Жұма, 7 желтоқсан 2012 7:25
Мемлекет және қоғам қайраткері Сабыр Біләлұлы НИЯЗБЕКОВТІҢ туғанына – 100 жыл
Сабыр Бiләлұлы Ниязбеков 1912 жылы желтоқсан айының 15 жұлдызында Ақмола облысына қарасты Астрахан ауданының «Өрнек» ауылында дүниеге келген. Еңбек жолын 1928 жылы Қарағанды облысының Ақмола ауданындағы №17 ауылдық кеңес хатшысынан бастаған ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы қызметіне дейін өсіп, үлкен өмір жолынан өтті. С.Б.Ниязбеков 1965-1978 жылдар аралығында КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасары болды.
Жұма, 7 желтоқсан 2012 7:25
Мемлекет және қоғам қайраткері Сабыр Біләлұлы НИЯЗБЕКОВТІҢ туғанына – 100 жыл
Сабыр Бiләлұлы Ниязбеков 1912 жылы желтоқсан айының 15 жұлдызында Ақмола облысына қарасты Астрахан ауданының «Өрнек» ауылында дүниеге келген. Еңбек жолын 1928 жылы Қарағанды облысының Ақмола ауданындағы №17 ауылдық кеңес хатшысынан бастаған ол Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Төрағасы қызметіне дейін өсіп, үлкен өмір жолынан өтті. С.Б.Ниязбеков 1965-1978 жылдар аралығында КСРО Жоғарғы Кеңесі Төрағасының орынбасары болды. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне 6 мәрте, КСРО Жоғарғы Кеңесіне 3 мәрте депутат болып сайланды. Қазақстан Компартиясының Пленум және бюро мүшесi болды, бiрнеше рет республикалық, одақтық партия съездерiнiң делегаты және құрамына сайланды. 3 мәрте Ленин (1971, 1973, 1976 ж.ж.), 2 мәрте Еңбек қызыл ту (1957, 1962 ж.ж.) ордендерiмен және ондаған медальдармен марапатталды.
Сабыр Бiләлұлы – алаштың алып азаматтарының өсiп-өркендеуiне үлкен үлес қосқан, нардың жүгiн көтерген, тазалықтың, еңбекқорлықтың, отансүйгiштiктiң үлгiсiн көрсеткен қайталанбас тұлға десек артық айтқандық болмас. Түр-түсiне, ұлтына қарамай бүкiл Қазақстан халқы сыйлап өткен, таза ниетпен оларға адал қызмет көрсеткен, бар жiгерiн, ақыл-парасатын елiнiң көркеюiне, туған Қазақстанның абыройын арттыруға арнаған, өз ойын бүкпесiз айту арқылы «турасын айтып туғанына жақпаған», ардың, тектiлiктiң еншiсiн иеленген азамат едi. Жүздеген адамдарға қорған болған, мыңдаған адамдарды жебеген Сабыр Бiләлұлының есiмi, ол кiсiнi көрген, қызметтес болған әр адамның көңiлiнен бұл фәни жалғанда кетпейтiн болар.
Қазақстанның батысы мен шығысында, солтүстiгi мен оңтүстiгiнде Сәбең болмаған елдi мекен жоқ шығар және ол жай аралау емес, экономикалық, әлеуметтiк, мәдени салаларды көтеруге бас болу, нақты көмек көрсету және оны мұқият тексеру арқылы көптеген жаңалықтарды iске асыруға еңбек еттi. Жергiлiктi өнеркәсiп саласына, алыстағы малшылардың мұқтажын уақытымен қамтамасыз етуге, олардың қысқы және жазғы қоныстарында монша, дүкен, көшпелi автолавкалар мен автоклубтардың жұмысына деген қамқорлық айрықша болды. Жоғарғы Кеңес сессияларында, Төралқа мәжiлiстерiнде осы мәселелер жиi қаралып тұрды.
Сабыр Бiләлұлының талапкерлiгiнен, адалдығынан жайбасарлар сүрiнiп, жағымпаздар күйiнiп жасқаншақтап тұратындай сезiлетiн. Осындай жайларға Сәбең Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Төрағасы болған жылдары қарамағында біздің 10 жыл Жоғарғы Кеңес Төралқасының хатшысы болып қызмет атқарған кезде көзiмiз әбден жеткен болатын. Әдiлеттiлiк, адамгершiлiк, тәртiптiлiк, ұлылық деген ұғымдар ол кiсiнiң жаңылмас мiнезi, шаң баспаған «қаруы» және құралы екенiне, осы үлгiмен көптеген адамдарды тәрбиелегенiне куәгерлер аз емес әрине.
