Қазақ елінің тарихында ХХ ғасырдың алғашқы ширегі ауқымды саяси, экономикалық, мәдени, әдеби, әлеуметтік өмір саласында зор өзгерістер алып келген айрықша кезең болды. Үш ғасырға созылған отаршылдық қамыттың бұғауынан босауды мақсат тұтып, «Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш» деп атой салған жылдар да осынау дүрбелең кезеңнің еншісінде. Елдік сананың ояну дәуіріне айналған сол заманда халқымыздың өмірінде үлкен рухани серпіліс болып, бүкіл қазақ зиялылары таптық емес, ұлттық мүддедегі мемлекет құру жолында қайраткерлік танытып күресті. Соның бір нәтижесі ретінде алғаш Ташкентте ашылған білім ордасы қазақтың жаңа астанасы Алматыда 1928 жылы қайта тұсауы кесіліп, жұмыс істей бастады. Бұл сол уақыттағы көзқарас тұрғысынан қарағанда қазақ топырағындағы бүкіл ел үшін аса маңызды оқиға болды. Сонымен бірге қазақ зиялылары үшін ол үлкен жеңістің бірі де еді. Міне, биыл сол баяғы қарт ҚазПИ-дің (қазіргі Абай атындағы ҚазҰПУ) 90 жылдық мерейтойы мерекесі қоңыр күзде аталып өтілмек.
Институт алғаш ашылған кезде онда небәрі 9 оқытушы қызмет атқарып, 124 студент білім алды. Уақыт өткен сайын оқу ордасындағы оқытушылар қатары мен білім алушы жастардың саны біртіндеп өсіп, оның кадрлық әлеуеті де жоғарылап отырды. Қазақстандағы тұңғыш жоғары білім ордасы болғандықтан, онда сол кездегі көзі ашық, көкірегі ояу деген ең білімді оқытушылар қызмет атқарды. Атап айтқанда, А.Байтұрсынов, О.Жандосов, Ә.Ермеков, Б.Алманов, І.Қабылов, Ш.Бекжанов, С.Аманжолов, Қ.Жұбанов, С.Сейфуллин, Т.Шонанов, Х.Досмұхамедов, Т.Жүргенов, І.Кеңесбаев, С.Мұқанов және т.б. белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері мен ірі ғалым-ұстаздар, көрнекті қаламгерлер дәріс берді. Солардың қатарында қазақ мәдениеті мен әдебиетін өлшеусіз биікке көтеріп, әлемге танытқан бірегей тұлға, ұлы жазушы М.О.Әуезов те болды.
М.Әуезов сол кездегі солақай саясаттың салдарынан 1930 жылы абақтыға жабылып, одан 1932 жылы шартты мерзімге босап шыққан соң Қазақ мемлекеттік педагогикалық институтына оқытушылық қызметке орналасады. Мұнда ол 1932-1934 жылдар арасында қазақ әдебиеті мен Орта Азия халықтары әдебиетінен дәріс оқыды. Осылайша М.Әуезовтің қазақтың жаңа астанасындағы тұңғыш жоғары оқу орнында ұстаздық еңбек жолының алғашқы әрі жемісті кезеңі басталды. Бүгінгі Қазақ елінің жоғары оқу орындарының қара шаңырағына айналған Абай атындағы педагогикалық институтында жұмыс жасаған кемеңгер жазушы кейіннен өмірінің соңына дейін осы пединституттан бөлініп шыққан С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) ұстаздық ұлағатын жалғастырды.
Ол тұста елімізде жаңадан құрылған жоғары оқу орнының тасын өрге домалатып, дамыту үшін басқа да республикалардың оқу орындарымен әріптестік қарым-қатынас орнатуға тура келген. Бұл мәселе екі жолмен шешілді, біріншіден – мамандардың көпшілігі кеңестік дәуірдегі орталық Мәскеу, Ленинград секілді қалалардан шақырылса, екіншіден – жергілікті кадрлардан да мамандар даярланды. Институттың қалыптасуы мен дамуына одақтас республикалардың көптеген жоғары оқу орындары үлкен үлесін қосты. Олар өз кітапханаларындағы кітап қорларымен және аудиторияларға арналған құрал-жабдықтарымен бөлісті. Сол жылдары ҚазПИ-ге жұмыс істеуге атақты ғалымдар әдебиеттанушы Н.Фатов, математик Б.Кругляк, физик В.Литвинов, биолог С.Логинов, эмбриолог А.Захваткин секілді белгілі оқымыстылар келді.
