Ашылмайтын «күнделік»
Жақында ауылдағы мектепте мұғалім болып істейтін әпкем: «Kundelik.kz»-ке кіре алмағаныма үш күн болды. Мектептің интернеті айналып тұрып алады. Логин, құпия сөзімді айтайын, ең болмаса, оқушыларымның қорытындысы қалай болғанын айтып берші», деді. Түскі үзіліс кезінде қарап, мәліметтерді жазып жібердім. Соның өзінде толық қарауға мүмкіндігім болмады. Педагогтердің «қағазбастылықтан арылайық» деген бастамасымен қолға алынған дүние сол мұғалімдердің қолын байлап отыр. Анығында, ауыл мұғалімдерінің қолында тұсау бар. Осыдан кейін ауыл мектептерінің мәселесі толғандыра бастады. Өйткені проблема интернеттің қолбайлауымен шектелмейді.
Ақмола облысының Қосшы ауылындағы №2 мектептің ақпараттық-техникалық қызметіне жауапты маман Айнұр Саятқызы «Күнделікке» кіре алмаудың бір себебін түсіндірді.
«Қазақтелеком» компаниясы келісімшартқа отыратын кезде 10 Мбт сек. жылдамдық болатынын көрсеткен. Бірақ бізде қазір 4-ті көрсетіп тұр. Содан сайт ұзақ уақыт ойланып тұрады. Компанияға хат та, арыз да жаздым. Өзгермейді. Білмеймін, неге екенін?», дейді ол. Міне, осыдан келіп, шалғайдағы педагогтер амалсыз қалтасынан шығарған ақшаға трафик сатып алып, сайтқа кіреді. Маманның мәліметінше, Huawei 19 Мбт сек. болатын Wi-Fi орнатқан, алғашында мектеп ұжымы қуанғанымен, уақыт өте келе 8, одан 6-ға түскен. «Себебін сұрасақ, ауа райына байланысты болуы мүмкін екенін айтады. Меніңше, оған түк қатысы жоқ», дейді А.Саятқызы.
Шеткі ауылда оқушы, жақын ауылда орын жоқ
Қостанай облысының шалғай ауылынан хабарласқан мектеп мұғалімі (аты-жөнін айтпауды сұрады) оқушы санының жылдан-жылға азаюы айлығына әсер етіп жатқанын жеткізді. Оның айтуынша, мектепте 1 ғана 11-сынып бар, көп сыныптарда оқушы саны аз. Сыныпта бос парталар көбейген сайын қорқыныш үдей түседі. «Бастауыш сыныптарда 6-8 оқушыдан отыр. Таяуда мектеп директоры келесі жылы сынып болуболмауы белгісіз екенін айтты. Демек, маған жұмыс жоқ деген сөз. Мұның себебі, қазір халық көбіне облыс орталықтарына немесе ірі қалаларға қоныс аударғысы келеді. Шалғай елді мекендерден көбі қашады», дейді педагог. Сөзінің жаны бар, «100 мектеп» бағдарламасымен салынған алыс ауылдағы мектептердің ашылуынан жабылуы жылдам болған жайттар кездеседі. Өйткені оқушы жоқ, осындайда жергілікті атқарушы органдарға мемлекет қаржысын тиімді пайдалануды тапсырған ескертулер еске түседі.
Ал қала маңындағы ауылдарда керісінше бала саны көп, орын жоқ. Неге? Өйткені алыс ауылдан дорбасын арқалап, қалаға көшкісі келгендер шаһар ортасынан үй алуға немесе салуға қалтасы көтермегендіктен, іргедегі елді мекендерге қоныс тебеді. Бірақ жергілікті әкімшілік мәселені шешуі керек қой. Елордаға жақын орналасқан үш ауылда болдық. Үш бірдей мектепте де орын мен бала саны сәйкес келмейді.Әлиханның айтқаны
Мектепті аралап, басшылықтан бар жағдайдың жақсы екеніне қанығып қайтып бара жатқанда аулада ойнап жүрген 3-сыныптың оқушысын жолықтырдым. Мұғалімдерін мақтаған ол мәселенің мәнісін айтқанда да тосылмады. «Жұрт түскі ас ішіп жатқанда немесе үзілісте жұмыстағылар демалғанда біз сабақ оқып отырамыз. Сағат 11:40-та кіреміз де, түскі төртке таяу шығамыз. Екінші ауысымдамыз ғой», дейді Қосшыдағы 1200 орындық №2 мектебінде білім алып жатқан 3617 баланың бірі. 480 балаға шақталған Қосшы №1 мектебінде мың жарымнан аса оқушы бар. Ал Тайтөбе ауылындағы мектепте 560 бала бар, бірақ бұл білім беру мекемесі 300 орынға лайықталған. Дегенмен, округ әкімі Ержан Мақсұтұлының айтуынша, Тайтөбедегі мектеп жаңа. Ондағы халық мектептегі орын тапшылығын көріп отырған жоқ. «Ал Қосшыдағы мәселе келер жылы шешімін табады. Міне, бір-екі айдан кейін жаңа мектептің құрылысы басталады. 2020 жылы қыркүйекте 1200 орындық мектеп оқушыларға есігін ашады», дейді ауыл басшысы. Алайда Тайтөбе мектебінің директоры Мұсабек Шуақбайұлы: «Ел астанасына жақын жерде болғандықтан, ауылымызға көшіп келушілер қатары көп. Қазір үш ауысым жоқ. Бірақ 1-2 жылда мектеп салынбаса, бұл мәселе алдымыздан шығуы мүмкін. Мектептің сырты үлкен көрінгенімен, ішінде 22 сынып қана бар. Мемлекеттік жоспарда болғанымен, көрші Қосшыда салынады. Бізге кезектің қашан келетінін білмейміз», деді.