Қазақстанның елеулi елдер қатарына қосыла бастауы сол ХХ ғасырдың 60-70-жылдарында айқындала түстi. Оған қызығушылар саны алыс, жақын шетелдерден көбейдi, бiздiң елге сапарлары үстi-үстiне үдей бердi. Әрине, оған елiмiздiң бiртуар ұлы Дінмұхамед Қонаевтың атақ-абыройы бiрден-бiр себепкер болғанын атап өтсек, екiншi жағынан, ол кiсiнiң жанында сенiмдi серiктерiнiң болғанын, солардың бiрi және бiрегейi Сабыр Бiләлұлының да тынымсыз еңбек еткенiн айтқан жөн шығар. Кеңес Одағы басшыларының бірі ретiнде Ниязбеков көптеген шетел елшiлерiнiң сенiм Грамоталарын қабылдады. Одақтық парламент делегацияларын басқарып Азия, Африка, Еуропа, Америка құрлықтарындағы көптеген елдерде, атап айтсақ, 1958 жылы Бельгияда, 1960 жылы Румынияда, 1965 жылы Венгрияда, 1966 жылы Ливияда, 1967 жылы Канадада, 1969 жылы Корея халықтық-демократиялық республикасында, 1971 жылы Замбияда, 1973 жылы Вьетнам республикасында, 1975 жылы Үндістанда, 1976 жылы Суданда, 1977 жылы Лаоста болды. Яғни, С.Б.Ниязбеков – саяси дипломатия мәселелерiн шешуге де өз үлесiн қоса бiлген қайраткер.
Осындай сапарларда болсын немесе Қазақстанға келетiн қонақтармен кездесуде болсын қазақ халқының рухани байлығы, мәдениетi мен әдебиетi, әдет-ғұрпы жайлы Әл-Фараби, Абай, Шоқан, Қаныш, Мұхтар сынды атақты ғұламалар туралы дәйектiлiкпен әңгiмелеп жеткiзетiн. Ол кiсi тарихи кiтаптар, классикалық шығармаларға көп ден қоятынын аңғарушы едiк. Сондықтан да болар, 1971 жылдан бастап тарихи ескерткiштер қоғамының «бiрiншi кiрпiшiн қалап» Әлкей Марғұлан сынды республикаға танымал ғалымдардың басын қосып, осы қоғамға басшылық жасады. Тарихи ескерткiштердi қорғау жөнiнде Жоғарғы Кеңес сессиясында заң қабылданды. Көптеген жәдiгерлер жинақталды, облыстарға арнайы экспедициялар жiберiлдi. Қазiргi Қабанбай батыр мен Қонаев көшелерiнiң қиылысқан жерiнен қоғамға тұрақты үй берiлдi, тарихи ескерткiштерге арналған кiтаптар, кiтапшалар жарық көрдi, ғылыми конференциялар ұйымдастырылды, Түркiстан қаласындағы Ахмет Ясауи кесенесін күрделi жөндеуден өткiзуге мұрындық болды.
Мәскеуде жыл сайын (13 жыл бойы) Президиум Төрағасының орынбасары ретiнде қаншама елдiң елшiлiктерiнен сенiм грамоталарын қабылдады, қаншама мемлекеттер өкiлдерiне қазақ елiнiң дарқан жері, рухани байлығы, тарихи өткелдерiн айтып таныстыра отырып өзi де сол өлкенiң ұлы тұлғаларының бiрi екенiн көрсеттi. Бұрын-соңды қазақ жерiн баспаған, Қазақ республикасы, қазақ халқы жөнiнде бейхабар мәртебелi меймандар 60-жылдардың ортасынан бастап Қазақстанға жиi келе бастады. Олардың iшiнде Иран шахы Реза Пехлеви, Сомали, Чехословакия, Болгария президенттерi, Нигерия, Конго, Моңғолия, Ангола, Жаңа Зеландия, Франция, Камбоджа, Германия, Үндістан және т.б. елдердiң парламент делегациялары бiздiң елдiң экономикасы, мәдениетi, әлеуметтiк жағдайларымен жiті танысуды көздедi. Сабыр Бiләлұлы оларға сындарлы әңгiме айтып, Азия және Африка елдерiнің отарлық режiмнен құтылып өз тәуелсiздiгiне қол жеткiзгенмен, экономикалық тәуелсіздігі үшін күресті жалғастырып айтқан жас қайраткерлерді, кәсіподақ делегацияларын, журналистер өкiлдерiн өз білімінің тереңдігімен таңғалдыратын.