Жалпы, М.Әуезовтің шығармашылық өмірбаянына мән бере қарасақ, оның 1930 жылға дейін Алматы қаласында бірнеше рет болғанымен, мұнда тұрақтап тұрмағандығын көреміз. Тек абақтыдан шартты мерзімге босап шыққан 1932 жылдың сәуір айынан бастап қана ол Алматы қаласында орнықты. Сөйтіп өзінің жазушылық, ғылыми-шығармашылық еңбек жолын жаңа қырынан танытқан. ҚазПИ-де ұстаздық қызмет еткен жылдары қаламгер жазушылықтан, шығармашылық-зерттеу жұмыстарынан бір сәт те қол үзбеген. Осы жылдары «Октябрь үшін», «Түнгі сарын» пьесалары мен «Білекке – білек», «Үш күн», «Қасеннің құбылыстары», «Іздер» әңгімелерін және «Абай» атты зерттеу еңбегін, оқу орны туралы бірнеше мақалалар жазды. Сол кезеңде болашақ әйгілі «Абай жолы» роман-эпопеясының жазылуына алғашқы арнайы даярлық жұмыстары қолға алына бастағандығын аңғарамыз. 1930 жылға дейін бірнеше кесек туындылар жазған қаламгердің «Хан Кене» пьесасы мен «Қилы заман» повесі қатаң сынға ұшырап, ақыр-соңы жазушыны абақтыға жабумен аяқталғандығы аян. Сондықтан 1930 жылдардан кейінгі туындыларында ұлы жазушы астарлап жазу, арнайы үкіметтің тапсырмасымен жазу секілді жайттарды бастан кешірді. Айталық, оның абақтыдан босап шыққаннан кейінгі алғашқы шығармасы «Октябрь үшін» пьесасын биліктің арнайы тапсырысымен жазғандығын көреміз. Ол туралы дәлелді құжаттар да бар. Пьесаны оқу барысында «тапсырма берілгенде» қазақтар мен аз ұлт өкілдерінің Қазан төңкерісіне қатысуын баса көрсету талап етілгені айқын байқалады. Қалай дегенде де, М.Әуезов туындыларынан оның арнайы тапсырмамен, алдын ала белгіленген идеологиялық талаптармен жазылған шығармасының өзінде де суреткер ретінде ақиқат шындыққа адалдық танытқанына куә болып отырамыз.
Ұлы ойшыл Абайдың «Адамның адамдығы ақыл, ғылым, ...жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы, жақсы ұстаздан болады», деген тұжырымын берік ұстанған М.Әуезов ҚазПИ-де ұстаздық еткен жылдарында ғылыми-шығармашылық, жазушылықпен қатар ұстаздық жолдың да ұлағатты мәні мен маңызына ерекше ден қойды. Осы салада арнайы зерттеулер жүргізіп, соның нәтижесінде қазақ әдебиеті пәнінен оқулықтар мен оқу құралдарын шығарғаны – осы сөзіміздің айғағы. Мәселен, бұған 1933 жылы М.Әуезов Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдыбаевтармен бірлесіп жазған орта мектептің 7-сыныбына арналған «ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті» атты оқулығы дәлел. Жазушының жинақтаған барлық тарихи, әдеби деректері осы оқу құралында жинақталып, онымен жастардың оқып-танысуына зор мүмкіндіктер туды. Бұл оқулық бірнеше жыл бойы мыңдаған шәкірттердің, қазақ мектептерінің кәдесіне жарады. Ал М.Әуезов даярлаған «Абайдың творчестволық өмірбаяны» (1933) еңбегіне институттағы оқыған лекциялық курс материалдары топтастырылған. Осының нәтижесінде «Абайтану» пәнінің оқу курсына жол салынды. Сөйтіп ұлы қаламгер қазақтың ұлттық әдебиеті туралы ғылымның тууына, қалыптасып, өсуіне елеулі үлес қосты.