Білім сапасындағы айырмашылық неден туды?Жыл сайынғы оқу жетістіктерін сырттай бағалау (ОЖСБ) мен ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) нәтижелері ауыл мектептеріндегі білім сапасының қала мектептеріне қарағанда едәуір төмен екенін көрсетеді. Үш сарапшының авторлығымен жарияланған «Ауылдағы мектеп білімінің сапасы: ұлттық және халықаралық бағалау нәтижелерін талдау» атты зерттеу мақалада ҰБТ қорытындысы бойынша ауылдық түлектердің білім деңгейінің төмендігі байқалатыны жазылған. «2017 жылы қала және ауылдық мектеп түлектерінің ҰБТ көрсеткіштері арасындағы алшақтық ел бойынша соңғы бес жылда орташа мәннен асып, 8,98 балды құрады», дейді зерттеушілер. Ал Президент жанындағы ҚСЗИ ғылыми қызметкері Слямжар Ахметжаров ЭЫДҰ зерттеулеріне сәйкес, Қазақстанда ауылдық елді мекендерде оқыту деңгейі қалалық білім беруден екі жылға артта қалғанын айтады.
Ал шалғай ауыл мектебінде еңбек етіп, қазір қалаға көшкен Құрбан Қадір (аты-жөні өзгертілді) ОЖСБ мен ҰБТ-ның шартты көрсеткіштер екенін, ауылда да, қалада да жұмыс істеген ширек ғасырдан аса тәжірибесінде ауыл балаларының білім деңгейі қалалықтарға қарағанда артық болмаса, кем емесіне көз жеткізгенін айтады. «Ауыл мұғалімдері де, оқушылары да, жалпы ауыл адамдары да аңғал келеді. Олар бәрінің шынайы болғанын қалайды. Бұл – сүйекке сіңген қасиет. Сондықтан ауылдағылар қаладағылар секілді бәріне алдын ала дайындалмайды. Мәселен, қазір қаладағы мектепте қарашадан бастап 11-сынып оқушылары тек ҰБТ-ға дайындалып жүр. ОЖСБ тапсыратын 4-сынып балаларынан қыркүйекте тест алу қолға алынады. Ал ауылда кез келген тексеріс шынайы дүниені көрсетеді. Таланттар ауылда, алайда ауыл аңғалдығымен алға жылжи алмайды», дейді Қ.Қадір. Оның айтуынша, бұдан бөлек, ауылда қосымша білім беру орталықтарының жоқтығы, оған ата-аналар мен балалардың құлшынбайтыны нәтижеге әсер етеді. Ал аты-жөнін жариялағысы келмеген ауыл мұғалімі бұдан бөлек тағы бір түйткілдің басын ашып берді. «Жоғары жақтан жыл сайын белгілі бір көлемдегі балл алу туралы тапсырма келеді. Мысалы, биыл бізде 95 балдың айналасы. Содан тым төмен түсіп немесе қатты жоғарылап кетпеуіміз керек», дейді. Сонда педагог айтқан жоғары жақ ауыл деңгейінің төмен болуына өздері мүдделі ме?Қорды қайдан аламыз?
