– 1959 жылдың 1 сәуірінде Абай аудандық комсомол комитетінің екінші секретары болып сайландым. Соған байланысты отбасыммен Қарауылға көшіп келдім, – деп бастады әңгімесін Арғынбек аға. – Елге сол кездері жиі келе бастаған Ахат ағамен алғаш көрісіп, танысқаным әлі жадымда. Сол сәтте ағамызбен кездесіп, Шәкәрім туралы не білетінімді алдына жайып салып, ақтарыла әңгімелестік. Сондағы Ахат ағамның маған «...Жап-жас болып, осыншама ойлы өлеңдерге қалай құмар болып жүрсің...?» деп жылы лебізін білдіргені есімнен кетпейді. Әрі менің әндерді нотаға түсіре алатын қабілетімді байқап қалып, тіпті жақын тартып кетті. Ахат ағамның әкесі Шәкәрімнің ақталып шығудағы жанкешті еңбегінің нәтижесін көре алмағаны өкінішті-ақ.
Арғынбек аға осы жерге келген кезде тоқтап, парлап кеткен көзінің жасын сүртті.
– Егер кенже ұлы Ахат ағам болмаса, кейінгі ұрпаққа Шәкәрім шығармалары қаз-қалпында жетпес те еді, – деді сосын Арғынбек аға ойлы жүзбен сөзін жалғап, Шәкәрімді ақтау жолында ол әкесінің 6 ұлынан қалған жалғыз тұяғы ретінде бүкіл ғұмырын арнады.
Ахат аға өз басының алғаш 5 жылға айдалу, сотталу мерзімі біткен 1935 жылдан бастап әкесін ақтап, мұрасын жинаумен шұғылданыпты. 1937 жылы екінші рет сотталып, 1939 жылы ақталып шыққаннан кейін де бұл ісін талмай жүргізген. Кеңес Одағының көсемдеріне бірнеше рет әкесі Шәкәрімнің жазықсыз екенін дәлелдеп, өтініш-арыз жазады. Соның нәтижесі 1958 жылдың 29 қазанында КСРО Бас прокуратурасының «В связи с недоказанностью обвинений реабилитировать Шакарима Кудайбердиева» деген шешімі болып табылады. Бұл шешім Ахат ағаның Алматыдағы «Әуезов көшесі, 77» мекен-жайына жолданған.
Алдымен жоғарыда айтылған, Арғынбек аға өмір бақи сақтап жүретін «Қазақ әдебиетіне» Шәкәрімнің суретімен сегіз өлеңін бастыртып, Шәкәрімді танытуды бастайды. Одан кейін 1961 жылдың шілде айының аяғында Абай ауданына келіп, Шыңғыстаудың сыртындағы құрқұдықта жатқан әкесінің сүйегін, 30 жылдан кейін қазып алып, Жидебайдағы Абай зиратының жанына жерлеп, жаназасын шығартады. Көптің алдында арулап қою мақсатын жүзеге асыруы – перзенттің асқан ерлігі еді, – дейді күрсінген Арғынбек аға.
– Шәкәрім 1958 жылдың соңында ақталды, десек те оған қарсы болғандардың ол кезде көзі тірі емес пе еді?! Олар қалай тыныш отырды? – деген сұрақ қойдық Арғынбек ағаға.
– Ол рас, Мәскеуден жеткен ақталғаны туралы арнайы шешімге қарсы болып дүрліге көтерілген Абзал Қарасартов бастатқан қастандыққа қатысушылар айылдарын жимады. Бірақ, олардың өз қылмыстарын жасыру үшін ойлап тапқан айқайларын халық керек қылмады. 1960 жылдары Ахат аға ұстаздық еңбек демалысына шыққан соң, Жидебайдың басына көшіп келіп, Абай мұражайының шырақшысы болып қызмет еткен еді. Тағы да сақтықпен, ешкімді қасына алмай, әкесінің зиратына силикат кірпіштен сандықша тұрғызды, ескерткіш тақта орнатты. 1976 жылы жасының ұлғайғанына байланысты, Семей қаласына Бәтіш шешеміз екеуі көшіп келді. Үкімет басшылары қамқор болып, орталықтан екі бөлмелі пәтер берді. Жидебайдағы қызметін енді ол Семейдегі Абай мұражайында жалғастырды.