Бұл тарихи жылдардағы ұмытылмас кезеңдер туралы кемеңгер жазушы: «...Бүгінгі Қазақстан жастарының алдында білім-өнер өрісі ұшан-теңіз. Қай білімді, қай өнерді алам десе де таңдау-талдауына шек жоқ. Ғылым сарайлары бір емес, әлденеше. Туып, бекіп орнағандарына да талай жылдар болды. Солардың ішінде аға ВУЗ-дың бірі Абай атындағы Мемлекеттік педагогикалық институты. Бұл институтты мәдениетті жұртшылықтың бәрі де біледі... ВУЗ-дың ашылуы қазақ халқы үшін үлкен игілікті іс еді, өйткені бұл қазақ халқының мәдениет, өнер-білімінің жоғарылауына тартылған алғашқы арқалық сияқты еді. Мектептен жұрдай болып келген қазақ даласы білімпаз адамдарға, әсіресе мұғалімдерге зар еді. Сол тілеуге ең алғаш жеміс берген осы ҚазПИ. Сондықтан ҚазПИ-дің рөлі басқа ВУЗ-дардан өзгеше. ҚазПИ бізге басқа ВУЗ-дан гөрі алғашқы тұңғышымыздай болып ыстық көрінеді», деп еске алады «Білімнің тұңғыш ордасы» атты 1939 жылы жазылған мақаласында.
Ұлы жазушы осы мақаласында институт ашылған жылғы 124 оқушының 76-сы қазақ екенін, одан кейін 1933 жылы 515 студент, 1939 жылы 501 студент, оның 228-і қазақ болғанын, қазақтың қаракөз қыздарының ең көп оқитын Вузының бірі – ҚазПИ екенін, онда 1938 жылы – 32, 1939 жылы 46 қазақ қызы оқығанын айтады. Институт құрылған 1928 жылы тіл-әдебиет, физика-математика, табиғаттану бөлімдері болса, кейіннен тарих, география бөлімдері қосылып, 5 факультетке жеткенін, олардың бәрінде жеке пәндердің арнайы кафедралары жұмыс істейтінін, бұл кафедралардың ішінде «бүкіл республикалық маңызы бар кафедралар» деп тіл, әдебиет, тарих кафедраларын атайды. Кафедра мүшелерінен ҚазПИ-дің сол кезгі оқытушылары – филология ғылымдарының кандидаттары С.Аманжолов пен С.Кеңесбаевты ерекше дәріптеп, бұл екеуі қазақтың соңғы кезде өскен жас оқымыстылары, бұлар жазып шығарған тіл ғылымының оқу кітаптары бүкілқазақстандық абырой алып, мектептеріміздің тіл жөніндегі сүйеніші болып отырғанын қуана жазады.
Мақала авторы институттың үлкен бір табысы – соңғы жылдары жаңадан жақсы-жақсы оқытушылар, профессорлар жинағаны, 1928 жылы 20 шақты ғана оқытушы қызмет етсе, сол тұста 75 оқытушыға жеткенін, олардың ішінде 7 профессор, ғылым докторлары, 15 доцент, ғылым кандидаттары деген ғылыми дәрежеге ие болғандар бар екенін, бұлардың дені жас кадрлар, ҚазПИ-дің өзін бітіріп шыққан С.Толыбеков, С.Кеңесбаев, Т.Тәжібаев секілді жас оқымысты түлектер екенін, оларды студенттер өздерінің жолдасындай, ағаларындай көретінін ағынан жарыла баяндайды. Ол институтта Орталықтан (Мәскеу, Ленинград қалаларынан) келген Маркович, Сильченко, Линчевский сынды үлкен ғалым-ұстаздар сабақ беретінін тілге тиек етеді.
