«Атамекен» астарындағы ақиқат

«Бұл арап қырды неше дәу­ірлер бұрын Азбан Ақтың үс­тінде сарт-сұрт еткен қосын­ға ару­ақты сөз айтқан Күлтегін қа­ған­ның атажұрты деп кім айтады қазір?.. Сүйем жер – сен үшін сүйе­гін берген сол баһадүрлер қай­да демейсің бе?! Алашты бүл­діріп, ата-бабасының киелі қо­нысына қазір кімдер тимей жатыр? Кімдердің сұғанақ қолдары сұғынбай жатыр саған?»

Қанапия осыны ойлап тұр­ғанда қылқаламын қызыл бояуға терең батырып алыпты. Аз ғана кідірістен кейін ауыр күрсінген жас суретші алдын­дағы полот­ноға қылқаламын әкелді. Зұл­пыһар қылыштан тамған қызыл қан түбіт көдені түгел бояды. Қыл­­қалам әлі көтеріліп келеді. Қы­­зыл қына қырға тамған ата жау­дың судай қанымен астасып кетті...

Қанапия тағы ауыр ойға бе­ріл­­ді. Әкесі Темір­болат айтты де­ген бір сөзі есіне түседі. Ол заманда Омбы қазақтың ірі мәдени орталығы еді. Сонда көркемсурет техникалық училищесінде білім алып жатқан М.Қосшыбаев, С.Сәрсенбаев сынды жастарға көмек көрсеткен Темірболат Телжанов 1928 жылы Халтурина атындағы клубта әдеби кеш өткізіпті. Сол жиынға қатысып өлең оқыған Мағжан Жұмабаев, сөз сөйлеген Смағұл Сәдуақасов, Ғабит Мүсірепов, «Екі жирен» әнін айтқан Қали Байжанов пен қара жорға биін билеген Әубәкір Ысмайылов. Алаштың біртуар асылдарына сонда Темірболат әке «Ұлым Қанапия ер жетсе, көркемсуретке оқытамын! Сіздердің баталарыңыз қабыл болсын!» деген екен... Атаның сол асыл мұратында бүкіл Алаш тағдыры жатқан жоқ па? Біз­дің бүгінгі шығар­машылық – Мағ­жан­ның жырындай мөлдір, мар­жан­ның қырындай асыл болса қай­да?»

Қамырықты қоңыр күй қылқа­ламынан қою тамған Қанапияның көз алдына болашақтағы ұлы картинасы «Атамекен» айқындала бастаған сияқты. Екі өркениеттің шекарасында тұрған кейіпкерінің көзқарасындағы ұзақ ойға көп мағына үстеу керек. Бір мезет­те оған шенеуніктердің мән бер­меуін де ескеріп қойды. Символ­и­калық сипатқа – құлын астар бо­лар, ал бағзы заман мен бүгінгі бо­лашаққа ортақ жәдігер – балбал. Еңселі бітік. Кім біледі, оның да сырты тас болғанымен іші бордай үгіліп тұр-ау... Міне, болашақ «Атамекеннің» композициялық құрылымы осындай қарапайым, ал тақырыптық мазмұны барынша терең болғаны көңілді делбейді. Басқасы тіршілік қамытының тар мойындағы талқысы. Ой осы­лай бекігендей. Нанымды бейне. Таңғажайып ракурс. Тың кө­те­руге қарсы кейіпкерінің дра­малық шиеленісі. Ішкі эмоция. Осылай кешегі Алаштың кеу­десінде айтылмай кеткен зарлық күй терең ноталардың бойында болашақ «Атамекен» болып ансамбль құрмақ...

Отыздың ордасына енді енген се­зімтал суретшінің бұл ойын құлағының түбінен будақ-будақ түтінге тұншығып, бүкіл даланы басына көтеріп келе жатқан алып техниканың дүрілі бұзып жіберді. Бетіне құс саңғыған қотыр тас түбіне балқып батып бара жатқан Күнге тік қарап тұра бергісі келген. Кейіпкері әлі де тарғыл дауысы талапшыл бұй­ырып сөйлейді. «Әдепкі ты­ныш­тық емес мынау. Бір зоба­лаң­ның басы болмаса игі еді... Бұл даланың боз жусаны онсыз да қаншама ғасыр қырық мыңдап айдаған жылқының тұяғы тимей, жұпар атпай қалған жоқ па?»

Қанапия өз кейіпкеріне өзі тік қарай алмай ащы жымиды. Бәрі кеш... Ол кезде қа­зақ­тың құнарлы байсынына сарт етіп кір­ген соқа не сұмдықты әлдеқашан бас- тап кет­­кен болатын. Қайран, Атамекен!..

