар «Май­ти Маусым» да пәк пейілмен қо­шемет қосар еді.

«Майти Маусым» дейтінім – сол жылдары теледидардан, аме­рикалық болар деймін, бір мульт­фильм жүріп жататын, соның үріп ауызға салғандай Майти Маус атты бір кейіпкері Әділдің кіш­кентай қызалағына – Жазираға құйып қойғандай ұқсайтын. Содан мен Жазираны Майти Маус атап кеткемін ғой. Сондай бас қосуларымыздың әрқайсысы өзі­мізге жәрмеңкедей көрінуші еді-ау. Ал сөйткен Жазира қазір бес баланың анасы, жоғары білімді маман, «Білім және ғылым ұйым­дары ұлттық ассоциациясы» заңды тұлғалар бірлестігінің төр­айымы. Өзіңнен кейінгіні көріп қартаятының рас – жылғадан аққан су демей не дерсің уақыт шіркінді... Адам­дар арасындағы ылғалсыз жарастықтың құты қашып, балапан – басына, тұрымтай – тұсына кеткен қазіргі заманда сондай шуақ­ты күндердің сағынышы жү­рек сыздатады.

* * *

Қазақ әдебиеті алыптарының бірі, классик жазушымыз Сә­беңнің – Сәбит Мұқановтың «Мен кіммін деп мақтанам?» дей­тін шалқымалы бір өлеңі болушы еді ғой. Бірде Әділ де өзіне сол сұрақты қойып, жауабын өзі бергені бар. «Мақтансам, – дейді Әділ, – өзімді жастайымнан қамқорлығына алып, әке орнына әке, шеше орнына шешедей тәрбиелеп өсірген; отау құрып, түтін түтетіп, балалы-шағалы бо­луыма; ұлды ұядан ұшырып, қыз­ды қияға қондырып, немере-жиендер сүюіме себепші болған киелі де қасиетті қара шаңырақ – «Егемен Қазақстаныммен» мақтанамын. Мақтансам – осы газеттің іргетасын қалап, өсіп-өр­кендеуіне лайықты үлес қоса білген аға ұрпақ аттарын атап мақ­танамын. Мақтансам – сол ағаларымыздың салып кеткен сара жолынан таймай, игі дәстүрлерді одан әрі жалғастырып келе жатқан қазіргі жастарымызды көріп мақ­танамын».

Сөз-ақ қой! Өзінің қимас до­сы, ілкі алдындағы қаламдас аға­ларының бірі, марқұм Совет Шиманбаевтың шаңда бір көңіл-хошы келгенде «Әруағыңнан айналайын, «Социалды Қазақстан!» – деп шалқып кететіні болушы еді. Шын көңілден шыққан осы бір лепесті Құран сөзіндей бағалап, қабылдаушы едік. Ал Әділдің әлгі сөзін әрі қарай түгендесек, ол өзінің еңбек жолын осы жерден бастап, осы жерден зейнеткерлікке шыққанын мейірлене айта келіп: «Еңбек кітапшамда бір-ақ жазу болды. Ол – «Әділ Дүйсенбеков рес­публикалық «Социалистік Қазақ­стан» газетіне қызметке алын­сын» деген сөз. Мұны мен Тәңір­дің маңдайыма жазып қойған ба­қыты деп білемін. Соған шүкір деймін», – деп тұжырады.

Мақтанса, мақтанарлықтай бар ғой! Менің білетінімде, өзінің ең­бек жолын осынау қасиетті шаңырақтың табалдырығынан аттағаннан бастап, осында өсіп, өркендеп, құрметті демалысқа шыққан үш-ақ адам болса керек: бірі – Әділ де, қалған екеуі – Балғабек Қыдырбекұлы мен Тәжі­бай Битаев ағаларымыз еді. Да­рақтың бір жерде тұрып жетілгені де өнеге ғой.

* * *

– Беке, сіз елуге келгенде қа­тырып тұрып «Бес тау асқан Бекең» дейтін мақала жазармын-ау! – деді бірде.

