Қысқа ғұмырында биік лауазымды әрі жауапты қызмет атқарып, 39 жасында «халық жауы» деген жаламен атылып кеткен Ораз Исаевтың тағдыры әлі күнге дейін аянышты деуге болады. Өйткені 1956 жылы ақталғанымен, көрнекті мемлекет қайраткеріне Кеңес өкіметі тұсында да, Тәуелсіз Қазақстан тарихында да өзіне лайық құрмет көрсетілмей келеді. Құрмет көрсетілмегені былай тұрсын, асыл азаматтың есіміне әлі күнге дейін ара-тұра жала жабылып, соңында қалған ұрпақтарының көңіліне қаяу түсіп жүргені рас.
Әйгілі Әбіш Кекілбаев «Тарих толқынындағы титан тұлға» атты мақаласында «Бір өкініштісі, 1930-жылдары Қазақстанда басшы қызметте істеген адамдардың, оның ішінде О.Исаевтың асыра сілтеуге Голощекинмен қатар жауапты екендігі кей-кейде айтылып та қалады. Алайда Ораз Исаев 1930 жылдардың басында ауыл шаруашылығында жіберілген асыра сілтеушілікті көріп, ел басына төніп келе жатқан аштық апатын ерте сезінді. Осының бәрін партияның XVI съезінде, яғни 1930 жылдың 1 шілдесінде одақтық мінберден ашық мәлімдеген О.Исаев өз сөзінде шаруалардың ауыр жағдайын айтып қана қоймай, тығырықтан шығудың жолдарын көрсетіп, ұсыныс енгізген. Амал не, Сталин Исаевтың бұл ұсынысын аяқсыз қалдырды» деп жазады.
Сталинге үш хат
Біз 1930-жылдары Қазақстандағы ашаршылық туралы Сталинге хат жазған Тұрар Рысқұловты, Ғабит Мүсірепов бастаған «Бесеудің хатын» тарихтан жақсы білеміз. Бірақ ел басына төніп келе жатқан нәубет туралы алдымен дабыл қағып, Сталинге бір емес, үш хат жазған Ораз Исаевтың есімін тарихшы мамандардың өзі біле бермейді.
«Бесеудің хаты» 1932 жылы 4 шілдеде жазылған. Хаттың авторлары – жазушы Ғабит Мүсірепов, Қазақ мемлекеттік баспасының меңгерушісі Мансұр Ғатаулин, Алматы Комвузының басшы қызметкерлері Емберген Алтынбеков пен Мұташ Дәулетқалиев, Қазақ АКСР Мемлекеттік жоспарлау комиссиясының сектор бастығы Қадыр Қуанышев еді. Хаттың жазылуына Халком Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев түрткі болғаны анық айтылады.
РСФСР Халық Комиссарлары Советі төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұловтың Сталинге хаты 1933 жылдың наурызында жазылған.
Ал сол кездегі Қазақстан Үкіметі – ҚазАССР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы Ораз Исаев 1930 жылы-ақ ауыл шаруашылығын коллективтендірудегі кемшіліктер туралы съезде ашық айтып, 1932 жылы 11 мамырда Сталин мен Молотовқа ашығып жатқан Қазақстан халқына көмек керектігі жөнінде хат жолдаған екен. Қазақстандағы алапат ашаршылық туралы, оның бірден-бір себепкері Ф.Голощекинді қызметінен аластату жөнінде талап еткен О.Исаевтың екінші хаты 1932 жылы тамызда жазылған. 1933 жылы 2 желтоқсанда Қазақстандағы ашаршылықтың зардабы туралы үшінші хат жіберілген.
Жанайқай
Ораз Жанұзақұлы 1929 жылы 8-15 сәуір аралығында өткен VII жалпықазақстандық Советтер съезінде Қазақ АССР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы болып сайланды. Содан кейін көп кешікпей-ақ Қазақстандағы күшпен коллективтендірудің зардабын зерттей бастаған.
«1929 жылғы есеп деректері бойынша Қазақстанда 40 миллион бас мал болған. Ал қазір (1932 ж) небәрі 6 млн мал қалды. Оның 2 млн-ы – совхоздарда. Колхоздар мен жекеменшікте қалған 4 млн бас малдың көп бөлігі қазақ аудандарында емес, орыс аудандарында. ...Орталық Қазақстанның 10-12 қазақ ауданында халықтың едәуір бөлігі аштыққа ұшырауда. 10-15 мың адам аштан өлген. Көптеген қазақ аудандарында 1929 жылмен салыстырғанда халықтың жартысы да қалмаған...» деп жазады жүрегі қан жылаған төраға 1932 жылы 11 мамырда Сталинге жолдаған хатында.
