Құлан қала­­сында археологиялық зерттеу жұмыстары жалғасуда

Қала аумағына жасалған ал­ғаш­қы археологиялық қазба-зерттеу жұмыстарын ХХ ғасыр­дың 1936 жылдарында КСРО FA-ның Қазақ бөлімшесі мен ММТИ-дің Жетicy археологиялық экспедициясы жүргізді (А.Н. Бернш­там). Қазба жұмыстарының нәти­жесінде алғашқы отырықшы қо­ныстардың Луговое төңірегінде б.з. бірінші ғасырларында пайда болғандығын анықтады. 1963-1965 жж. Жетicy археологиялық экс­педициясының Луговое отряды қаланың айналасындағы жеке тұрған төбешікке қазба жұмыстарын жүргізсе, 1987 ж. Қазақ КСР FA ТАЭИ-ның тарихи және мәдени ескерткіштер жинағы археологиялық экспедициясы Луговое «А» қамалына қазба жұ­мыс­тарын жалғастырып, Луго­вой «В», «Г» қамалдарында қазба жүргізді.

Зерттеушілер Луговое қала­сын бip ауыздан Жетісудың ортағасырлық белгілі қаласы Құланмен теңестіреді. Құлан қаласы алғаш рет VII ғ. бірінші жартысына жататын жазба де­ректерде кездеседі. Қытай та­қуасы Сюань-Цзяньның жол бағдарламасында және Тан ди­настиясының тарихында қала Цзюй-лань деген атпен аталып өткен. Ол туралы VIII-X ғ.ғ. Ұлы Жібек жолының бойын­да орналасқан қалаларды сипаттаған араб авторлары да жазып кеткен. Ибн Хордабек пен Құдама Құланды Тараздан батысқа қарай 14 фарсах жерде орналастырған.

Құдама: «...Тараз бен Құланның солт. жағында құм, ал оның, ар жағында құмды және малта тасты шөл, онда (ол) қимақтар шекарасына дейін (созылып жатыр)» – деп мәлімдесе, ал X ғасырдағы араб географы ал-Макдиси бы­лай деп жазған: «Құлан – бе­кініс­ті қала, онда соборлы ме­шіт (Медина) бар. Ол енді бос қалды, ол үлкен Тараз жолында». Географиялық сөздіктің авторы Якут өзінің XIII ғ. 20-жылдарын­да құрастырылған еңбегінде Құлан туралы былай деп жазып қалдырған: «Құлан – түркі елінің Мәуреннахр жағындағы шекарасында орналасқан сүйкімді қала». 

Құланмен бірқатар тарихи оқиғалар байланысты. Мәселен, 740 ж. түргеш бегі Құрсұл батыс-түрік қағанатының ең соңғы қағаны Ашин Сыньды осы қалада өлтірсе, ал 840 ж. араб әскерлері Құланға дейін жеткен. Құлан мен Луговое қаласын тепе-теңестіру мәселесінде Тараздан және Мер­кіден Құланға дейінгі арақа­шықтықтары жазылған.

Қалажұрттың орталық кұлан­дысы ауылдан солтүстік-шы­ғысқа қарай 0,5 шақырым жерде орналасқан. Қалажұрттың топографиясынан шахрис­тан, ішкі қамал және шығыс жағынан бекініссіз рабаттың іздері аңғарылады. Ішкі қамал құландының солтүстік-батыс бұрышында орналасқан. Осы күні ол биктігі 7-8 метрге жуық, жоба­сында төртбұрышты, үстін­де алаңы (40×40 м) бар төбе тұрпатты. 

Ішкі қамалдың барлық бұ­рыштары мұнарамен күшей­тілген. Олардың қалдықтары дөңгелек төбешіктер түрінде сақталған. Шахристан жобасында жайдақ төртбұрышты төбе пішіндес. Ұзындығы: Солтүстіктен Оңтүстікке қарай – 320 м, Шы­ғыстан Батысқа – 300 метр болып келген, ол сақталған биіктігі 4-5 метрге жуық қабырғамен қоршалған. Қабырғалардың бұрыштары дөңгеленіп келген мұнаралармен нығайтылған. Сонымен қатар қабырғалардың кез келген жақтарында әpбip 30-35 метр сайын дөңгеленіп келген мұнаралар болған. 