– Арғынбек аға, бүгінде Шәкәрімді «мен ақтадым» деп таласушылар көп, осыған жалғыз тірі куәгер ретінде не уәж айтасыз?
– Шәкәрімді ақтаудың Ахат ағадан кейінгі әрекеттері мен амалдары Абай ауданында толассыз жүре бастады. Шешім келген соң, Абзал Қарасартов бастатқан қарсылықтан соң біраз үнсіздік орын алды. Бірақ ол ұзаққа бармады. Ел тыныш жатпады. 1962 жылдың сәуір айында Абай аудандық партия комитетінің бірінші басшысы болып Кәрім Нұрбаев ағамыз келген. Сол жылдың қинуар (қаңтар дегені) айынан мен Семей облыстық комсомол комитетінің нұсқаушысы қызметінде болдым. Кәрім ағамыз Семейге келісімен Абай аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы болып қызметімді жалғастыруымды ұсынды. Оған келістім, сөйтіп 25 мамыр күні пленумда бірінші хатшы болып сайландым. Ауданның жаңа басшысы Кәрім Нұрбаев Шәкәрімге қатысты істі облыс, республика басшыларының алдына қойып, аудан жұртшылығының тілек-талаптарын орындауға кірісті. Ел азаматтарымен ақылдаса отырып, арнайы комиссия құрып, оның жоспарлы түрде жұмыс істеуін ұйғарды. Комиссия 1962 жылдың тамыз айында құрылып, жұмыс істеуін бастады.
– Комиссияда сізбен бірге болған басқа алты адам кімдер, осыларды нақты айтып беріңізші.
– Шәкәрімді ақтауға қатысқан жиыны 7 адамнан тұратын комиссияның құрамында мына адамдар болды. Сақтай Биғозин – мамандығы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі. Сол жылы Абай аудандық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы болатын. Мінезге байыпты Сақтай ағамыздың сол жылдарда жасы отыздың ішінде еді. Комиссияның төрағасы болып Сәкең тағайындалды. Бәтташ Сыдықов – аудан орталығы Қарауылдың іргесіндегі Абай колхозы төрағасының саяси-тәрбие жөніндегі орынбасары. Үшінші адам Кәмен Оразалин – бірнеше кітабы жарық көрген, Жазушылар одағының мүшесі, Ұлы Отан соғысына қатысып, майдандастары туралы жазған «Жексен» повесі бар. Кәмен ағамыздың да жас мөлшері 40 жасты еркін орап алған кез. Балтақай Толғанбаев – елдің, жердің жайын жетік білетін, шежірелі қарт. Мұхтар Әуезовтің қадірменді досы. Сол жылдары жасы да 60-тың жуан ішінде деуге болады. Әсемхан Слямханов Абай аудандық партия комитеті партия кабинетінің меңгерушісі болып қызмет істейтін. Мінезі аса биязы, ашық өңді, аса ұқыпты адам еді. Дінсіләм Жанұзақов – Абай аудандық партия комитетінің нұсқаушы қызметін атқарды. Аса білімді, мәдениетті, жібек мінезді, іскер азамат еді. Жетінші адам мен өзім бастауыш мектептің және ән-күй пәнінің мұғалімімін, Семей педагогика институтының орыс тілі және орыс әдебиеті факультетінің үшінші курсында сырттай оқимын. Бұл 1962-1963 жылдардағы оқиға.
– Мамандықтары мен қызметтеріне қарасақ, бұлардың басым көпшілігі, яғни бесеуі әдебиетшілер мен қазақ тілі пәнінің мұғалімдері екен.