Ауыл мектептеріндегі интернеттің жайы жоғарыда айтылды. Осыдан соң шалғай білім ошақтарындағы оқушылар кітапханаға бас сұғатыны белгілі. Ондағы қор қандай? Елордадағы №16 мектепте 50 035 кітап бар екен. Ал Түркістан облысы, Сарыағаш ауданы Жылға ауылындағы №12 мектепте 16 000 кітап бар. Қала мектебіндегі кітапхана қорынан 34 мыңға аз. Осыдан-ақ ауыл оқушыларының мүмкіндік аясын бағамдай беріңіз. Тағы бір ескеретіні, 16 мың кітаптың 11100-і, яғни 70 пайызға жуығы – оқулықтар. Оқушыға қажетті басты құрал оқулық екені анық. Алайда ойлау өрісі мен ізденіс аясын, таным кеңістігін кеңейтетін көркем әдебиеттер небәрі 30 пайызды құрайды. «Оқулықтарды көбіне жоғары сыныптар пайдаланады. Балалар, әсіресе ортаңғы сыныптың оқушылары көркем әдебиетті көбірек оқығысы келеді. Бірақ кітап жетіспейді. 5 пен 9-сынып оқушыларына тіпті көркем әдебиет жоқ қой. Олар повесть, шағын роман, жаңа әңгімелерге қызығады. Бастауыш сыныптың балаларына арналған бұрынғы ертегілер, кітаптар, иллюстрациялы кітапшалар мүлде жоқтың қасы. Қазақ ертегілерінің қарасын да көрмей қалдық», дейді аталған ауыл мектебінің кітапханашысы Дәмеш Еркінбекқызы.
«Дипломмен – ауылға!», тәжірибемен – қалаға
Бұл бағдарлама ауыл мектептеріндегі кадр тапшылығын шешуге, мамандардың сапалық құрамын өсіруге септігін тигізгені рас. Алайда, сарапшылардың айтуынша, аталған екі мәселе де толығымен шешілмей тұр. Себебі жас мамандардың басым бөлігі 3 жылдық тиісті еңбек өтілін өтеп болғаннан кейін қалаға қайтып кететін көрінеді. «Көптеген ауылдық мектептерде педагог мамандардың жетіспеушілігі бар. Жыл сайын ауылдарға «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасы бойынша жас педагогтар бағытталады. Әкімдердің бастамасымен жас мамандарды қолдау бойынша нақты шаралар іске асырылады. Бірақ тұрақты кері байланыс жоқ. Жас мамандардың көбі екі жылдай жұмыс істеп, жаңа болашақ іздеу үшін қалаға қайтып кететіні жаңалық емес. Дені оқу жүктемесінің және тұрғын үйдің болмауына байланысты кетіп қалады», дейді «Ақпараттық-талдау орталығы» департаменті директорының орынбасары Жаннат Мусина.
Ауылдық мектепте математикадан сабақ беретін Әсем Құдайбергенқызы «Дипломмен – ауылға!» бағдарламасымен жұмыс істейді. Ол екінші жыл еңбек етіп жатса да әлі үй алуға құжат тапсырмаған. «Ауыл квотасымен мемлекеттің грантын алып оқыдым. Сондағы талап бойынша ауылда үш жыл жұмыс істеуім керек. Мен мұнда туыстарыммен тұрамын, үйдің қажеті жоқ», деген Әсемді баспана алмаған соң, ауылда қалады деудің өзі күмәнді. Өйткені ол болашақта қалада жұмыс істеп көргісі келетінін ашық айтты. Әсем талаппен барса, енді біреулері тәжірибе жинау үшін ғана ауылға аттанады. Ал келесі бірі мамандықпен мүлде қош айтысып кетеді. Сарапшы Ж.Мусинаның мәліметінше, жыл са-йын 15 мың ауыл мұғалімі бұл саладан қол үзеді.Жағдайдың сапаға әсері
Ж.Мусина ЭЫДҰ деректері бойынша білім беру ортасы, мектеп ғимараты балалардың үлгеріміне ықпал ететінін айтады. «Температура, желдеткіш және қауіпсіздік сияқты факторлар – білім беру процесінің бастапқы шарттары. Білім беру ортасының сапасы оқушылардың үлгерімін 25%-ға дейін арттыруы мүмкін. Қазақстандағы ауылдық шағын жинақты мектептердің 42,5%-ы бейімделген ғимараттарда орналасқан. Ал мектептердің 28,2%-да тасып әкелінетін су пайдаланылады. Ауылдағы мектептердің 56%-ында ауладағы дәретхана ғана бар. Ал 10,3%-ы пешпен жылытылады», дейді ол. Жасалған жағдайдың рақатын көре алмай, іштегі әжетхана бола тұра әлі күнге сыртқа шығатын ауыл оқушылары бар.
Еліміздегі ауыл мектептерінде 1,5 миллионға жуық бала білім алуда. Ал әр мектепте орта есеппен 100 адам жұмыс істейді. Біз жоғарыда жазған әрбір жайт – осынша баланың, оған қоса жарты миллионнан асатын ауыл мұғалімдері мен мектеп қызметкерлерінің сапалы білім төңірегіндегі елдің үдесінен шығып, мемлекеттің белгілеген биік межесіне жетуіне кедергі келтіретін түйткілдер.