Әйгілі академик-жазушы осы мақаласында: «...Институтта сырттан оқытатын бөлім бар, мұнда мың қаралы адам оқиды. Бұлардың көбі ауыл, ауданның мұғалімдері, білім дәрежесін жетілдіруге ұмтылған қазақ жастары. ҚазПИ тұрған үйде ҚазПИ-дің інісі сияқты бір оқу орны бар. Ол мұғалімдер институты. Бұл институт шынында ҚазПИ-ден енші алып шыққан отау институт. ҚазПИ-дің өкше басар жеткіншегі – рабфагы да бар. Оның оқушылары ертең-ақ ҚазПИ-ге кеп төрден орын аламыз деп құлшынып тұрғандар...», деп институт жанындағы құрылымдық-көмекші бөлімдер мен аспирантура жұмыс жасайтынын ескертеді. Аспирантурада оқитындар оқу орнының өз түлектері, 20 шақты жастар, олар аз да болса болашағынан зор үміт күтетін талапкерлер екенін, олардың білімпаз, оқымысты адамдар болатынына сенімділігін, бұлар қазірдің өзінде ҚазПИ-де сабақ беретінін ескертеді. Олардың ішінде Ә.Тоқмағанбетов, Ғ.Мұсабаев, М.Ғабдуллин сияқты ғылыми зерттеу жұмысын әлден-ақ бастап, жазған еңбектерімен көзге түсіп жүрген талапты жігіттер де бар екендігі айтылады. Мақала соңында институт жоғары оқу орнының үлкен дүкені іспетті болып, Дәрігерлік, Малдәрігерлік, Тау-кен инженерлері, Ауылшаруашылық секілді төрт институтты таратып шығарғанын айта отырып, «Міне, осындай өскелеңдеген өнер-білім, өрге басқан жас қауымның ұл, қыздары арқылы, қазақ сахарасынан ғасырлар қараңғылығын қуып айдап, жойып отыр», деп ойын түйіндейді.
Институт туралы М.Әуезовтің жазған «ҚазПИ-дің жемістері» атты келесі мақаласының да биыл 90 жылдық мерейтойын атағалы отырған университет тарихындағы алатын орны ерекше.
«Қазақстанның шар қиырында мұғалім болып жүрген, мектеп бастығы болып жүрген ҚазПИ жастары толып жатса, сонымен қатар институтта оқытушы, оқу бөлімдеріне меңгеруші, партия ұйымдарында пропагандист болып кеткендері тағы бар. Мәдениеттің басқа тарауларына, мемлекеттік басқа жұмыстарға араласып кеткендер де, басшы қызметке жоғарылағандар да көп», дейді жазушы аталған мақаласында.
Мұнда ол институт түлектерінен мемлекеттік басшы қызметтерге жоғарылап кеткен Қазақ КСР Оқу-ағарту халық комиссары М.Әбдіхалықов, Шығыс Қазақстан облыстық партия комитетінің хатшысы Талалаев, Оңтүстік Қазақстан обком комсомолының хатшысы Қойбағарова, Алматы обком комсомолының хатшысы Артықов сынды азаматтардың, әдебиет пен мәдениет саласында аты шығып жүрген Тайыр Жароков, Әбділда Тәжібаев, Есмағамбет Ысмайылов, Қажым Жұмалиев, Әли Есмамбетов, Қадыр Хасанов, Еркінбеков секілді айтулы түлектердің есімдерін мақтанышпен еске алады. Сол кездегі Одақтық Жоғарғы Кеңестің жарлығымен 1939 жылы 6 мамырда қарт мұғалім, жазушы Спандияр Көбеев, павлодарлық ұстаз Рахметов, шығысқазақстандық Зағира Күленова, Хан Валиев сияқты мұғалімдердің ерен еңбектері үшін отандық жоғары дәрежелі марапаттарға ие болғанын атайды.
М.Әуезовтің сонау 1930 жылдары жазған «Оқуға ұмтылатын уақыт», «Мәдениет, сәулет қаласы», «Цифрлар сөйлесе не дейді?» атты бірқатар мақалалары халқымыздың өміріндегі оқу-білімге байланысты өзекті ойларын, мәдениетіміз бен өнеріміз жайлы пайымды пікірлерін, қазақ руханиятындағы Ұлы Отан соғысына дейінгі оң өзгерістерді, жағымды жаңалықтар мен жақсы нәтижелерді сөз етіп, осы бағыттағы келелі міндеттер мен маңызды мәселелерді ортаға салады.