Алатаудың баурайындағы ба­лаусалы беткейлерден рауғаш теріп жүргенбіз. Көктемнің жазға шығар май-майса шағында жай қыдырыстап қана тауға шыққанның өзі бір ғанибет. Қазақстан Орталық партия комитеті баспасының Ал­матыдан Талғарға барар жол бо­йындағы бұлың-бұлтық қой­науға сұғына орналасқан «Ақ қайың» санаторийінде демалып жатқан бір шоғыр қаламдастар күн иыққа көтерілісімен, шипажайға тиіп тұрған, көз жауын алғандай жасыл белдерге тартқанбыз ғой. «Әшейінде жігіттің бәрі мерген» демекші, жайшылықта: «Па, шір­кін, барар ма еді!.. Рауғаш та қазір солқылдап-ақ тұрған шығар!..» десіп отыратын жігіттердің тауаны екі бел асқанға ғана жетті. Ме­нің қаршадайымнан-ақ осы өңір­дің тау-тасына өрмелеп өскен қамбылдығым бар, ал Әділдікі намысқойлық болар деймін – әйтеуір, келесі бір кезеңге иек арт­пада әлгі топтан екеуіміз ғана қалған көрінеміз. Бірақ енді Әді­лім де ентігін баса алмай, құр бойы сорайып, барып-келіп тұр. Аузымен ауа қармап, сонау маңдала төріндегі қайнаған өмірге ұялы көзін қыдырта қарап, бейне жан рахатына бөленген кейіпте. «Тағы бір ышқынып, сонау бет­кейдегі жазаңға жетейікші» деп мен айтамын. «Қой, осы да жетер, қайталық» деп Әділім беттейтін емес. Жаңағы сөзді әңгіменің бетін басқаға бұрғысы келіп әдейі айтты білем. «Бес тау асқан Бекең» деп мақала жазбақшы...

– Уәде ме?

– Уәде!

Бірақ сол уәде орындалмады. Әрине, Әділдің кінәсінен емес. Мен өзім мінәйі бір себеппен басқа жұмысқа ауысып кеттім де, біршама уақыт журналистикадан қол үзіп қалдым. Әйтпесе қаламына құт дарып, күнде шабыс тілейтін сәйгүліктей зар күйінде жүрген Әділдің уәде бұзар реті жоқ-ты. Дегенмен, «Бес тау асқан Бе­кеңді» жазбаса да, сол тұста ол шығармашылықтың берекелі белесіне шығып, өз оқырмандарын тауып, газетке де өндірте жазып, көркем әдебиеттің ауылына да жиі-жиі ат ізін салып жүрген кезі болатын. «Шарлаған жолым жатыр жер бетінде» деп Қасым ақын айтпақшы, сіз оның шұбырған ізін сол кездегі «Со­циалистік Қазақстан» мен «Егемен Қазақстанның» бет­те­рінен қабағат табасыз. Қоғам ауысып, ескі дүниенің тасемен қа­бырғалары қақырап, рауандап атқан тәуелсіздік таңымен бір­ге тыныс-тірліктің барлық қыр­ларын қамтыған сан-сапа өзге­рістердің бел ортасынан табылған, замананың ақиқатын айтып, қалың қазақтың қамы үшін «ақырып теңдік сұраған» азаматтардың маңдай алдынан Әділдің өзін де көрер едіңіз, сөзін де естір еді­ңіз. Қаламгердің азаматтық бел­сенділігі оның жазған-сыз­ғанымен өлшенетін болса, содан бері де Әділдің қаламы тимеген, түбегейттеп қозғамаған қоғамдық ойдың ешбір қабаты да, қалтарысы да жоқ десек, жаңсақ айтпаспыз. Күнделікті көсемсөздері мен шешен сөздерін былай қойғанда, сол бір алағай да бұлағай жылдарда газеттің «Ел» деп аталатын қосымшасын шығарып, ел мен жердің алуан-алуан күптігей жайларын індете қозғап, ауылдың шиқандай сөзін алдыңғы қатарға шығарғанының өзі неге тұрады. Ол үшін кезінде кейіпкеріміздің атына көп-көп ілтипат білдіріліп, алғыстар айтылғанын бүгінде біреу білсе, біреу білмес.

