Нұрлыбек Рахманов – менің әріптесім, журналист. Орал қаласында «Жайық Пресс» медиахолдингінде ақпарат бөлімінің жетекшісі болып қызмет етеді. Айтайын дегеніміз, осы Нұрлыбек Орал қаласының ортасында, өз үйінде Шағала атты ақбоз арғымақ ұстап отыр.
...Жеңістің 50 жылдығы тұсында басшылар Ұзынкөл ауылының майдангерлеріне бір-бір ат мінгізіпті. Тоғызыншы мамыр күнгі салтанатты шарадан су жаңа ер-тұрманы жарқыраған қылаң атты жетектеп қайтқан атасының жанындағы 8 жасар Нұрлыбектің қуанышында шек болмаған. «Победа» аталып кеткен сол жылқы – тарап жатқан совхоздың бір шопаны мінген жуас ат екен. Біздің кейіпкеріміздің атқа құмарлығы сол кезден басталыпты.
«Победадан» талай құладым. Бірақ кішкентай болсам да жалынан айырылмай, жабысып жүріп үстіне қайта мінетінмін. Біздің үй тоқсаныншы жылдардағы тоқырау кезінде аттың күшін пайдаланды. Малдың қысқы азығын ат арбамен жинадық. Атқа жақындық сол кезден басталды. Қазір ойлап отырсам, бала кезімде тек жылқының суретін салған екенмін. Жылқының мүсінін әбден зерттеп, суретін айнытпай салуға тырысатынмын», дейді Н.Рахманов.
Иә, мұның бәрі балалық шақтың тәтті естеліктері ғой. Кейін қалаға орын теуіп, шағын ауласы бар жеке үйдің иесі атанған Нұрлыбектің жылқыға аңсары қайта ауа бастаған. 2016 жылдың күзінен бастап алты айдай ат іздеді. Сұрастыра жүріп те, интернет арқылы да сатуға шығарылған біраз атты қарады. Су жорға бар деп естіп, мамырдағы мерекелерде қаладан 600 шақырымдай жүріп Нарын құмына, Бөкей ордасына да барыпты. Онымен жорғаның иесі құм арасынан үйірін таба алмай, кешке дейін күтіп, құр қайтқан. Бұйырмаған ғой.
– Сол құм Нарында Ғарифолла деген жылқышы ағам тұрады. Әскерден келгеннен қолына құрық ұстап, биыл 35-інші жыл ат үстінде. Ол кісінің әкесі Рахим мен менің атам Рахман бір шаңырақ астында өскен, бір атаның балалары. Ақырында атты сол Ғарифолла ағамнан алдым. Маған жөнді жылқы жолықпай жүргесін Ғарифолла ағам «саған осы Шағала қолайлы болар, атым бар деп ұялмай мініп жүр» деп ақ тұлпарын берді, – дейді Нұрлыбек.
Шағала Нұрлыбекке бір көргеннен ұнаған. Арқыраған айғыр емес, алысып жүретін асау емес, жуас тұқымды, әдемі ат. Таңдауына дөп келді. Шағала Ордадан жүк көлігімен 600 шақырым жол жүріп, Оралға жеткен күні кейіпкеріміздің отбасында шағын той болды. Әсіресе екінші сыныпта оқитын Нұрмұхаммедке нағыз тосын сый еді.
...Міне, сегіз айдан асып барады, Шағала оралдық болды. Ен даланың еркін жүрген тағысы бастапқыда қаладағы тар қорада қадімгідей қиналған. Алғашқы күндері ауырып та қалыпты. Шаһарда қаптаған үй арасында дамылсыз қозғалыстан үркіп, жүйкесі сыр берген. Шағаланы құтқарған – жаңа қожайынның алғаусыз махаббаты секілді. Қаланың қайнаған тіршілігінен жылқы күтіміне уақыт табу да оңай емес. Үнемі үйде тұрғасын асты-үстін таза ұстау, қан айналысын қалпында ұстау үшін күн сайын қыдырту, жүргізіп қайту уақытты талап етеді.
