Адам қайраты

Қазақстанда коньки мен велосипед спортының кәсіби дамуына және спорт ғылымының өркендеуіне көп үлес қосқан майталман маман, КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, биология ғылымдарының кандидаты, профессор Май Ундей Хван туралы сыр.

Қазақ спортының алтын бастауында тұрған майталман маманның бірі әрі бірегейі Май Ундей Хван десек, қателеспейміз. Ол кісі Қазақстан бойынша «КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы» атағына бірінші болып қол жеткізді. Сонау 1958 жылы 28 жастағы маман КСРО спортшыларының жыл бойы үздіксіз жаттығу жүйесін жасауға және халықаралық дәрежедегі спортшылар дайындауға, сонымен бірге Қазақстанда жаңа коньки орталығын құруға белсене атсалысқаны үшін осындай мәртебелі атаққа ие болды.

Қазақстанда коньки мен велосипед спортының кәсіби дамуына және спорт ғылымының өркендеуіне көп үлес қосқан майталман маман, КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы, биология ғылымдарының кандидаты, профессор Май Ундей Хван туралы сыр.

Қазақ спортының алтын бастауында тұрған майталман маманның бірі әрі бірегейі Май Ундей Хван десек, қателеспейміз. Ол кісі Қазақстан бойынша «КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы» атағына бірінші болып қол жеткізді. Сонау 1958 жылы 28 жастағы маман КСРО спортшыларының жыл бойы үздіксіз жаттығу жүйесін жасауға және халықаралық дәрежедегі спортшылар дайындауға, сонымен бірге Қазақстанда жаңа коньки орталығын құруға белсене атсалысқаны үшін осындай мәртебелі атаққа ие болды. Май Хванның атақ-даңқын бір ғана сөйлемге сыйғызып отырмыз. Иә, айтуға жеңіл. Бірақ ол осы биікке жету үшін не көрмеді десеңізші.

…Май Ундей Хван Қазақстанға жеті жасында анасымен, бауырларымен бірге Қиыр Шығыстан жер ауып келді. Әкесі «халық жауы» деген жаламен ұсталып кеткен. Биробиджаннан шыққан мал вагонды пойыз Ақмоланың Шортандысына бір ай дегенде жетті. Аш-жалаңаш адамдарды топырлатып пойыздан түсіре бастады. Мидай жазық дала. Бұлар қайда барып пана таппақ? Бар екен мейірімді жандар. Ұшы-қиыры жоқ байтақ даланы қазақ деген өзінің аузындағыны өзгеге жырып беретін, қо­нақ десе, жалғыз атын сойып тастайтын дархан халық мекендейді екен. Кіш­кентай Май қазақтың «нан» деген сөзін ең алғаш осы жерде естіді. Хвандар біраз уақыт осы жерді мекендеп, бір­неше корей отбасыларымен бірге Ақмо­ланың шетіндегі әскери баракқа көшті. Қамаудан оралған әкесі ұзақ уақыт жұмыссыз жүрді. Әскери барактың бір шетінде үсіген картоп үйіліп жататын. Майдың анасы сол үсіген картопты кәдеге жаратады. Күн ұзақ келі түйіп, тары ақтайды. Тамақ таңдап, шалқаятын жағдай жоқ. Өзек жалғасаң болғаны. Балалар жақын жердегі элеватордан торғай аулайды. Аналары торғай етін картоппен араластырып, қуырып береді.

 Сарыарқаның қысы ұзақ. Баспананы жылыту үшін отын керек. Кішкентай Май өзге балалардан қалыспай Ақмола-Қарағанды темір жолының бойындағы составтарды аңдиды. Ескі вагондардан әр жерге түсіп қалған көмірді шелек ұстаған балалар таласып-тармасып жинап алады. Содан белдері қайысып, үйлеріне әрең жетеді.