* * *

Осы күнгі аға буын қалам­герлердің көпшілігі: «Біз Шер­ағаңның шекпенінен шыққанбыз» десе, бөріктері қазандай болатынын көзіқарақты оқырман білсе керек. Тәуелсіздіктің елең-ала­ңын­дағы аумалы-төкпелі, тағ­дыр­шешті жылдарда аға газет – «Социалистік Қазақстанның», содан кейін біраз уақыт «Егемен Қазақстан» ұжымын басқарған, көп-көп шәкірт тәрбиелеп, «редак­торлардың редакторы» атанған айтулы қаламгер, шебер жазушы Шерхан аға Мұртазаның ұстаханасында да шыңдалған бұл Әділ. Шыңдалып қана қоймай, ұста­зының ыстық ықыласына бөленген, жан досындай жампозына айналған. Екеуінің көп жылғы ағалы-інілі жарастығынан «Менің Шерағам» атты естеліктер кітабының дүниеге келгенін де білеміз. Тек біздің білмейтініміз – сол бастаукөздің көлдей дарияға ұласып, «Шерағаның шеруі» дейтін әйдік роман-эссеге айналып, әне-міне жарыққа шыққалы жатқаны болатын. Міне, енді жазушы Әділдің аузынан оны да білдік. Құдай қаласа, аз күнде ол да қолымызға тиіп, рухани қоры­мызды толықтыра түсер дей­міз. Өйткені, Шерағаңның қай сөзі, қандай ісі де тұнып тұрған ғибрат, толып тұрған өнеге екенін білеміз. Соларды қаз-қалпында қағазға түсіріп, оқырманына сый­ға тартқалы отырған Әділдің самдағайлығына тәнтіміз.

Осы аталған роман-эссенің «Жамбыл» журналының биылғы бірінші санында жарияланған үзінділерінен бір ғибратты жай­ды оқыдық. «Социалистік Қа­зақ­станға» бас редактор болып келісімен Шерағаң газеттің тара­лымын қолға алады ғой. Ол үшін редакцияның белді жур­на­лис­терін облыс-облыстарға бөліп, жауапкершілік жүктейді. Әділ Дүйсенбек Жамбыл облы­сына бөлінген екен. Газетке жазылудың барысы жайындағы оның есебін тыңдай отырып, редактор бұл іске облыс, аудан басшыларын жұмылдыру керектігін ескертсе, Әдақаң «ондай қолқа сіз сияқты беделді кісілер тарапынан шықса ғана басшылардың беті бері қарауы мүмкін» дегенді айтып, міндеттің бір ұшын Шерағаңның өзіне аударғысы келмей ме. Сондағы көріністі жазушы былай су­реттепті:

«Шерағаң мені алғаш көр­гендей бажырая қарап отырды да:

– Әй, сенің беделің кімнен кем? – деді қолын жоғары көтеріп. – Жазушы десе жазушысың, журналист десе журналиссің. Білдей бір газеттің бөлім меңгерушісің. Одан артық не керек?!»

Иә, бұдан артық ештеңенің де керегі шамалы еді. Жазушы десе – жазушы етіп, журналист десе – журналист етіп қаламгерлік қайсарлыққа тәрбиелеген Шер­ағаңдай ағаларының арқасында Әділдің қазыналы ойынан бір­талай шығармалар туып, жарыққа шықты. Бұл қатарда «Ақкүмбез», «Көкжиек», «Жүрек жылуы», «Тергеу әлі біткен жоқ», «Шынайы өмір шырайы», «Қара шаңырақ», «Менің Шерағам» дейтін кітап­тарды атаса болады. Ал «Шер­ағ­аның шеруі» атты роман-эссесі оқыр­манға жол тартуға әзір екенін айттық.

Өмірінің шұғылалы бір белесіне иек артып отырған, көргені мен білгені көп қаламгердің әлі берері де аз емес. Ол үшін Әдақаңның ойы да, сойы да сергек болсын, қо­лы да дерт көрмесін деп тілейік.

Бекболат ӘДЕТОВ, Қазақстанның Құрметті журналисі

АЛМАТЫ