* * *

Биыл қазақ кескіндеме өнері­нің кесек тұлғасы Қанапия Тел­жа­новтың атақты «Атамекен» кар­тинасының дүниеге келгеніне 60 жыл. Жар­ты ғасырдан астам уақыттан кейін Қанапияның қалың бояу­ларының астарына үңіліп тұрған біздің ойымызға Ақын Кеңшілік Мырзабековтің «Боз бие немесе тың көтерілген жыл» деген астары қалың, сол кездің өзінде жасанды қоғамның алдам­шы ақиқатын айыптаған жыры келді.

Нағашы ауылымның арасы бізден бір-ақ қыр,

Қозы, лағымыз қосылған шүйгін қырат бұл.

Тың жыртқан жылы төбенің түбіт көдесін,

Тарап әкетті тарақ табанды трактор...

Қуанды қарттар жанардан жасы мөлдіреп,

«Көде өскен жерге көк бидай шығар болды» деп.

Боз бие біздің түн жамылып кеп сол жерден,

Көденің тамырын кірш-кірш шайнады соңғы рет.

Партияның тың игеру секілді жасалған саяси науқанының артын­да тұтас халықтың ауыр қа­­сіреті осы қысқа ғана баллада­да боз бие болып боздайды. Иә, осы трактор еді ғой тура сол уа­қыт­та Қанапияның кейіпкері, тек­ті қазақтың жүрегінде солақай саясаттың соқа айдағаны...

Өлең «қырдың көдесін бір мезгіл қажап келмесе иімейтін» жануардың жасанды жасыл ал­қапты жат көріп, көденің ащы дә­мін аңсайтыны жайлы пси­хо­ло­гиялық шығарма. Қана­пия­ның кейіпкері де осы соқаның суық жүзіне іштей наразы еді. Ертеңі не боларын енді ажыратып ала алмайтындай дәрменсіз хәл. Болашаққа болжамды сөз айту қиын... Кер заман. Көденің ащы түбінде көне жұрттың көз жасы көлкиді. Картинадағы жас құлын ғана ештеңеден бейхабар күйі енесіне қасына береді. Ол – болашақ кілті, торы құлын. Кеңшіліктің боз биесінен туған құндыз жал торы Қанапияның «Атамекеннің» ішінде мәңгілік кісінейді. Астары аударылған көне төбенің көкірегіңді удай ашытар көдесінің иісі кентавр киені кісінетіп тұр...

Суретші Қанапия Телжанов империяның қылышынан қан та­мып тұрған кезде, қылқа­ла­мы­нан осындай бояуды қалай төк­кен?..

Қайран, өнер!

Кеңшілік те, Қанапия да үнсіз айғайлап кетті...

Бір көрген көзге айшықты шығар­ма. Көркем шешім. Астар­лы ақиқат. Бәрі-бәрі көз алдымызда... Бұл картина кейін еліміздің Мәскеуде өтетін Қазақстан мәде­ниеті мен әдебиетінің онкүн­ді­гіне барды. Тура осылай, қас­қай­ып... Қарсылық аксиомасындай. Бұлай айту үшін ішкі рух, поэ­тикалық тіл, эпикалық сарын, ро­мантикалық әуенің болу керек-ау... Суретші осыншама трагедия- ны үнсіз ғана ішкі монологпен қалай берді сонда?

Оралхан Бөкейдің «Жетім ботасында» ежелгі қазақ мәдениеті мен жаһанданудың арасына шекара сызып, бота жетектеп бара жатқан қызды айтатыны бар. Бұл Қанапияның да шекарасы осындай еді. Жарты қабырғаны тұтас алатын зор картинаның бергі бөлігі соқа жыртқан соқта да, оның арғы беті боз жусаны омыраулатқан киелі байтақ. Ондағы шерлі шежіре мен мезгіл сазын, ұрпақ сабақтастығын үшін­ші өлшемде қайта зерделей көз жүгіртсек, бәрі-бәрі бір сәтке мыз­ғымастай мәңгілік үнсіз қа­лады да, көркем туынды қай­ыра жанды құбылысқа айналып жаңа ғасырмен үндесе бас- тайды. «Атамекеннің» астарында кей­іпкердің оқты көздерімен «бұл менің атажұртым, қазақтың қастерлі даласына ешкімнің еншісі қалған емес» деген кекті сөз бардай. Қайтеді, «Қайырлы болсын Сіздерге, бізден бір қалған Еділ жұрт» дейді ме екен?

Ақын тың көтеру идеясын көздері боталап қырдың кермек көдесін аңсаған боз бие арқылы сынаса, азаматтық болмысы бөлек суретші алаштың автопортреті – «Атамекенмен» үнсіз бойлауық күйін сарнатады...

Ол кезде «жерді жауға, елді дауға бермеймін» деп қайдан айтсын қайран, Қанапия Телжанов.

«Атамекен» картинасына бүгінгі көзбен қайта қараңызшы, мәртебелі оқырман! Жердің сол дауы – әлі дау...

Мирас АСАН,

«Егемен Қазақстан»