«Бекежан, сенде арман жоқ»

«Гауптманның «Ымырттағы махаббат» («Перед заходом солнца») пьеса­сын­дағы соңғы романтик, рухани жан­күйер Маттис Клаузеннің рөлінде ойнауды көптен бері ойлап жүретін едім. Тіпті, армандадым. Бірнеше мәрте теат­р басшылығына да өтініш жасадым. Бірақ қанша айтсам да, естігенім бір жауап. «Әлі жассың». Сол баяғы белгілі жауап, құрып кеткір қызыл түлкідей бұлғаңдаған қызғаншақтық па білмей-мін. Әйтпесе, қайдағы жас, жетпіске келдік қой. Ал Клаузен болса елуде. Қайте­сің, уақыт бар ғой, деп өзіңді өзің сабырға шақырасың. Бірақ ертең кеш бол­уы да ғажап емес қой». 

КСРО Халық әртісі, әйгілі Василий Лановой өзінің «Алгоритм» баспасынан шыққан «Зулайды күндер» атты кіта­бын­да осылай деп жазыпты. 

Адамның арманы таусылған ба? Ал актердің, өнер адамының арманын әбден түсінуге болады. Сахнаға әр шық­қан сайын мың өліп, мың тірілетін шын өнерпаздың әрі қарайғы тірлігі де, оны ұстап қалатын да сол арманы болар. Бәл­кім, біздің кейбір ғажайып жүй­рік­тер­дің сол арманына қолы жетпей (өмірде жеткенімен сахнада жетпей), Құлагердің тағдырын құшуының бір себебін де осы төңі­ректен іздеу керек шығар. 

Қандай рөлде болсын, актер алдымен өзін ойнайды. Бәлкім, сол спектакль оның тағдыры шығар, содан да болар, оң жамбасына келетінін бі­ліп тұр­ған болуы керек. Шын талант қа­шан­да өзіне-өзі сенімді болады. Клау­зенді Асанәлі Әшімұлы да ойнады. Қалай ойнағаны жұрттың есінде. Әшір­бек Сы­ғай айтпақшы, Асекеңнің қай рөлді де өлтір­мей жібермейтіні белгілі. Күнде­лі­гіндегі (27.01.10.) мына бір сөйлем соның дәлелі. 

«Ымырт­тағы махаббаттың» 99-қойылымы. Спектакль как никогда жақсы жүрді. 99 рет көрген Бағдат көзімнен жас шығып кетті дейді. 

Захаров деген Мәскеудің режиссері алдыма келіп, тізерлеп тұрып: «Вы великий артист. Мен үш ұлы әртісті білемін. Олар осы рөлді ойнағандар – Симанов (Петербор), Царев (Мәскеу), үшіншісі – Сіз» деді.  Асағаңның ойнағанын Лановой көре қоймаған шығар. Көрсе сөз жоқ қуанар еді. Шын талант қуана да біледі ғой. Енді оның да Клаузенді төртінші болып ойнап, арманына жолығуына тілектеспіз. Әйтсе де Лановойдың арманы ойымызға қай­да­ғы-жайдағыны түсіріп жібергені.

Асағаңның 80 жылдық мерейтойы сал­та­натында әкемтеатрға кісі сыймай кетті. Театрдың іші-сырты лық толды. Көлігімізді екі-үш квартал төменге қойып келдік. Оны халық тік тұрып қар­сы алды. 

Қасымдағы бір кісінің «Әкемтеатр көп­­тен бері бұлай аузы-мұрнынан шы­­ғып толмап еді» дегені сол еді, атаңа нәлеті іштарлық та сол маңайда жүр екен «жоқ, анда-санда толып тұ­рады» деп күңк етті. Асағаңның күн­де­лігінде жазғанындай, «өнердің жаны – құштарлық, жауы – іштар­лық» деген сөзі есімізге түсті. Ұлы эпоста Шегенің «Төлеген, сенде арман жоқ» дейтініндей, «Бекежан, сенде арман жоқ» деп әлгі естіп қалмасын дегендейін, іштей күбір­ле­дік. 

Кеште жақсы сөйлегендер болды. С.Оразбаев бұл бес жерде президент деді. Кезінде бұл жүрген жерде қыздар бізді адам демейтін деп қағытып сөйлегені жарасып тұрды. Р.Отарбаев «Асанәлі дең­гейі – әлемдік деңгей, сол үшін қол соғайық мырзалар!» деді. Қысқасы, жүректен шыққан соншалықты биік сөздер әлгі іштарлықты ит сілікпесін шығарып, театрдан қуып шықты, біздің де кеудеміз тазарып қалды. 

Айтпағым не? «Алматы ақша­мы­­ның» қайсыбір нөмірінде айтыл­ға­­нындай, тұлғатану үрдісі жалғаса береді. Тұлғаның мерейтойын, ұйым­дас­тырылған жарияланымдарды күтіп отыр­май (8 мамыр ұлы өнерпаздың туған күні), біз бұл тақырыпқа тереңдей береміз. Ұлтқа өлшеусіз еңбек сіңірген, қазаққа болсын деген, қазақтың нанын адал жеген кім болсын, біздің сүйікті кейіпкерлерімізге айналады. 

Ал енді бұл жолғы тұлғаға түсін­дір­менің қажеті жоқ. Рахымжан мырза айт­қан­дай, «әлемдік деңгейдегі Асанәлі». 