Осы жазбада «Ауыл ұшыраған жағдай едәуір дәрежеде партия ұйымы және оның басшылары жіберген қателіктер мен кемшіліктерге байланысты. Негізгі қателіктер: солшылдық, науқаншылдық, қажетті өзара сынның жоқтығы, кемшіліктерді бүркемелеу, шын жағдайды өңін айналдырып көрсету (көзбояушылық)» деп, халық басына түскен нәубеттің диагнозы дәл қойылады.
«Фактілер мынадай: коллективтендіруде жол берілген қателіктерді жөндеу үшін 1930 жылдың жазында ауылдарға жіберілген қазақ қызметкерлердің жұмысы қорытындыланбады. Өлкелік комитетте талқыланбады, өйткені бұл коммунистер ауылда істің тіптен жақсы еместігін айтып берген еді және айғақ материал алып келген болатын. Бірақ жағдайды бұлайша бағалау күні бұрын-ақ мақұлданбады. Мал басы мейлінше азайып кеткендігін мойындағысы және азаю себебін анықтағысы келмегендіктен, шындықты жасыру үшін 1930 жылғы мал есебі дерегіне 50% үстеме қосылды. Тұп-тура аспаннан алып қосты!».
«Ескі мағынадағы көшпелі ауылдар енді жоқ. Малдың күрт азаюы көшіп-қонуды шаруашылық тұрғысынан қажетсіз етті. Қазір бір-бірінен алшақ жатқан алқапта небәрі бірнеше түтіннен тұратын ұсақ ауылдар мекен ете бастады. Ауылды ойдағыдай қайта құру үшін оны дұрыс отырықшыландыру керек. Сондықтан қазақтардың қалыпты поселкелік шаруашылық құрып отырықшы болуына көмектесу керек, оны ұйымдастыру керек. Жадап-жүдеген малшыларға жедел көмек көрсету үшін өнеркәсіп тауарларынан және астықтан қор бөлу қажет!».
О.Исаевтың Сталинге жазған бұл хаттары айналып Қазақстанға, БК(б)П Қазақстан өлкелік комитетінің 1-хатшысы Ф.Голощекинге жолданып отырған. Қанша дабыл қақса да ашыққан халықты құтқару ісі жүйелі жүргізілмеді. Өйткені И.Сталин де, Ф.Голощекин де қазақтың дәл осылай шыбынша қырылуына мүдделі еді...
Қаламгерге қамқор жан
Қарапайым шаруа баласы Ораз Исаев 1899 жылы Орал облысының Ілбішін уезіне қарасты Шалқар болысында туған екен. Екі басқышты орыс-қазақ мектебінде білім алған Ораз ауыл арасында болыс писарі, іс жүргізуші бола жүріп, Совет билігі келгенде милиция қызметіне араласқан. Сәбит Мұқанов өз естелігінде «1923 жылы Жымпитыда уездік партком хатшысы болып жүрген Оразды сол кездегі Халком төрағасы Сәкен Сейфуллин ұнатып, Орынборда өтетін ІІІ Совет съезіне делегат етіп сайлатты» деп жазады. Ораз Исаевтың орталық деңгейде танылуына шынымен де осы оқиға әсер етсе керек.
«Ораз адамға жақындасқыш, сөйлескіш, ойыншы, қалжыңқой жігіт екен» деп сипаттапты Сәбит Мұқанов. «Жазушыға ең алдымен қағаз жазатын стол керек, қажетіне жарайтын пәтер керек» деп, Сәбеңнің пәтер мәселесін табанда шешкені айтылады. «Ораздың бір әдеті кісімен жүре, өлеңдете сөйлесетін еді. Ол Батыс Қазақстанның, әсіресе Мұхиттың әндерін жақсы көріп, әрдайым мұрнынан ыңылдап айтып отыратын. Әдебиетті, әсіресе, қазақ әдебиетін үзбей оқитын және оқығаны туралы пікірі бар адам болатын» дейді Сәбең.