Олардың төбешік түрінде сақталып қалған қалдықтары қа­быр­ғалардың жалпы деңгейі­нен 0,5-1,5 метр биіктікте жатыр. Қала сыртынан тереңдігі 1 метр­ге жуық, ені 15 метр келетін ормен қоршалған. Қалаға кіретін жер екеу. Олар оңтүстік және шығыс үйінді жалдардың қабырғасында орналасқан.  Сонымен қатар ұзын қабыр­ғалармен қоршалған қалажұрт аумағында ондаған тө­бешіктер сарайлар мен жеке қо­ныс­тардың қалдықтары орна­ласқан. Бұл төбешіктердің бір­не­­шеуіне қазба жұмыстары жүр­гізілді.

Құлан қаласының өмip cүpyi­нiң бірінші кезеңіне жататын әшекейлі ыдыстардың көпті­гімен ерекшеленеді. Мұнда құ­мыра, тостаған және күл сал­ғыш­тың қалдықтары сияқты асханалық ыдыстар кездеседі. Шаруашылық ыдыстары – құ­мандар, қазандар, қазанның астына қойылатын тұғырықтар, аузы кең құмыралар, қақпақтар, сондай-ақ шырағдандар көптеп табылды.

2015 жылы Құлан қала жұр­тында археологиялық қаз­ба жұмыстары т.ғ.д профес­сор К.Байпақовтың жетекші­лігі­мен, Мәдениет және спорт министрлігіне қарасты Қа­зақ ғылыми-зерттеу мәде­ниет инс­титутының қаржы­лан­ды­руы­мен атқарылды. Қазба барысында цитадельдің солтүстік бұры­шынан үш бөлмелі тұрғын үй ашылды. Бірінші әкімшілік-басшылық жүргізуге арналған бөлме қабырғаларында алебас­термен сызба түрінде сы­ланған сауыт киген және садақ ұстаған жауынгерлердің, тазы иттер мен құстар бейнеленген қима тақталар табылды. Екінші құлшылық жасау бөл­месінің қабырғалары жүзім жапырақтарымен бейнеленген жапсырма қима тақталармен безендірілген.

Екі жыл бұрын басталған, Мәдениет және спорт минис­трлігіне қарасты Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институтының қаржыландыруымен «Құлан» қалашығындағы археологиялық қазба-зерттеу жұмыстары, биыл да өз жалғасын тапты. Осы жылғы жоспарға сәйкес, Құлан қалашығында қайта зерттеу жұ­­мыстары цитадельдің сол­түстік-батыс бөлігінде жалғасын табуда. 

Қазба жұмыстары 2015 жылғы маусымда анықталған үшінші бөлмені толық ашудан басталды. 

Сонымен қатар қазба табыл­ған қабырға бе­тін­дегі жапсырма суреттерді сақтап қалу мақсатында т.ғ.д про­фессор К.Байпақов пен елі­мізге танымал жаңғыртушы-рестовратор Қ.Алтынбеков бас­таған маман­дардың қатысуымен бірлескен жұмыстар басталып кетті. Ою-өрнектер мен сурет­терді уақытша табиғи жауын-шашынмен ылғалдан сақтау және жуырда олардың көшірмелерін алу мақ­сатында бөлме қабыр­ғалары құрғақ топырақпен тол­тырыл­ған қаптармен қаланып және уақытша қойылған сақтау шатырлары қайта жөнделіп, бекі­тілді. Қазіргі таңда, Құлан қала­­жұртында археологиялық-ғылы­ми-зерттеу жұмыстары жалғасуда.

Қуаныш ДӘУРЕМБЕКОВ,  «Ежелгі Тараз ескерткіштері» тарихи-мәдени қорық-музейі директорының ғылым жөніндегі орынбасары

Жамбыл облысы