Күнделік жариялау үрдісі «Алматы ақша­мында» Әшірбек Сығайдың ұсын­уы­мен Қапан Бадыровтан басталған. Одан соң бұл үрдіс түрлі жанрда, түрлі бағытта жалғасты. Таласбек Әсем­құ­лов­тың «Кемеңгер өмірінен бір үзік сыр» атты А.Сүлейменов туралы эссесі басы­лымның оншақты нөмірінде жария­ла­нып, қоғамда үлкен дүмпу туғызды. С.Оразбаевтың жылдар бойы «Жақсыдан сөз қалсын» айдарымен жүрген әңгі­ме­ле­рі «Та­зарғың келсе, театрға бар», «Өмір­дің өзі – театр» атты екі томға айнал­ды. Е.Обаевтың Н.Оразбен жүр­гіз­ген әңгімелері «Есімде бәрі есімде» деген атаумен күні кеше баспаға тап­сы­­рылды. Қуандық Түменбайдың «Көз­бояуы жоқ көріністері» де алғаш рет осы басылымда тұсауын кескен. Осы жарияланымдардың арқасында «Тұл­ға­тану», «Тұлға-тағдыр», «Адамдар. Жыл­дар. Тағдырлар», «Бұрынғының адам­да­ры-ай» атты айдарлар өмірге келді. Осы айдарлар аясында алдағы уақытта талай тұлғалы азаматтардың өмірінен сыр шертіп, ой толғайтын боламыз. Қысқасы, тұлғаға оралып отыруымыз керек. 

Тұлғаға оралып отыру керек дедік. Неге? Тарихты тұлға жасайды, тобыр емес. Жұрт тұлғасына қарап бой тү­зей­ді. Ол елге бағыт-бағдар беруші адам. Тұл­ғаның өмірі сонысымен өнеге, үлгі. Жұрт одан көз жазып қалмауы керек. Кез келген өркениетті елдің мәде­ние­тінде осылай. Олар амалын тауып тұл­­ғаның әр сәтін, сағатын, әр күнін хат­тап, бағамдап, бақылап отырады. Олар тұлғаны іздеп жүреді, көзден таса қылмайды, біздің бағымызға орай бізді мұндай күрделі ізденіске ұшыратпай тұлғаның өзі күнделігін жариялауға келісімін беріп отырады. Бұған дейін «Алматы ақшамында» күнделіктің 2010 жылдың 20 шілдесіне дейінгі нұсқасы жарияланды. Күнделіктер бірнеше рет жеке кітап болып, одан соң көп томдық­тар­ға еніп талай мәрте басылып шықты. Ендігі жерде соңғы 7 жылы қамтылып, толық нұсқасы «Arna-b» баспасынан жа­рық­қа шығып отыр. 

«Менің жанрым – күнделіктің» газет­тік нұсқасы да, жеке кітап болып шыққан нұс­қасы да әрдайым оқырман назарын аударып, сұранысын арттырып келеді. Күнделіктер неге оқылады? Біріншіден, оның авторы елге аса танымал, тұлғалы адам. Екіншіден, онда өмірдің өз 

бояуы, актердің өнері, жеке өмірі, түрлі тақырыптағы көзқарастары, пікірлері, ой-толғаныстары жарияланады. Мұнда фальш, өтірік өмір деген болмайды. Бәрі табиғи, шынайы. Ықшам, ұтқыр жазылады. Күнделік – бұл мінездер жиынтығының, көңіл күйдің көрінісі. Тұлғаның әрбір сәті назардан тысқары болмауы керек десек, тіпті мұндағы күн райы, қан қысымы жөніндегі деректер де назар аудартады. 

Бір қарағанда бәзбіреулер үшін күн­де­лік жай күнпарақ болып көрінуі мүмкін. Олай емес, күнделікте жасанды жазу, жасанды ойлау деген болмайды. Сіз бар сырыңызды жұртқа жайып не әркімге сыбырлап айтып жүрмейсіз ғой. Сол себепті, тұлға не жәй қарапайым адам болсын, күнделігіне шын сөзін, пікірін жазып қояды. Сіз ол ойыңызды мақала жазып айта алмауыңыз мүмкін, ал күнделікте қалады. 

Күнделіктің маңыздылығы, құнды­лы­ғы кейін жылдар өткен соң барып айқындалып жатады. Ол зерттеу ныса­ны­на айналады. Осы күні бұл кісі күнде­лі­гіне не деп жазды екен деген іңкәр, құш­тар көңіл оянуы әбден мүмкін. Сонда сол күнгі дерек, ой-пікірді оқып, сіз үлкен қазынаға жолығарыңыз, іздеген асы­лыңызды табарыңыз бек мүмкін. 

Сонымен, «Менің жанрым – күнде­лік­тің» жалғасы «Асанәлі Әшімовтің мәдениет пен өнерді қолдау қоры» қоғамдық қорының көмегімен танымал тұлғалардың танымдық дүниелерін таңдап, талғап басатын «Arna-b» бас­па­сы­нан жеке кітап болып жарық көрді. «Мен әр туған күнімді бір жұмыс біті­ріп қарсы алуға дағдыланғанмын» деп абыз-аңыздың өзі айтқанындай, бұл да бір біткен іс болды. Оның төрешісі де, баға­сын беруші де өзіңіз, мәртебелі оқыр­ман! 

Қали СӘРСЕНБАЙ