Асқар Тоқмағамбетовтің «Өтеді күндер» кітабы да Ораз Исаев туралы өте жылы естеліктерге толы. Совнарком төрағасы бола тұра өгіз арбаға мінген қарапайымдылығын, жол бойында кездескен балалы әйелге мейірімділігін, сабырлылығын төраға жанында бір ай бойы бірге жүріп ел аралаған жас ақын Асқар Тоқмағамбетов нақты мысалдармен әсерлі суреттеген.
Ораз Исаевтың қазақ әдебиетін дамытуға, шығармашылық адамдарын қолдауға ерекше көңіл бөлгенін Хамит Ерғалиев те атап өтеді. 1931 жылы тамыз және қазан айларында О.Исаев әдебиет ісін басқарушыларға және Қазақстан баспасына арнайы хат жазып, «Әдебиет майданы» журналына екі мақала жариялаған.
«Менің ойымша біздің мәдени тарихымыз және өте зор бірқатар материалдарымыз жиналмай қалып барады» деп дабыл қаққан төраға «Жаңа тарихты жасап, жаңа мәдениетті туғызу өзіне дейінгінің бәрін ұмытып кету, білмеу керек деген сөз емес» деп түйіндейді. Осы арқылы қазақ фольклорын жинақтап, баспаға тапсыру ісі жолға қойылады. Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың да мемлекеттік дәрежеде қолдауға ие болуына О.Исаевтың қатысы бар. Ақынның 75 жылдығында Жамбыл шығармашылығы жайлы қағазға қарамай баяндама жасаған Ораз Исаевтың шешендігіне сол жиында болған қаламгерлердің өзі таңғалып, қол соққан екен.
«Еңбекші қазақтың» жауапты шығарушысы
Биыл бір ғасырлық мерейтойын атап өткелі отырған «Егемен Қазақстан» газетінде қазақ халқының талай-талай марғасқа ұлдары еңбек еткені белгілі. Солардың бірі – Ораз Исаев.
«Еңбекші қазақ» газетіне 1926 жылдың 13 шілдесінен 30 тамызына дейін Исаұлы Ораз «жауапты шығарушы» ретінде қол қойған» деп жазады белгілі зерттеуші Тілекқабыл Боранғалиұлы ағамыз.
Газет тарихындағы ең бір аласапыран кезең, қалыптасу дәуірінде – 1926 жылдың сәуір-тамыз айларында «Еңбекші қазаққа» Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов және Ораз Исаев бірінен соң бірі жетекшілік етіпті. Бұл үшеуі де бір мүшел уақыттан кейін «халық жауы» деген жаланың құрбаны болып, 1938 жылы атылған болатын...
80-жылдардың аяғынан бастап репрессияға ұшыраған қазақ зиялыларын ақтау, елге сіңірген еңбегін насихаттау жаппай қолға алынғаны рас. Алайда жоғарыда айтқанымыздай, Ораз Исаев есімі толық ақталып, өзіне лайық құрмет көрсетілді деуге болмайды. Мемлекет және қоғам қайраткерінің 80, 100, 110 жылдық мерейтойлары мүлдем атаусыз қалды. Туған жерінде – Ақжайық ауданының Көнеккеткен ауылында орта мектепке есімі берілгені болмаса, тарихи тұлғаның өмірі мен еңбегін насихаттау кем соғып жатыр. Сондықтан қайраткердің жерлестері биыл Ораз Исаевтың туғанына 120 жыл толуына орай Ақжайық ауданында оқушылар арасында «Алаштың ардақты азаматы» атты аудандық шығарма байқауын өткізіп, «Ел ұмытпас ерлерін» деген тақырыпта ғылыми-танымдық конференция ұйымдастырды. Осы шараға мерейтой иесінің ұрпақтары, тарихшы ғалымдар шақырылып, Алматы қаласынан Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, қайраткер туралы осы күнге дейін шыққан жалғыз кітаптың авторы Жұмабай Құлиев арнайы келген екен. Әрине, бұл шараны ұйымдастырушыларға рахмет. Бірақ аудандық деңгейде ұйымдастырылған істің ауқымы тар ғой. Ораз Исаев сынды күллі қазаққа қадірлі тұлғаның мерейтойын республикалық дәрежеде атап өтіп, өзіне лайық сый-құрмет көрсету – елдігімізге сын секілді. Ақжайықта өткен, біз қатысқан жиынның қарары, халықтың қалауы осындай болды.
Батыс Қазақстан облысы