 1943 жылы 13 жасар Май досы екеуі Кеңес өкіметінің басшысы Иосиф Ста­лин­нің атына өздерін майданға алу туралы хат жазады. Бірнеше айдан кейін Кремльден хат келеді. Онда бұлардың әлі жас екені, осындай патриот бала­лардың Отанға өте қажеттігі, уақыты келгенде бұлардың елге пайдасы тиетіні жазылып, хат соңына кеңсе қызмет­керінің қолы қойылыпты. Осыған орай жергілікті басшылар екі баланы әңгімеге шақырады.

Өжет балалар мұнымен тоқтамайды. 1944 жылы Май Хван мен бірнеше жас­өспірім майданға барамыз деп, үйлері­нен қашып шығады. Бірақ олар Ақмола қаласынан едәуір қашықта – қазіргі Бұланды ауданында қолға түсіп, үйле­ріне қайтарылады. Міне, құрметті оқыр­ман, қиын заман, тар жол, тайғақ кешу кезеңде осындай батыл әрі жігерлі балалар аз болған жоқ. Олар балалықтың не екенін білмеді. Ересектермен бірге еңбек етті, үлкендер әрең шыдайтын бейнетке иықтарын тосты, аш-жалаңаш жүрсе де мойымады. Сөйтіп жүріп, шар-болаттай шыңдалды.

1948 жылы Май Хван Ленинград (қазіргі Санкт-Петербург) қаласына теңіз­ші мамандығын алуға оқуға аттанады. Қалтасында ақшасы, үстінде іліп алар киімі жоқ бозбала бір ай жол азабын тартып, әрең дегенде Нева жаға­сына жетеді. Бірақ «халық жауының» баласы деген аты бар, теңіз оқуына құжатын тапсыра алмай, тағдырдың жазуымен спорт саласынан бір-ақ шығады. Май Хван 1949 жылы Ленинградтағы Петр Лесгафт атындағы дене шынық­тыру институтына ең алғашқы толқын қатарында оқуға түседі. Бұл Кеңес өкіметі соғыстан енді ғана есін жиып, қалың ел тұрмысын әлі түзей қоймаған кез болатын.

Осыдан бір жыл бұрын совет конь­кишілері тұңғыш рет әлем чемпионатына қатысып, әйелдер құрамасының жолы болып, ерлер құрамасы олжасыз қалған еді. Ерлер командасының сәтсіздігі өкімет басшысы Иосиф Сталиннің жанына қатты батады. Ол пойызбен елге оралған ерлер құрамасын бірден өзіне шақыртады. КСРО спорт комитетінің төрағасы Николай Романов бастаған ұлттық құрама мүшелері «біткен жеріміз осы шығар» деген оймен Кремльге жетеді. Спортшыларды қабылдаған Сталин: «Сендерге әлем чемпионатына баруға кім рұқсат берді?» деп сұрағанда Николай Романов тұрған жерінде құлап түседі. Климент Ворошилов: «Иосиф Виссарионович, рұқсат берген мен едім», деп жауапкершілікті өз мойнына алады. «Біз соғыста жеңген, ашаршы­лықтан жеңілмеген елміз. Бұдан кейін халықаралық жарыстарға тек жеңе­тіндер ғана баратын болсын!» дейді Сталин шегелей сөйлеп. Жиналғандар үнсіз бас шұлғиды. 1948 жылы желтоқсан айының соңында негізгі спорт түрлері бойынша әлем чемпионаттарында жеңіс­ке жету туралы Кеңес үкіметінің арнайы қаулысы жарық көреді. Осыған орай шаңғы, коньки, жеңіл атлетика, жүзу, гимнастика тәрізді спорт түрлері екпінді даму үстінде деп танылып, Кеңес Одағы спортшыларының бұл салалар бойынша әлемде алда болуы туралы нақты міндет қойылады. Ендігі жерде спорттық оқу орындары тек спортшылар дайындаумен шектелмей, білікті мамандар әзірлеуді мықтап қолға алуға тиісті болды.