С.Б.Ниязбеков өңi суықтау, сөзге сараң, көп тыңдайтын, сөйлеп тұрған немесе арыз айта келген адамның ойын бөлмейтiн кiсi едi. Арызданып келген адамдарға деген қамқорлығы, мәселенiң мән-жайын мұқият қарайтындығы, дұрыстығына көз жеткiзсе, аяғына дейiн шешiлуiн қадағалайтыны бiздерге үлкен тәрбие болды. Жоғарғы Кеңес Төралқасының Төрағасы әр аптаның дүйсенбiсі күнi түскi сағат 2-ден бастап азаматтарды қабылдайтын, бұл тәртiп іссапарға кеткенде немесе өте тығыз шаруалар кездерiнде ғана бұзылуы мүмкiн едi. Ол кісінің қабылдауына сұранушылар көп болатын, өйткенi, халық ол кiсiге сенетiн, сұрақтарына жауап алатындарын бiлетiн. Жасыратыны жоқ, тәртiп бұзушылар, темір тордың ар жағындылар ол кезде де аз болмайтын. Жыл сайын 80-нен астам азаматтар аса ауыр қылмыстары үшiн өлiм жазасына кесiлетiн. Сондай және жеңiл-желпi заңнан ауытқығандардың азабын тартатын қарт ата-аналар, бала-шағалы жұбайлар Сабыр Біләлұлымен жүзбе-жүз көрiсiп, мұң-мұқтаждарын немесе заң орындарының да кейбiр артық кеткен жерлерiн жеткiзетiн. Сабыр Бiләлұлы оларға түсіністiкпен қарап, заңды түрде көмектесу жолын қарастыратын.
Сол кездегi көптеген басшы қызметкерлермен салыстырғанда Сабыр Бiләлұлының екi тiлде де сауаттылығын, барлық баяндамаларын өзi жазатынын, оны қалың жұртқа жеткiзе бiлетiнiн, сондай-ақ Төралқа құжаттарының қатесiз екi тiлде – қазақша және орысша болуын үнемi талап ететiнін атап өткенді жөн көрдік. Қазақстан заңдары, кодекстерi 60-жылдардың ортасынан бастап қабылданып, қазақ және орыс тiлдерiнде жарық көрдi. Осыған орай айта кететiн жайт – елу жылдан астам уақыт бойы сот өкiмдерi Ресей заңымен қаралып келдi. Сот өкiмi: «Именем Российской Советской республики», деп басталатынын қазiргi көзi тiрi сол жылдарда сот органдарында қызмет жасаған, немесе сол кездердiң құжаттарымен таныс, ғылыми еңбекпен шұғылданып жүрген азаматтар біледі. Мiне, осының өзiнен-ақ бiздiң республикамыздың Кеңес Одағының құрамында болған басқа республикалар сияқты қаншалықты «дербес», «тәуелсiз» болғанын аңғарамыз.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің құзырына жататын мына шаруалар болатын: заң шығару, елде референдум жариялау, сайлау науқандарын өткiзу, сессияларды дайындау және өткiзу, тұрақты комиссиялар жұмысына көмектесу, наградалармен марапаттау, елдегi заңдылықты сақтау, жұртшылықтың арыз-шағымдарын әдiлеттi шешудi қадағалау, азаматтардың құқығын қорғау.