– Көп адам жылқыны ақшасы көп байлар ұстайды деп ойлайды. Есептеп қарасақ, жылқы асырау шығыны темекі шегуден арзан екен. Мұны темекі шегетін адамның есебімен салыстыра отырып шығардық. Ал пайдасын айтсақ: жылқымен салт жүріс денсаулыққа өте пайдалы. Омыртқаға жылқы жүрісі беретін әсерді қарапайым жаттығулар бере алмайды. Тізе буынындағы сұйықтықты медицина қалпына келтіре алмайды. Ота, дәрілер арқылы уақытша көмектеседі. Адам ағзасы сол сұйықтықты ат үстінде аяқты салбырата жүру арқылы ғана қалпына келтіре алғаны зерттелген. Бұл атқа мінудің пайдасы жайлы бір-екі мысал ғана. Жылқы күтімі – кәдімгідей еңбек. Физикалық жұмыс. Ал жылқыны күнделікті үстін тазалап, сылап-сипау, жал, құйрығын тарау жүйкені тыныштандырады. Таза ауадағы осы процесс ойыңды жүйелеуге көмектеседі. Атпен қыдыру – серуеннің ең керемет түрі. Жаз бен күзде далада қызық көп. Жылқы жайып шалғынға жантайып, түрлі өсімдікке мән бересің. Ол жайлы интернеттен мәлімет іздейсің. Құстарды бақылап отырсаң, олар да бір әлем. Күзде жеміс-жидек піскен кезде тоғай бойлап серуендеген тіпті рақат. Ал қыста даладағы ермек – із кесу. Қиыр-шиыр аң ізіне қарап келе жатсаң, «мына жерге тоқтаған, мына тұста үркіп бірдеңеден қашқан» деп таза ауадағы қыдырыс детективтік серуенге айналады, – дейді Нұрлыбек.
Сонымен, қалада ат ұстаудың шығыны қандай? Ауылдағыдай еркіне жібере алмағандықтан, әрине, аттың алдынан жем-шөбі арылмауы керек. Соның өзінде бір жылқыға айына 300 келілік бір тай шөп пен екі қап жем молынан жетеді екен. Қалада ат ұстау үшін бай болу шарт емес.
Бүгінде Нұрлыбек жұмыстан кейін үйіне асығады. Сосын Шағаланы ерттеп, Оралдың Желтау бетіне, сыртына шығып кетеді. Қалада атпен келе жатқанда кездескен кішкентай балалардың әсері қызық. Олардың кейбірі жылқыны өмірінде алғаш көріп, шаттанып жатады. Көп адам тоқтатып суретке түскісі келеді. Жүргізушілердің көбі дабыл басып, бас бармағын көрсетіп өтеді.
– Уақыт өткен сайын көшпенді ата-бабамыздың тұрмыс-салтын ұға бастаған сияқтымын. Жазда ұзақ жолға шықтық. Ең қиыны Жайықты кесіп өту болды. Ата-бабалардың алыс сапарларға дайындығы, керек-жарағы, қазақтың салт жолаушыға қатысты әдет-ғұрпы мен этикасы – бәрі логикалық жағынан түсінікті бола бастады. Яғни тарихи жадының қалпына келуі, санадағы ұлттық кодтың тірілуі, рухтың оянуы осы болса керек, – дейді Нұрлыбек.
О баста Нұрлыбек ат спортымен кәсіби айналысу немесе бәйгеге ат баптауды мақсат етпеген. Жылқыны ата-баба дәстүрін дәріптеу, үйрену, атбегілікті зерттеу, тәжірибені тарату үшін ғана ұстай бастаған. «Атпен салт жүру жанға да, тәнге сергектік сыйлайтынын ұқтым. Табиғатқа жақындай түстім. Енді ат үстінде қарап жүрмей, садақ тартуды, жамбы атуды ойлап жүрмін», дейді ол.
Whatsapp желісінде Қазақстан бойынша белгілі атбегілердің ортақ тобы бар екен. Солармен аралас-құралас болып, Нұрлыбек бұрын білмеген талай нәрсені үйренгенін айтады. Қазір Оралдағы атқұмар жастардың біразы Нұрлыбекті жағалап, ақыл-кеңес сұрайтын болған. «Таныстарым, достарым мені көргенде «Шағала қалай?» деп амандасатын болды» деп күледі Нұрлыбек.
– Шамам келгенше ат ұстауды, атбегілікті дәріптеуді жалғастыра берсем деймін. Мақсат – қазақ баяғыша атпен жүруі тиіс деген кертартпалық емес, мәдени болмысты, ұлттық рухты сақтап қалу. Осыны қоғамға мәдени түрде жеткізу. Бұл бағыттағы істерімді дамыта алам ба, келешек көрсетеді. Қалада ат ұстау кең даладағыдай оңай емес. Алайда жылқы деген өзіндік қызығы бар бөлек әлем екен. Бағып-қағу, баптау – кәдімгідей ғылым. Иә, Қазақ даласында жабайы жылқыны қолға үйретуден бері қалыптасқан біздің ұлттық ғылымымыз. Бүгінгі қазақ осыны ұмытып барамыз... – дейді Нұрлыбек қоштасарда.
Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
ОРАЛ