 Май Ундей Хван 1953 жылы Лесгафт институтын бітіріп, коньки мен велосипед спортының маманы дипломын алды. 24 жасында коньки спортынан Бүкілодақтық жаттықтырушылар кеңесінің құрамына енді. Онда  КСРО құрамасының белді жаттықтырушылары Н. Петров, К. Кудрявцев, Я. Мельников, И. Аниканов, М. Калинин тәрізді елге танымал кісілер болды. Май Хван майталман мамандарға кө­мектесе жүріп, спорт ғылымына терең бой­лай түсті. Орайы келгенде, Бүкі­л­одақтық жаттықтырушылар кеңесіне Қазақстан бапкерлерінен бірінші болып мүше болған Май Хван екенін айта кетуге тиіспіз.

Жоғары білімі бар жас жат­тықты­рушының еңбек жолы оңай басталған жоқ. Алматыға келген ол алғашқы жылдары жоқшылықтың азабын бір адамдай тартты. Қазіргі Қонаев – Әйтеке би көшелерінің қиылысындағы ескі үйдің жертөлесін жал­ға алған ол қолы қалт еткенде үй иесінің суын тасып, ағашын жарып беретін. Басқа да шаруаларын қабақ шытпай атқарушы еді. Себебі, жертөленің ақысы аса қымбат емес, қалтасы жұқа жас маман үшін тұрақты мекенжайдың орны бөлек.

Жас маманның ісі ілгері басуына сол кездегі Алматы дене шынықтыру инс­титутының директоры Хамза Мұхамед­жанов көп қолғабыс жасайды. Ол кісі оған ағалық ақылын айтып, институтта коньки мен велосипед кафедрасының ашылуына тікелей атсалысады. Май Хванның орынды ұсыныс-тілектерін үнемі қолдап отырады.

1954 жылдың қыркүйек айында Май Хван 8 адамнан коньки тобын, 10 адамнан велосипед тобын құрды. Алғашында велосипедшілер жазда, конькишілер қыста жаттығып жүрді. Бірте-бірте екі топты жыл бойы баптауға көшті. Қыста велосипедшілер конькишілермен бірге коньки тепсе, жазда конькишілер велосипед тепті. Дүниенің қат кезі. Кейде коньки жетпейді, кейде велосипедтің дөңгелегі табылмайды. Екі спорт түріне қажетті қосымша жаттығу құралдары мен станоктарды Май Хван жігіттердің көмегімен қолдан жасады. Ол кезде қазіргідей мұз айдыны жоқ. Конькишілер жаттығуы үшін әуелі алаңды тегістеп, мұз құюдың басы-қасында өзі жүретін.

Қос бірдей спорттың тізгінін ұстау оңай емес. Таңертең үш сағат коньки­шілерді жаттықтырған Май Хван түстен кейін үш сағат бойы велосипедшілермен жұмыс істеуші еді. Ол аздай аптасына бір мәрте велосипедшілерді бастап Қап­шағайға барып қайтатын. Есік пен Ілеге велосипедпен талай барды. Жол тақтайдай болса, бір сәрі. Кедір-бұдыр жерде, жаңбыр мен қардың астында қаншама бейнет кешті десеңізші. Шіркін, жастық шақ! Аптасына бір рет Алматының шетінен команданы бастап Медеуге дейін жүгіріп барып, жүгіріп қайтушы еді. Барып-қайтуы –   26 шақырым. Осылай сегіз жыл тер төкті. Сегіз жылда талай белестен асты. Коньки мен велосипедтен Қазақстанның атын шығарды. Екі бірдей спорт түрінен республика құрамасының аға жаттықтырушысы болды.