Әрине, сол дәуiрдiң тәртiбi бойынша негiзгi мәселелер ең алдымен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетi Бюросының ұйғарымы бойынша шешiлетiн. Әр сессияның күн тәртiбi, толық жүргiзу тәртібі, кiмдер баяндама, қосымша баяндамалар жасайды, сөйлейді, шешендерге дейiн алдын ала белгіленіп қоятын. Марапаттауға ұсынылған адамдар (көп балалы аналардан басқасы) туралы Төралқа Жарлығының жобасы Орталық комитет бөлiмдерiнен, Хатшылық, Бюродан алдын ала өтетiн. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Төралқасының мүшелерi қатарында Орталық комитеттiң бiрiншi хатшысымен болды. Төралқа мәжiлiстерiне қатынасатын, тиiстi құжаттармен танысып, керек жерiнде түзетулер, әсiресе, жаңадан қабылданатын заңдарға байланысты қосымшалар енгiзілетiн.
Бұлардан басқа Орталық Комитеттiң бөлiм меңгерушiлерi Жоғарғы Кеңестің тұрақты комиссияларына қоғамдық негізде басшылық ететiн, күрделi мәселелер болса дайындық жұмыстары кезiнде келiсiлетiн. Сондықтан, жұмыс жөнiнде кедiр-бұдыр нәрселер көп ұшыраспайтын. Дей тұрғанмен, кейбiр бөлiм басшыларымен келiспеушiлiктер болатын. Мысалы, жаңадан аудан, облыс құрыларда қазақша транскрипциясын сақтауға байланысты (Маңғыстау облысы Маңғышлақ болып кете барды) немесе олардың шекараларын белгiлеуде, сайлау округтерін анықтау, болашақ депутаттардың аты-жөнiнде қазақша орфография заңдылығын сақтау, кейде лауазымды адамдарды марапаттау мәселелерiне де байланысты еді. Бiр ғана партия үстемдiк құрып тұрғанда турасын дәлелдеу, ойыңның растығына көз жеткiзу онша оңай болмайтын, түптеп келгенде, әдейi қарсылық көрсетiп тұрған сияқты болып та қалатын.
Әңгiме Сабыр Бiләлұлы Ниязбеков туралы болғандықтан ол кiсi Орталық Комитеттiң бюро мүшесi ретiнде сан алуан жұмыстар атқарғанын да айту жөн болар. Сол кездегi аса жауапты бiр мәселенiң түйiнiн шешуге барынша атсалысқаны есімде. Қазақтың ардақты азаматы, елiм, жерiм деп еңiреп өткен Тұрар Рысқұлов көп жылдар бойы жалған жаламен «халық жауы» атанып келдi. Советтiк жүйе ол кiсiнiң атын ақтауға, жарыққа шығаруға асықпады. Т.Рысқұлов болса 1916 жылғы ұлт-азаттық күресiне белсене қатынасушы, 1919 – 1920 жылдары денсаулық мәселесі жөнінде Халық Комиссары, Түркiстан республикасының Үкіметiн басқарған, одан кейiн ұлт мәселелерi жөнiнде Ресей Федерациясы Үкіметiнде орынбасар болған, Коминтерннің ұйғаруы бойынша Моңғолияда басшы қызмет атқарған iрi тұлға болатын.
Бюро мүшесi ретiнде шытырманы көп осы мәселенiң ақиқатына жету С.Б.Ниязбековке тапсырылған еді. Бүкiл республикалық, одақтық архив материалдарын алдырып, Қауіпсіздік комитетiнiң құпия құжаттарымен ұзақ уақыт танысып, тағылған «айыптардың» негiзсiз, қолдан жасалғанын талдап, Ғылым академиясы мүшелерi қатысқан кеңесте бүкiл жұртшылық алдында Тұрар Рысқұлов есiмiн елiмiздiң еңселi азаматтары қатарына қосты. Димекеңнiң осы шаруаны идеология мәселелерімен тікелей айналыспайтын С.Б.Ниязбековке тапсыруынан көп жағдайды аңғаруға болады. Тарихи шындықтың бетiн ашып, ұлтымыздың жарық жұлдыздарының бiрi және бiрегейi Тұрар Рысқұлов жөнiнде жалтармай, жасқанбай тұңғыш рет қалың жұртшылыққа істің ақиқатын жеткiзген адам С.Б.Ниязбеков еді.