– Комиссиядағылардың ең кішісі мен, жасым 26-27-ге келген, қолымдағы өзімше тырбанып жинаған Шәкәрім мұрасының көшірмелері де әжептәуір еді. Комиссия төрт ай ішінде Шәкәрім туралы үш жүздей адаммен әңгімелесіп, көзіқарақты отыздан артық адамнан түсінік жинап, қағазға түсіріп, аудандық партия комитетінің кабинет меңгерушісі Әсемхан ағамызға тапсырып отырдық. Ол кісі Абай аудандық советі атқару комитеті мен аудандық партия комитетінің төрт-бес машинкасына біздің әкеп тапсырған қағаздарымызды редакциялап, бастырып отырды.
Арғынбек ағаның айтуынша, Абай ауданындағы Құндызды ауылының тұрғыны Айғанша Базарбаева Шәкәрімнің үлгісімен тымақ тігуді, сырмақ ою мен киім тігуді меңгеріп алады. Мысалы, Шәкәрім үлгісі бойынша тымақты төрт өзекті, құлақтары ықшам, жағаға тимейтіндей етіп тігетін болыпты. Бұл өнерпаз апамыз 40 жылдан астам уақыт бойы осы өнерін жалғастырған екен. Сол жылдары жасы 72-дегі Рахым Жандыбаев есімді зерделі ақсақалдың қызықты әңгімелерін қағазға түсіріп жазып алған едім, – дейді Арғынбек аға.
– Бұл арада Ахат аға айтып отыратын тағы бір әңгіме ойыма оралып тұрғаны, – деді Арғынбек аға алысқа көз тігіп, сол 1960 жылдардың басында елге келген Ахат ағаны құрбы-досы, Қасқабұлақтың тұрғыны Үбіғали Ақынаев үйіне қонаққа шақырып, сый-сияпат көрсетеді. Үбіғалидың 1937 жылдары отасқан жұбайы Сағила негізінде Ахат ағаның алғашқы махаббатпен қосылған тұңғыш жұбайы еді. Екеуі кездескенде Үбіғали: «...Мына сандықтың ішіндегі асылын мен алып, өзі бос қалды. Аламын десең өзіңе қайтарайын», депті қалжыңдап. «Сандық» деп Сағиланы айтқаны. Үбіғали ағамыздың үйіндегі Сағила шешеміздің қолынан сан жылдар дәм татып, әңгімесіне тәнті болған жастардың бірі мен едім. Сағила шешеміз, Шәкәрімдей атасына сан рет өзінің көрсеткен үлгісімен тақия тігіп берген. Шәкәрімнің бізге жеткен суретіндегі тақияны осы Сағила келіні тіккен. Шәкәрім ою оюда, тақия, тымақ, сырмақ тігу, арба жасау, тағы басқа қолөнерге шебер адам болған ғой. Сағила бірақ, 1937 жылы Ахат аға ұсталып кеткен соң, Үбіғалиға тұрмысқа шығып, аман қалады. Сөйтіп жүріп, атасы Шәкәрім мұрасына, өнеріне қатысты көп дүниені сары алтындай сақтап, кейінгі ұрпаққа жеткізіп кетеді. Ал Ахат ағам Бәтіш шешейге үйленген.
– Арғынбек аға, заманында сол комиссияның ең жас мүшесі ретінде қандай істердің басын қайырдым, бүгінгі ұрпаққа қандай дүниелерді жеткіздім деп есептейсіз?
– Өмірдегі, өнердегі ұстазым Шәкәрімұлы Ахат Құдайбердиевтің бағыт-бағдары, сілтеген жолы маған шамшырақ болды. Менің жастайымнан музыка әлеміне деген әуестігім, Абай, Шәкәрім әндерінің халыққа таралуына ықпал етті. Сол 1960 жылдың қысында алғаш рет Ахат ағамен танысқанға дейін, 1954 жылы Абай өлеңіне жазған «Тоты құс түсті көбелек» және «Шыңғыстау» атты әндерім 1957 жылы «Наши песни» деп аталатын Семей облысы композиторларының жинағына енді. Ел ішінде бұл әндерім кеңінен таралып, сазгерлік өнеріммен әйгілі болдым. Ахат аға нота білетін сауатымды байқап, соны әрі қарай дамытуды қалады.