Ол кезде қысқы спорт саласында­ғылар қыста ғана тер төгіп, жаз шыға жаттығуды доғаратын. Жазғы спорттағы мамандар да осы жүйемен жұмыс іс­тейтін. Май Ундей Хван Қазақстан бойынша конькишілер мен велосипедшілер жаттығуын жыл бойы үзбей жалғас­тыруды қолға алған алғашқы маман. Хван жаттығу көлемін ғылыми деңгейде адам организмінің мүмкіндігін ескере отырып, белгілі дәрежеге көтере білді. Мысалы, 50-жылдардың ортасында конь­­кишілер аптасына 6-8 сағат тер төксе, бір жылда олар 350 сағаттай жаттығады екен. Май Хванның ғылыми ізденісі негізінде кейін спортшылар бір жылда 500-600 сағат жаттығатын болды. 1969-1970 жылдары конькишілер бір жылда 300 күн жат­тығатын деңгейге жетті. Осындай жан­кешті еңбектің ар­қасында Май Хванның шәкірттері Кеңес Одағын мойындатып, әлемдік, құр­лық­тық жарыстарда алдыңғы қатардан көрінді.

Атап айтсақ, конькиден КСРО чемпионы, ірі халықаралық жарыстардың же­ңімпазы Олег Шабаров, Қазақстаннан шыққан тұңғыш әлем рекордшысы, Ке­ңес Одағы чемпионаттарының жүлдегері Галина Романова, Еуропа және Кеңес Одағының чемпионы, әлем біріншілі­гінің жүлдегері Капитолина Серегина, 1960 жылғы Қысқы Олимпиадаға қатыс­қан атақты конькиші Юрий Малышев, КСРО чемпионатының жүлдегері Виталий Никифоров, КСРО чемпионы, әлем­дегі 25 үздік конькишінің қатарына енген Игорь Назаров, әлем чемпионатының жүлдегері, КСРО рекордшысы Владимир Гейдерих, КСРО чемпионы Геннадий Подковыров, Еуропа және КСРО чемпионы, әлем чем­пионатының жүлдегері Валерий Троицкий, Кеңес Одағы чемпио­наттарының жүлдегерлері Евгений Нелепа, Людмила Воронина, Нина Тетерина… Бұл спорт­шылардың бәрі Май Хванның шәкірттері, барлығы кезінде Кеңес Ода­ғы құрама командасының сапында болды. Ал Борис Жилищиков, Юрий Трошин, Людмила Воронина, Валерий Троицкий секілді спортшылар коньки мен велосипед спортынан КСРО спорт ше­бері атағын қатар алса, конькиден ха­лықаралық дәрежедегі спорт шебері Геннадий Подковыров велосипедпен жарысуда спорт шебері дәрежесіне жетті.

Май Хванның велосипед спортына сіңірген ұзақ жылғы еңбегі көп ұзамай жемісін берді. Қазақстан велоси­пед­шілері одақтық, халықаралық жарыстарда көзге түсе бастады. М.Калинкин, О.Түсім­ханов, Ф.Нұрғалиев, А.Иванов, В.Жәні­беков тә­різді велошабандоздар Кеңес Ода­ғындағы таңдаулы жүйрік­тердің қатарына қо­сылды. Михаил Калинкин бірнеше дүркін КСРО чемпионы атанса, Олег Түсімханов Кеңес Одағы­ның чемпионы әрі КСРО халықтары спартакиа­дасының күміс жүл­дегері атанды.