Сабыр Бiләлұлы туралы ой қозғалғанда «турасын айтқан туғанына жақпайды», деген халық мәтелi көңiлде тұрады. Өйткенi, ол өсек, өтiрiк сөздердi естiмейтiн, ескермейтiн қайта тыйым салуға тырысатын. Нендей ойы болса да көзбе-көз турасын айтқанды жарататын. Төралқа қызметкерлерi небәрi 60-70 адамдай болатын. Бастауыш партия ұйымының жиналысы және ұжымдық жиналыстар күнделiктi қат-қабат жұмыс бабындағы кемшiлiктердiң бетiн ашып, қызметкерлердiң мамандығын жетiлдiруге көп көмектесетiн. Ақиқатын айтар болсақ, әр қызметкер өзiне тапсырылған жұмысқа өте жауаптылықпен, ыждаһаттықпен қарайтын едi, олардың күнделiктi 8 сағаттық жұмыс режiмiнен көбiрек ауытқып та кетер кездерi аз болмайтын. Мұндай жағдайлар, әсiресе, Жоғарғы Кеңес, жергiлiктi кеңестердiң сайлау науқандарын, заң жобаларын екi тiлде дайындауға, Жоғарғы Кеңес сессияларын дайындау, сондай-ақ, көптеп келiп жататын Президенттер, Парламент делегацияларын қарсы алу, шығарып салуға байланысты жиі кездесетiн.
Осы арада С.Б.Ниязбековтің 60 жылға таяу еңбек жолында қара қылды қақ жарған әрi күрескер, әрi адал азамат болғанына бiр мысал келтiрудi жөн көріп отырмын. 1986 жылы Қазақстанға билiк жүргiзуге М.Горбачевтің сенiмдi серiгi Г.Колбин келiп, бұрынғы басшы қызметкерлердi Д.А.Қонаевқа қарсы қоюға әрекеттенді. Бірде ол С.Б.Ниязбековті қабылдауына шақырып: «Сiз Қонаевтың кемшiлiктерiн көп бiлетiн адамдардың бiрiсiз», деп көпшiк қоя сөйлеп, сыр сартпақ болғанда Сабыр Біләлұлы: «Мен Димаш Ахметұлымен бiрге басшы орындарда көп жыл қызметтес болдым. Ол кiсiнiң мынандай-мынандай қатесi болды деп айта алмаймын. Мәселелер ақылдасып шешiлетiн. Егер ол кiсi қателескен болса, мен де қателестiм. Бiрге жауап беруге тиiспiн», – деп сөздi қысқа қайырады.
Дiнмұхамед Қонаевтың сенiмдi серiктерiнiң бiрi болған, Бәйкен Әшiмовпен қанаттас қызмет атқарған Сабыр Ниязбеков үлкен мемлекет және қоғам қайраткерi, Қазақ елiнiң тарихынан өз орнын ойып алған тұлғалардың бiрi деп ойлаймын.
С.Б.Ниязбеков өз от басында соншама сергектiкпен, нәзiктiкпен өмiр кешкен адал жар, қамқор әке, сыйлы ата болып өткен адам. Ниязбековтер әулеті 4 қыз және 4 немере қыз өсiрiп тәрбиелеген. Аида (медицина ғылымдарының кандидаты), Саида (немiс тiлiнiң маманы), Баян (химия ғылымдарының кандидаты), Айман (биология ғылымдарының кандидаты) өмірден өз орындарын тапқан. Немерелерiн өсiруге, тәрбиелеуге барынша атсалысты. Осы iстердiң басқарушысы, сүйікті жары Роза Сабырқызы шуағы мол, мейiрiмдi жан болатын. Өмiрдiң ащысы мен тұщысын бiрдей бөлiскен, нағыз педагог-психолог, кеңсе шаруасына араласпаған, сән қуып зат iздемейтiн өнегелi жанның өмiрден ерте озғаны Сабыр Бiләлұлына өте ауыр тиді.
Сабыр Бiләлұлы Ниязбеков 1989 жылдың тамыз айында өмірден озды. Оның мәйіті Алматы қаласы жанындағы «Кеңсай – 1 «зиратына қойылды. Көзi тiрiсiнде өзi қойғызған құлпытас Роза Сабырқызымен қол ұстасып өмiрден ризашылықпен өтiп бара жатқан жолаушы бейнесiн елестетедi…
Бижамал РАМАЗАНОВА,
мемлекет және қоғам қайраткері.
АЛМАТЫ.