Жоғарыда айтылған комиссияның да тапсырмасы осы талабыма сай өрбіді. Ол уақыттарда әншілердің айтқандарын жазып алатын магнитафон қолымызда жоқ. Тек әндердің сөздерін ғана жазып алуға мүмкіндігіміз болды. Ал бізге айтып берген әншінің дауысынан әндерді нотаға түсіру қиынның қиыны ғой. Небәрі 3-4 айдың ішінде оның бәріне қалай үлгере аласың? Комиссияның тапсырмасы бойынша халық ақыны Шәкір Әбенов, Қабыш Кәрімқұлов және тағы басқалар Шәкәрім әндерін жинақтап, қағаз бетіне түсіруіме мүмкіндік жасады. Өзім ауыл қарияларынан соғыс жылдары, жас кезімнен үйреніп алған Шәкәрімнің «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Кетермін, артымда сөз, әнім қалар» деген әнін толықтай тапсырдым. Бұл арада 15 жасынан Шәкәрім әндерін айтатын Қабыш Кәрімқұловтың да еңбегі зор болды. Сол жылдары Алматыда тұратын Ахат ағаның тапсыруымен, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының фольклорлық лабораториясының Асқан Серікбаева бастатқан қызметкерлері 1965 жылы Абай ауданы «Бірлік» совхозында тұратын Қабышты іздеп тауып, магнит таспасына ол білетін Шәкәрім әндерін жазып алды. Міне, осы жинақта Қабыш Кәрімқұлов орындаған: «Бұл ән бұрынғы әннен өзгерек», «Жаңа ойдан шығарған бір бөлек бұл ән», «Қорқыттың сарыны», «Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме енді де», «Анадан алғаш туғанымда», «Сұраған жанға сәлем айт», «Ойладым бір сөз жазайын да», «Мұтылғанның өмірі» сияқты оннан астам ән бар. Біздің комиссия мүшелеріне Қабыш айтып берген әндер де осылар болатын. Шәкәрім дүниеден озғанда құрқұдықта қалған денесіне шырақшы болып, тастан белгі қойып, Ахат ағаға да көрсетіп берген осы – Қабыш. Әкесі Кәрімқұлды және шешесін қайтыс болғанда осы құрқұдықтың маңына жерлеп, зиратын көтерген де – осы Қабыш. Ел ішінде «халық жауының» әндерін бар дауысымен ешкімнен қорықпай, неше жыл бойы шырқаған да – осы Қабыш. Ахат аға зейнеткерлік демалысына шыққаннан кейін, Алматыдан Жидебайға көшіп келген соң, Қабышты өз жанына көшіріп алады.
Комиссия мүшелерінің төрт ай ішінде істеген жұмыстарының ең бастысы – іздеп тауып, әңгімелескен адамдардың сөздерін қағазға түсіріп, қолдарын қойдыру немесе өздері жазып берген естеліктерді жинақтап бастыру болатын. Ал әр сөйлескен адамның қолдарындағы Шәкәрім кітаптарын немесе қисса-дастан, өлең көшірмелерін жинап алу міндетімізде болған жоқ, біз ең бастысы Шәкәрімді толық ақтауға жанталастық.Оның кінәсіз екендігін дәлелдеуге тырыстық. Комиссия мүшелерінің бұл жинақтаған дүниелері өз қорларында да қалды.
Сол 1960 жылдан бергі, одан бұрынғы Қасқабұлақтағы үлкендердің аманаты менің бүкіл өмірімді билеп алды. Міне, менің комиссияда жас болсам да атқарған шаруаларым.
Раушан НҰҒМАНБЕК,
«Egemen Qazaqstan»
СЕМЕЙ