Ұлы ұстаз, академик М.Әуезовтің Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында еңбек еткен жылдары туралы айтқанда оның бірнеше талантты да талапты шәкірттер тәрбиелеп шығарғанын айрықша атаған абзал. Мәселен, сол кездегі М.Әуезовтің алдын көрген, дәрісін тыңдап, білім нәрімен сусындаған, кейіннен көрнекті әдебиетші-ғалым, Қазақстан Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болған, профессор Есмағамбет Ысмайылов «Биіктей бергің келеді» деген естелік мақаласында ұстазы жайлы өз ойын былайша толғайды: «Бұрын шығармалары арқылы сырттай жақсы таныс Мұхаңды 1932 жылдан бері қарай көріп, біліп, араласа бастадым. Оқу-білім жолында әркімнің де ұстазы бар, бірақ Мұхаңдай жақын араласқан ұстаз-досым сирек. Біреулер қызмет бабында, семья жағдайында араласады, ал менің Мұхаңмен жақындығым ең әуелі білім алу жолында, әдебиетке құштарлық жолында қалыптасты. Ең алғаш ҚазПИ-де, Қазақтың Абай атындағы мемлекеттік педагогика институтында оқып жүргенімде Мұхаң бізге Орта Азия халықтарының әдебиеті тарихынан лекция оқыды». Осылайша, әдебиеттану ғылымының екі алыбының, ұстаз бен шәкірттің алғашқы таныстығы ҚазПИ-дің қабырғасынан басталып, кейін үлкен шығармашылық достыққа, қызметтегі тату, ынтымақтастық қарым-қатынасқа жалғасқан. Оған бертінгі жылдары Е.Ысмайылов пен М.Әуезовтің Ғылым академиясында қызметтес болып, аралас-құраласта жүргендігі, талай игілікті істерді тындырғандығы дәлел. Осы тұста ұлы қаламгер-ғалымның ұстаздық еңбек жолында Қ.Мұхаметханов, Ә.Жиреншин, С.Қирабаев, З.Қабдолов, З.Ахметов, М.Мырзахметов, М.Базарбаев сынды, т.б. көптеген айтулы шәкірттер дайындап, қазақ әдебиеттану ғылымында Әуезов дәстүрін, Әуезов ғылыми мектебін қалыптастырды. Бұл игі дәстүр уақыт өткен сайын тамырын кеңге жайып, жазушының ұстаздық жолындағы ұлы мұраттарын танып-білуде бүгінгі ұрпаққа үлгі-өнегеге айналды.
Ұлы жазушы, ғұлама ғалым М.Әуезов еңбек етіп, шәкірттер дайындаған еліміздегі алғашқы жоғары оқу орны – Абай атындағы педагогикалық институт үнемі даму жолында болып, өзінен кейін ашылған барлық жоғары оқу орындарына педагог кадрлар дайындауға мұрындық болып келеді. Бүгінде 90 жылдығын тойлағалы отырған Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті болмысы биік білім ордасы ретінде өркендеп өсіп, еліміздің жоғары оқу орындарының қара шаңырағына айналды. Ол сан мыңдаған шәкірттерге саналы тәрбие мен сапалы білім беріп түлетіп, тәуелсіз еліміздің дамуына өзінің игі ықпалын тигізіп келеді.
Қазіргі таңда университет ұжымы ректор, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Такир Оспанұлы Балықбаевтың басшылығымен білім ордасының мерейтойына жан-жақты даярлық жасау үстінде. Осыған орай университеттің 90 жылдық даңқты жолдарының тарихынан сыр шертетін сан салалы ғылыми-танымдық кітаптар әзірленуде. «90 жылдыққа – 90 іс-шара» бағдарламасы аясында әрбір институтта, факультетте, жалпы оқу орны бойынша өткізіліп жатқан шаралардың барлығы университеттің кешегі мен бүгінгі тыныс-тіршілігінен мол мағлұмат беруімен құнды.
Бақтияр СМАНОВ,
ҰҒА академигі, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің кафедра меңгерушісі, профессор