 Май Ундей Хван әлемге әйгілі спорт ғалымы Александр Давыдович Бернш­тейннің озық тәжірибелері мен ізде­ністерін қалт жібермей қадағалап, өзі де уақытпен санаспай жетіле түседі. Александр Бернштейн Қазақстанда спорт ғылымының негізін қалаған айтулы ғалым. Май Хван оның Қазақстандағы алғашқы шәкірттерінің бірі болғанын әлі күнге дейін мақтан тұтады. Бернштейн Қазақ дене тәрбиесі институтында физиология кафедрасын көп жыл басқарды. Ол кісі М.Хван, А.Зима, А.Иванов, Ә.Нұрмаханов, А.Макагонов секілді тұлғалардың ұстазы. Осындай білікті ғалымнан тәлім алған Май Хван 12 жыл бойы Қазақстан жаттықтырушыла­ры­ның бас кеңесін басқарды. Бас кеңес ұлттық құрама командалардың оқу-жаттығу жоспарын талқылап, таразылап, әр спорт түрінің жаттықтырушылар алқасына ақыл-кеңес беріп, жаттық­тырушылар алқасының деңгейін айқын­дап, кемшіліктерін көрсетіп, жөн сілтеп отыратын. Бас кеңес жұмыс істеп тұрған кезде ұлттық құрамаларға білім-білігі төмен жаттықтырушылар бара алмайтын еді. Қазіргідей спорт пен ғылым егіз қозыдай жарасқан заманда Қазақстан спортына бағыт-бағдар көрсетіп, ғылы­ми жолға салатын жаттықты­рушы­лардың бас кеңесі әбден керек деп ойлаймыз.

 Спортқа жан-тәнімен берілген Май Ундей Хван 1965 жылы Алматыда орта биіктіктегі тау жағдайында спортшы жаттықтыру тақырыбында Бүкілодақтық тұңғыш симпозиум ұйымдастырды. 1966 жылы КСРО-дағы спорт маман­дарының ішінен бірінші болып спорт­шылардың орта биіктіктегі тау жағда­йына бейімделуі, олардың физиоло­гиялық жағдайы туралы биология ғы­лымынан кандидаттық диссертация қорғады.

 Май Хван бапкер әрі ғалым ретінде тындырған ісі мол адам. Ол кісінің 117 шәкірті КСРО спорт шебері дәрежесін орындаған екен. Мұндай биікке табанды, өз ісіне шын берілген білікті маман ғана жете алады. Осы бір еңбекқор, қарапайым адамның тікелей ұйтқы болуымен Қазақ елінде коньки спортынан тұтас бір жаттықтырушылық мектеп қалыптасты. Атап айтсақ, Константин Костусенко, Николай Князев, Виктор Бондаренко, Геннадий Чугайский сынды майталман жаттықтыру­шылар Виктор Шашерин, Сергей Рябов, Владимир Козлов, Людмила Прокашева тәрізді әлем мойындаған қа­зақстандық конькиші­лерді баптап шы­ғарды. Ал, Май Хван­ның ғалым, жат­тықтырушы шәкірттерін тек Қазақ­станнан ғана емес, кешегі Кеңес Ода­ғына қараған елдердің әр қиырынан кездестіруге болады.

… Май Хван жасы 80-нен асса да сергек. Әлі күнге дейін спорттық іс-шаралардың, қоғамдық жұмыстардың бел ортасында жүреді. Ол кісі 2004 жылдан бері Мәскеуде коньки спорты ардагерлерінің жиынын ұйымдас­тырып келеді. Оған жыл сайын коньки спортынан Олимпиада және әлем чемпиондары, атақты жаттықтырушылар қаты­сады. Ардагер спортшылар жиын үс­тінде өзара сұхбаттасып, мәре-сәре болады. Біле білген адамға бұл деге­ніңіз рухы биік, көпшіл, дархан кө­ңілді адам­ның ғана қолынан келетін тірлік. Май Ундей Хван мұнымен де шектелмей, Алматыдағы спорт ар­дагерлерін аптасына екі рет бильярд ойнауға жинайды.

Қазақтан спортының алтын бастауында тұрған білікті маманның өмір жолы, тамаша жеңістері кейінгі ұрпаққа үлгі болумен қатар, спорттық тарихымыз үшін құнды дерек екені даусыз.

Темірхан Досмұхамбетов,

Парламент Мәжілісінің депутаты,

Ұлттық Олимпиада комитетінің президенті,

КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушысы.

 ______________________________________

Суретте: солдан оңға қарай КСРО-ның еңбек сіңірген жаттықтырушылары Май Хван, Петр Матущак, Темірхан Досмұхамбетов; профессор Май Ундей ХВАН.